ارزیابی عملکرد رسانه های خدمت عمومی برمبنای شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه ای (1) : خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

نوع گزارش : گزارش های نظارتی

نویسنده

پژوهشگر رسانه، ارتباطات جمعی و فضای مجازی دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

10.22034/report.mrc.2025.1403.32.10.20036-1

چکیده

در ادامه مجموعه مطالعاتی که با محوریت مسئله کاهش مرجعیت رسانه های داخلی صورت گرفته، این گزارش به ارزیابی عملکرد خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) براساس شاخص های ترکیبی مرجعیت رسانه ای پرداخته است. ارزیابی میزان مرجعیت رسانه های خدمت عمومی در حوزه خبر و اطلاع رسانی، شواهد لازم را برای حکمرانان فراهم می کند تا بتوانند سیاستگذاری خود را به شکل اثربخش، هوشمندانه و بجا صورت دهند. نتیجه نهایی این پژوهش ارائه تصویر روشنی از وضعیت شاخص ترکیبی سنجش مرجعیت رسانه ای در خبرگزاری دانشجویان ایران، براساس پیمایش اجتماعی انجام شده با کمک پرسشنامه برخط از ۴۴ خبره و پژوهشگر حوزه رسانه و ارتباطات از تاریخ ۱۴۰۲/۱۱/۰۷ تا ۱۴۰۲/۱۱/۱۴ و تحلیل آماری داده های آن است. یافته های این پژوهش نشان می دهد خبرگزاری ایسنا از میان شاخص های هشت گانه مرجعیت رسانه ای در شاخص های «جامعیت رسانه»، «توجه به مؤلفه های شناختی و روان شناختی کاربران» و «اعتماد و اعتبار رسانه» وضعیت مطلوبی دارد؛ اما در چهار شاخص «شفافیت رسانه»، »نوآوری و تمایز»، »تنوع و تکثر رسانه ای» و «تعالی سازمانی» در وضعیت متوسط (هشدار) قرار گرفته و در شاخص «استقلال و عدم وابستگی رسانه» نیز در وضعیت نامطلوب قرار دارد. در مجموع میانگین امتیاز در شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه ای، ۴.۴۲ از ۷ (متوسط به بالا) است. پیشنهادهای زیر به عنوان راهکارهای تقنینی، نظارتی و سیاستی در راستای ارتقای مرجعیت خبری خبرگزاری دانشجویان ایران ارائه می شود: ۱. اختصاص ردیف بودجه مستقل در قوانین بودجه سالیانه؛ ۲. بازنگری و اصلاح اساسنامه و خط مشی ایسنا در محورهایی چون الف) ضوابط اداری و تخصصی انتخاب مدیرعامل، ب) طراحی سازوکارهای نظارتی جهت اجرایی شدن سند چشم انداز، ج) بازنگری در مفاد خط مشی خبرگزاری مبتنی بر شاخص های مرجعیت رسانه ای، د) طراحی سازوکار بازخوردگیری از مخاطبان و استماع نخبگان، ه) احیای جایگاه انجمن دانشجویان خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران.

چکیده تصویری

ارزیابی عملکرد رسانه های خدمت عمومی برمبنای شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه ای (1) : خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

گزیده سیاستی

وضعیت خبرگزاری ایسنا بر مبنای شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه ای در سه شاخص جامعیت، توجه به مؤلفه های روانشناختی کاربران و اعتبار، مطلوب و در شاخصهای شفافیت، نوآوری و تمایز، تنوع و تکثر و تعالی سازمانی، متوسط (هشدار) و در شاخص استقلال رسانه، نامطلوب ارزیابی می شود. اختصاص ردیف بودجه مستقل در قوانین بودجه سالیانه و بازنگری و اصلاح مفاد اساسنامه و خط مشی ایسنا به منظور طراحی سازوکار نظارتی و بازخوردگیری از مخاطبان و استماع نخبگان و چگونگی عزل و نصب مدیران، اهم پیشنهادهای سیاستی-تقنینی برای ترمیم این شاخصها در ایسنا است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

 خلاصه مدیریتی

  • شرح / بیان مسئله

ارزیابی میزان مرجعیت رسانه‌های خدمت عمومی در حوزه خبر و اطلاع‌رسانی، شواهد لازم را برای حکمرانان فراهم می‌کند تا بتوانند سیاستگذاری خود را به‌شکل اثربخش ترتیب دهد و مداخلاتی هوشمندانه و بجا تدبیر کنند. به این منظور سلسله گزارش‌هایی با هدف کمک به بهبود کارایی و اثربخشی دستگاه‌های اجرایی مرتبط با حوزه رسانه و فضای مجازی و تحلیل نقاط قوت و ضعف آنها در سالیان گذشته طراحی شده و اولین شماره به خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) به‌عنوان نخستین خبرگزاری تأسیس شده پس از انقلاب اسلامی، نخستین خبرگزاری وابسته به مؤسسه عمومی غیردولتی و همچنین نخستین خبرگزاری دانشجویی کشور اختصاص داده‌ شده ‌است.

  • نقطهنظرات / یافته‌های کلیدی

براساس پیمایش اجتماعی انجام شده در این گزارش با کمک پرسشنامه برخط از 44 خبره و پژوهشگر حوزه رسانه و ارتباطات از تاریخ 1402/11/7 تا 1402/11/14 و تحلیل آماری داده‌های آن، نتیجه نهایی این پژوهش، ارائه تصویر روشنی از وضعیت شاخص ترکیبی سنجش مرجعیت رسانه‌ای شامل 8 شاخص، 22 زیرشاخص و 63 سنجه ذیل این شاخص ترکیبی در خبرگزاری دانشجویان ایران است. از‌این‌رو تصریح می‌شود که خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، خبرگزاری ایسنا از میان شاخص‌های هشت‌گانه مرجعیت رسانه‌ای در شاخص‌های «جامعیت رسانه»، «توجه به مؤلفه‌های شناختی و روان‌شناختی کاربران» و «اعتماد و اعتبار رسانه» وضعیت مطلوبی دارد؛ اما در چهار شاخص «شفافیت رسانه»، »نوآوری و تمایز»، »تنوع و تکثر رسانه‌ای» و «تعالی سازمانی» در وضعیت متوسط (هشدار) قرار گرفته و در شاخص «استقلال و عدم وابستگی رسانه» نیز در وضعیت نامطلوب قرار دارد.

دیگر نتایج نشان‌ می‌دهد زیرشاخص‌های «دسترسی‌پذیری»، «پوشش»، «اخلاق حرفه‌ای»، «اعتبار منبع»، «اعتماد»، «ویژگی‌های روان‌شناختی (تأثیرات رسانه‌ای)»، «ویژگی‌های شناختی (مصرف رسانه‌ای)»، «تنوع کارکردی»، «تنوع در فرم و محتوا» و «مشارکت نهادینه‌ شده با مخاطبان» در وضعیت مطلوب قرار دارند. زیرشاخص «اطلاعات منابع مالی» در وضعیت نامطلوب قرار داشته و سایر زیرشاخص‌ها در وضعیت متوسط قرار دارند.

همچنین از میان 63 سنجه مورد ارزیابی، 38 سنجه (60 درصد از کل) در وضعیت متوسط (هشدار)، 24 سنجه (38 درصد از کل) در وضعیت مطلوب و یک سنجه (2 درصد از کل) نیز در وضعیت نامطلوب قرار دارد. درمجموع میانگین امتیاز در شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای (ترکیبی از شاخص‌های هشت‌گانه مذکور)، 4.42 از 7 است. با توجه به کوچک‌تر بودن سطح معنی‌داری از میزان 0.05 و مثبت بودن تفاوت میانگین مشخص می‌شود شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه در خبرگزاری ایسنا متوسط به بالاست.

  • پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی

ازآنجاکه شاخص‌های ترکیبی ابزار مفیدی برای سیاستگذاران، قانونگذاران و نهادهای نظارتی در بررسی نتایج پیاده‌سازی برنامه و سیاست‌ها هستند؛ لذا پیشنهادهای زیر به‌عنوان راهکارهای سیاستی، تقنینی و نظارتی در راستای ارتقای مرجعیت خبری خبرگزاری دانشجویان ایران ارائه می‌شود:

۱. اختصاص ردیف بودجه مستقل در قوانین بودجه سالیانه

فقدان ردیف بودجه مستقل برای این رسانه شاخص استقلال مالی آن را با چالش مواجه کرده و تبعاً بر استقلال تحریریه آن نیز تأثیرات نامطلوب خواهد گذاشت. این در حالی است که تأمین بودجه مالی بدون تحت‌الشعاع قرار دادن استقلال هیئت تحریریه از ضروریات یک سازمان رسانه‌ای خدمت عمومی است که در راستای منافع و مصالح ملی فعالیت می‌کند. از‌این‌رو در جهت رفع این چالش و ترمیم شاخص استقلال مالی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) پیشنهاد می‌‌شود منابع تأمین مالی این خبرگزاری به‌عنوان یک رسانه خدمت عمومی از محل بودجه عمومی کشور، در جداول بودجه سالیانه از یک ردیف مشخص و مستقل برخوردار شود تا بتواند به‌صورت بی‌واسطه از خزانه کل کشور، بودجه سازمان متبوع خود را دریافت کند.

۲. بازنگری و اصلاح اساسنامه و خط‌مشی ایسنا

با توجه به وضعیت نامطلوب خبرگزاری دانشجویان ایران در تأمین استقلال مالی، استقلال اداری و استقلال تحریریه خود و در جهت ترمیم شاخص استقلال رسانه‌ای آن، پیشنهاد می‌شود که اساسنامه ایسنا و سند خط‌مشی این خبرگزاری در محورهای زیر مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد. شایان ‌ذکر است اساسنامه این خبرگزاری به تصویب هیئت امنای سازمان جهاد دانشگاهی و سند خط‌مشی آن به تصویب هیئت‌مدیره ایسنا رسیده و بازنگری در آن نیز از همین طرق قابل انجام خواهد بود. محورهای پیشنهادی برای اصلاح سند اساسنامه و سند خطی این خبرگزاری عبارتند از:

الف) ضوابط اداری و تخصصی انتخاب مدیرعامل

شایسته است در چگونگی انتخاب و عزل و نصب مدیران و سردبیران چنین رسانه‌هایی مؤلفه‌ها و سازوکارهای حرفه‌ای لحاظ شود که ضامن هرچه بیشتر استقلال تحریریه، تداوم و پایداری سیاست‌های حرفه‌ای و صیانت از اعتبار رسانه باشد. بر این اساس در راستای ترمیم شاخص‌های استقلال و شفافیت رسانه و تضمین دوری از هرگونه وابستگی سیاسی، اقتصادی یا شخصی، پیشنهاد می‌شود ترکیب اعضای هیئت‌مدیره – که مسئولیت تعیین مدیرعامل خبرگزاری را برعهده دارد - و ضوابط تعیین مدیرعامل خبرگزاری، بدین صورت اصلاح شود:

پیشنهاد اصلاح ماده (6) اساسنامه

ترکیب هیئت‌مدیره عبارت است از:

1. رئیس جهاد دانشگاهی،

2. معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی،

3. مدیرعامل خبرگزاری،

4. دو نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های معتبر کشور در رشته‌های مرتبط با حوزه ارتباطات و رسانه،

5. یک نفر از اعضای هیئت تحریریه خبرگزاری ایسنا با 15 سال سابقه فعالیت.

الحاق یک تبصره به ماده (7) اساسنامه

ضوابط انتخاب مدیرعامل این خبرگزاری به شرح زیر است:

الف) از مدیران داخلی همان خبرگزاری (با حداقل 10 سال سابقه) انتخاب شود. در غیر این صورت از متخصصان مجرب رسانه‌ای و فرهنگی با حداقل 10 سال تجربه کاری و تحصیلات کارشناسی‌ارشد در رشته‌های مرتبط و دارای حسن شهرت باشد.

ب) تصدی سمت مدیریتی توسط مدیرعامل تا دو سال پس از خاتمه مدت مدیریت، استعفا یا عزل ممنوع است.

ب) طراحی سازوکارهای نظارتی جهت اجرایی شدن سند چشم‌انداز

عملیاتی نشدن سند چشم‌انداز سازمانی (مصوب سال 1393 در هیئت‌مدیره این خبرگزاری) شامل مأموریت، راهبردها و اهداف در بازه‌های زمانی مشخص کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت از خلأهای اساسی این خبرگزاری به‌شمار می‌رود. ازاین‌رو پیشنهاد می‌شود برنامه‌ریزی لازم در سازمان جهاد دانشگاهی، جهت اجرا، پایش مستمر و ارزیابی میزان تحقق آن صورت پذیرد.

ج) بازنگری در مفاد خط‌مشی خبرگزاری مبتنی‌بر شاخص‌های مرجعیت رسانه‌ای

همان‌گونه که در بخش نتیجه‌گیری به‌تفصیل اشاره شد خبرگزاری ایسنا در شاخص‌های «تنوع و تکثر رسانه‌ای»، «تعالی سازمانی» و شاخص «نوآوری و تمایز رسانه» که از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین شاخص‌های سنجش کارآمدی و مرجعیت رسانه‌ای رسانه‌های خدمت عمومی به‌شمار می‌روند وضعیت مطلوبی ندارد و در مرحله هشدار قرار گرفته است. از‌این‌رو پیشنهاد می‌شود سند خط‌مشی خبرگزاری مبتنی‌بر شاخص‌های مرجعیت رسانه‌ای و در راستای سازگاری با تحولات سپهر رسانه‌ای ایران و جهان مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد.

د) طراحی سازوکار بازخوردگیری از مخاطبان و استماع نخبگان

ایجاد سازوکارهای جمع‌آوری اطلاعات، نظرها و پیشنهادهای مخاطبان به‌منظور بهبود فرایند ارتباطات و ارائه خبر از امور ضروری برای رسانه‌های خدمت عمومی است. این مهم در خبرگزاری ایسنا با ایجاد درگاه‌های استفاده از خدمت رایانامه (ایمیل) و مجرای ارتباطی مستقیم و خصوصی بین مخاطب و خبرگزاری، حضور در رسانه‌های اجتماعی تا حدودی تأمین شده‌ است. با این وجود، طراحی روش‌های نوین ارتباط با مخاطبان و استماع و دریافت نظر متخصصان ازجمله اقدام‌هایی است که به ارتقای کارایی و تحقق اهداف خبرگزاری منجر خواهد شد. در‌واقع با ترکیب بازخورد از هر دو منبع (مخاطبان و متخصصان)، خبرگزاری می‌تواند به‌طور مداوم فرایندهای حرفه‌ای خود را ارتقا داده و با نیازها و انتظارات مخاطبان و متخصصان در حیطه خبررسانی سازگار شود.

ه) احیای جایگاه انجمن دانشجویان خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران

انجمن دانشجویان خبرنگار که از دانشجویان خبرنگار و علاقه‌مندان به رشته خبرنگاری در ایران تشکیل شده از زیرمجموعه‌های خبرگزاری دانشجویان ایران محسوب‌ می‌شود. این انجمن در همان سال ابتدایی تأسیس خبرگزاری، با هدف تربیت و تأمین نیروی انسانی برای بخش خبر، ایجاد شده ‌است. هیئت تحریریه این خبرگزاری را همواره انجمن تأمین می‌کرده و به‌عنوان فرایندی تخصصی و حرفه‌ای؛ الگویی متفاوت در جذب خبرنگاران، اثربخشی بسیاری داشته ‌است. اما این الگوی موفق در برخی بازه‌های زمانی کنار گذاشته شده و همین امر آسیب‌هایی را ایجاد کرده است. برای تضمین و ارتقای استقلال حرفه‌ای و تخصصی هیئت تحریریه این خبرگزاری پیشنهاد می‌شود جایگاه این انجمن به‌عنوان تنها راه ورود خبرنگاران به این خبرگزاری در متن اساسنامه، در قالب یک ماده الحاقی مورد تصریح قرار گیرد.

ماده پیشنهادی الحاقی به اساسنامه خبرگزاری دانشجویان ایران:

«جذب و تأمین خبرنگاران و اعضای هیئت تحریریه صرفاً از طریق انجمن دانشجویان خبرنگار و براساس آیین‌نامه این انجمن که به تصویب هیئت‌مدیره خبرگزاری می‌رسد، صورت خواهد پذیرفت».

 

۱.مقدمه

کاهش مرجعیت رسانه‌های داخلی، کلان مسئله حکمرانی ارتباطی-رسانه‌ای ایران به‌شمار می‌رود. این مسئله هم در حوزه خبر و اطلاع‌رسانی و هم در حوزه سرگرمی و همبستگی و انسجام اجتماعی مشهود است. رفع کاستی‌ها و نارسایی‌های موجود حکمرانی ارتباطی-رسانه‌ای کشور و تقویت مرجعیت رسانه‌ای جمهوری اسلامی ایران در سالیان پیش رو، منوط به طرح‌ریزی سیاست‌ها و راهبردهایی نو براساس تصویری دقیق و روشن از میدان فعالیت‌های رسانه‌ای کشور است و بدون توصیف دقیق، شفاف و واقع‌بینانه وضع موجود به‌لحاظ وضعیت عملکرد دستگاه‌های رسانه‌ای این مهم میسر نخواهد شد. این همان چیزی است که از آن تحت‌ عنوان سیاستگذاری مبتنی‌بر شواهد یاد می‌شود.

در این میان ارزیابی کارآمدی و مرجعیت رسانه‌ای رسانه‌های خدمت عمومی در حوزه خبر و اطلاع‌رسانی شواهد لازم را برای سیاستگذار فراهم می‌کند که بتواند سیاستگذاری خود را به‌شکل اثربخش ترتیب دهد و مداخلاتی هوشمندانه و بجا تدبیر کند. درنتیجه سلسله گزارش‌هایی با هدف کمک به بهبود کارایی و اثربخشی دستگاه‌های اجرایی مرتبط با حوزه رسانه و فضای مجازی، تحلیل نقاط قوت و ضعف آنها در سالیان گذشته طراحی شده و شماره یک از این گزارش‌ها به خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) به‌عنوان نخستین خبرگزاری تأسیس شده پس از انقلاب اسلامی، نخستین خبرگزاری وابسته به مؤسسه عمومی غیردولتی و همچنین نخستین خبرگزاری دانشجویی کشور اختصاص داده شده‌ است.

امتیاز «خبرگزاری دانشجویان ایران»، در تاریخ 1378/04/02 را وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به جهاد دانشگاهی اعطا کرد. ایسنا در 13 آبان 1378 با مخابره پیام رهبر معظم انقلاب به‌عنوان اولین خبر، فعالیت آزمایشی خود را آغاز کرد؛ ایشان در این پیام خطاب به ایسنا تأکید فرمودند: «اخبار خوب، مفید و اثربخش مخابره کنید. ان‌شاءالله موفق باشید». پس از آن در 16 آذر 1378 مصادف با روز دانشجو فعالیت رسمی ایسنا به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های جهاد دانشگاهی آغاز شد. قبل از تأسیس ایسنا، تنها خبرگزاری جمهوری اسلامی «ایرنا» و واحد مرکزی خبر وابسته به سازمان صدا و سیما بود که به‌عنوان خبرگزاری رسمی در ایران فعالیت می‌کرد.

این خبرگزاری به‌رغم عدم امکانات مالی، زیرساختی و نیروی انسانی کافی؛ در مدت کوتاهی توانست با شعار «ایران به روایت ایران» و «جهان به روایت ایران» با عبور از چارچوب‌های سنتی و رسمی در اطلاع‌رسانی از مسائل مختلف و تأکید بر گفتگوهای خبری و تحلیلی، به یکی از بازیگران اصلی در سپهر رسانه‌های خدمت عمومی (PSM) کشور، تبدیل شود. منظور از «رسانه خدمت عمومی» در ادبیات علمی الگوهای مالکیت رسانه در جهان، رسانه‌هایی است که نه مجرای رسمی و انحصاری یک دولت و نه یک بنگاه کسب سود مالی، بلکه غیردولتی و ملی به‌شمار می‌روند و «مصالح عمومی» یا به تعبیر دیگر «خیر مشترک جامعه» را دنبال می‌کنند.

بدنه اصلی نیروی کار ایسنا را از ابتدای تأسیس، دانشجویان تشکیل دادند و این امر از طریق انجمن دانشجویان خبرنگار و با شعار «هر دانشجو، یک خبرنگار» میسر شد. ایسنا در خارج از ایران دفتر خبری ندارد ولی دانشجویان خارج از کشور اخباری را برای این خبرگزاری ارسال می‌کنند. این رسانه، در حال حاضر با 31 دفتر استانی در مراکز استان‌ها، به سه زبان فارسی، انگلیسی و فرانسه محتوا ارائه می‌کند.

پیدا کردن راهی که در ذات خود اطلاع‌رسانی داشته باشد، اما مردم را هم منفعل نکند و درعین‌حال چارچوب‌های منطقی رعایت شود و محدودیت‌های سلیقه‌ای تنگنایی ایجاد نکند، تلاشی بود که بسترساز تشکیل ایسنا شد. [6] این رسانه برای اولین بار از یک خبرگزاری باواسطه مطبوعات، به رسانه‌ای بی‌واسطه و برخوردار از تارنمای (وب‌سایت) اینترنتی تبدیل شد.[7] و مخاطبان توانستند برای نخستین‌بار به‌طور مستقیم اخبار را از خبرگزاری‌ها دریافت کنند.

به اذعان صاحب‌نظران حوزه مطالعات رسانه فارغ از گرایش‌های مختلف، ایسنا یک رخداد رسانه‌ای و پدیده‌ تحول‌آفرین بود؛ پدیده‌ اطلاع‌رسانی اواخر دهه‌ هفتاد و نیمه اول دهه‌ هشتاد که مرجعیت خبری را در کشور به‌دست گرفت و نقطه‌ عطفی در دوران اطلاع‌رسانی کشور شد. تجربه‌ موفق ایسنا، سبب شد دورانی جدید از خبرگزاری‌های برخط در ایران شکل گیرد. این خبرگزاری در کمتر از یک سال پس از آغاز فعالیت خود به مرجع بخش قابل‌توجهی از اخبار مطبوعات کشور بدل شد. تجربه نوین تأسیس خبرگزاری وابسته به مؤسسه عمومی غیردولتی در کنار نیاز روزافزون ایران به رسانه‌های مؤثر در عرصه ملی و بین‌المللی باعث شد خبرگزاری‌های دیگری همچون مهر، فارس و ایلنا در سال‌های ابتدایی دهه 1380 متولد شوند.

در ادامه سند خط‌مشی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) با یک مقدمه، سه فصل، 19 ماده، 5 تبصره در هشتاد‌و‌هشتمین جلسه مورخ 1383/12/24 هیئت‌امنای جهاد دانشگاهی تصویب و در نود‌و‌دومین جلسه مورخ 1384/10/12 مشمول اصلاحاتی شد. در این سند ضمن اشاره به نقش و جایگاه «رسانه» به‌عنوان ابزاری راهبردی در توسعه انسانی، اهداف تأسیس این خبرگزاری این‌گونه ذکر شده است: ایفای نقش دانشگاهیان در توسعه فضای رسانه‌ای کشور و ارتقای آگاهی‌های علمی، فرهنگی، دینی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تلاش برای دست‌ یافتن به موجودیتی جامع و کامل از یک خبرگزاری معتبر و تعیین‌کننده در عرصه داخلی و بین‌المللی.

درمجموع، با توجه به مقدمه ذکر شده، سؤال‌های گزارش حاضر این است که وضعیت عملکرد خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) براساس شاخص‌های ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای چگونه است؟ وضعیت این خبرگزاری در چه شاخص‌هایی مطلوب، متوسط یا نامطلوب است؟ این خبرگزاری چه عوامل پیشرانی را تجربه کرده و با چه عوامل بازدارنده‌ای در مسیر خود روبه‌رو شده‌ است؟

 

2. روش پژوهش

پاسخ سؤال‌های فوق با استناد به چهار مأخذ: 1. اساسنامه و سند خط‌مشی نهاد مذکور، 2. پیمایش اجتماعی انجام شده با توزیع پرسشنامه برخط میان خبرگان و پژوهشگران حوزه رسانه و ارتباطات از تاریخ 1402/11/7 تا 1402/11/14، 3. پاسخ خبرگزاری ایسنا به دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به شماره نامه 6200/13310-82 مورخ 1402/10/02 با موضوع درخواست گزارش عملکرد با محوریت شاخص‌های مرجعیت رسانه‌ای و 4. مصاحبه عمیق با کارشناسان و همچنین مدیران عامل و معاونان فعلی و پیشین این خبرگزاری در سالیان گذشته مورد واکاوی قرار گرفته است.

در این پژوهش برای سنجش و پایش کمی شاخص‌های ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای رسانه‌های خدمت عمومی در خبرگزاری ایسنا، در مرحله گردآوری داده‌ها با توزیع پرسشنامه اجتماعی برخط از دیدگاه 44 نفر خبره و پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه بهره‌گیری شده و برای تحلیل داده‌ها و شناسایی وضعیت شاخص‌های مطالعه نیز از آزمون «تی» (T) استفاده شده است.

 

3. معرفی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

3-1. تاریخچه

اگرچه نزدیک به یکصد سال بعد از تأسیس نخستین خبرگزاری جهان، اولین خبرگزاری ایران پایه‌گذاری شد؛ اما به‌لحاظ تقدم تاریخی، ایران ازجمله کشورهای پیشتاز صاحب خبرگزاری در آسیاست. قبل از تأسیس خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تنها یک خبرگزاری رسمی با عنوان جمهوری اسلامی «ایرنا» (حدود 65 سال) در ایران فعالیت داشت. ایسنا، تنها خبرگزاری با هویت دانشجویی و نخستین خبرگزاری وابسته به مؤسسه عمومی غیردولتی ایران (رسانه خدمت عمومی) پس از پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می‌شود که امتیاز آن ذیل عنوان «مؤسسه فرهنگی خبری جهاد دانشگاهی» در تاریخ 1378/04/02 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در اختیار جهاد دانشگاهی قرار داد.

خبرگزاری دانشجویان ایران با اهداف فرهنگی و با مقاصد غیرتجاری، غیرسیاسی، غیرصنفی و به‌صورت غیرانتفاعی در 13 آبان 1378 با هدف اطلاع‌رسانی صحیح، به‌هنگام و همه‌جانبه به‌صورت آزمایشی و در 16 آذر همان سال مصادف با روز دانشجو به‌صورت رسمی به عرصه اطلاع‌رسانی گام نهاد.

3-2. اساسنامه و سند خط‌مشی

ایسنا، از سه سند مهم و تعیین‌کننده در مسیر اداره خود بهره می‌برد که عبارتند از: سند اساسنامه مؤسسه فرهنگی-خبری جهاد دانشگاهی (مصوب مجمع مؤسسات مؤسسه فرهنگی- خبری جهاد دانشگاهی، مورخ 1378/06/15)، سند خط‌مشی خبری خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) (مصوب هیئت‌مدیره خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، مورخ 1393) و سند اساسنامه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) (مصوب هیئت‌امنای جهاد دانشگاهی، مورخ 1383/12/24، مشمول اصلاحاتی در جلسه مورخ 1384/10/12).

سند اساسنامه مؤسسه فرهنگی - خبری جهاد دانشگاهی مشتمل بر 4 فصل و 39 ماده و یک تبصره است. براساس این اساسنامه، مؤسسه مذکور با اهداف فرهنگی و با مقاصد غیرتجاری، غیرسیاسی و غیرصنفی تأسیس شده و دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی بوده و از نظر تشکیلاتی و خط‌مشی وابسته به جهاد دانشگاهی است.[1]

همچنین سند خط‌مشی خبری خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، مشتمل بر یک مقدمه و دو فصل است. براساس این سند اصول کلی حاکم بر تحریریه خبرگزاری دانشجویان ایران، شامل شش اصل زیر است:1. اسلام، 2. ارزش‌های انقلاب اسلامی و حکمرانی مقدس جمهوری اسلامی، 3. قانون اساسی، 4. اندیشه‌های حضرت امام‌خمینی (ره)، 5. ولایت فقیه، 6. منافع و ارزش‌های ملی. مهم‌ترین اصول حرفه‌ای حاکم بر تمامی مراحل و سطوح تهیه و انتشار خبر در خبرگزاری دانشجویان ایران نیز در جدول 1 آمده است.[2]

جدول 1. اصول حرفهای مندرج در سند خطمشی خبرگزاری دانشجویان ایران

اصول حرفهای

اصول خبری:

1. صحت

اصول و روشهای حرفهای:

1. پاسخگویی

8. ذکر منبع

2. دقت

2. اعتماد

9. حریم خبر

3. سرعت

3. نقد

10. نوآوری‌های خبری

4. بی‌طرفی

4. افکار عمومی

11. نگاه دانشجویی

5. استقلال تحریریه

5. اعتدال

12. عدم افشای منبع خبر

6. جامعیت

6. حقوق شهروندی

13. حمایت از محرومان

7. دسترسی آزاد به اطلاعات

14. توجه ویژه به اخبار علمی و دانشگاهی

علاوه بر این سند، اساسنامه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) مشتمل بر یک مقدمه، سه فصل، 19 ماده و ۶ تبصره است. در این سند تأکید شده که خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) همان مؤسسه فرهنگی - خبری جهاد دانشگاهی است که از سال 1378 مشغول فعالیت است. در ماده (2) این سند ایفای نقش دانشگاهیان در توسعه فضای رسانه‌ای کشور و ارتقای آگاهی‌های علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تلاش برای دست یافتن به موجودیتی جامع و کامل از یک خبرگزاری معتبر و تعیین‌کننده در عرصه داخلی و بین‌المللی، به‌عنوان اهداف ذکر شده‌ است. در این سند وظایف بیست‌و‌پنج‌گانه‌ای برای خبرگزاری دانشجویان ایران برشمرده شده که در جدول 2 ذکر شده‌اند.[3]

جدول 2. شرح وظایف خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) براساس ماده (3) سند خط‌مشی خبری

ردیف

شرح وظایف در فصل اول ماده (۳)

1

پوشش، تولید، جمع‌آوری و ترجمه خبر، گزارش، گفتگو، فیلم، عکس، بولتن، مقاله و سایر محصولات خبری و رسانه‌ای و انعکاس آنها در موضوع‌های فرهنگی، سیاسی، علمی، اجتماعی، اقتصادی، هنری، ورزشی و ... با اولویت دادن به محصولات مورد توجه و علاقه دانشگاهیان

2

توزیع و انتشار محصولات خبری و رسانه‌ای در قالب‌های مختلف معمول و مدرن نوشتاری، دیداری، شنیداری، رایانه‌ای و ...

3

تهیه و تدوین گزارش‌ها و مقالات خبری داخلی

4

برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های خبری و رسانه‌ای

5

برگزاری جلسات، نشست‌ها و سمینارهای هم‌راستا با اهداف خبرگزاری

6

ایجاد نمایندگی و شعب مؤسسه و به‌کارگیری عوامل خبری در داخل و خارج از کشور

7

تأسیس مرکز تحقیقات خبر و پایگاه‌های فرعی آن

8

تأسیس پایگاه‌های اطلاع‌رسانی مرتبط با خبرگزاری و هم‌راستا با اهداف خبرگزاری

9

راه‌اندازی پایگاه‌های خبری بومی، شهری، استانی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی

10

انتشار روزنامه، کتاب، هفته‌نامه، ماهنامه، فصلنامه، سالنامه در گستره بومی، شهری، استانی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی

11

بهره‌گیری از همه امکانات و روش‌های رسانه‌ای برای دستیابی به بالاترین کیفیت و کمیت

12

تأسیس کانون‌ها، مجامع و انجمن‌ها در راستای اهداف خبرگزاری و ارتباط خبری و رسانه‌ای با مجامع، کانون‌ها، تشکل‌ها و نهادهای فرهنگی، سیاسی، دینی، علمی، اجتماعی، اقتصادی، هنری و صنفی به‌ویژه با گرایش دانشگاهی در داخل و خارج از کشور

13

ارتباط با کانون‌های صنفی رسانه‌ای

14

برقراری ارتباط با مراکز فرهنگی، سیاسی، علمی و پژوهشی، همچنین انعکاس دیدگاه‌ها و نظر‌های شخصیت‌های فرهنگی، سیاسی و علمی داخلی و خارجی

15

ارتباط مبادله، خرید و فروش اخبار، اطلاعات، عکس، تفسیر، گزارش، مقاله و سایر محصولات خبری با مؤسسه‌های مشابه در داخل و خارج از کشور

16

انعکاس صحیح، سریع و دقیق افکار و نظرهای دانشگاهیان، نخبگان و رویدادهای مورد توجه آنان

17

ایجاد ارتباط رسانه‌ای میان دانشگاهیان، حکمرانی سیاستگذاری و مدیریتی کشور و مردم

18

تأسیس انجمن و کانون خبرگزاری دانشجو و جوان و ایجاد مراکز آن با اولویت دانشگاه‌ها

19

برپایی نمایشگاه‌های خبری در قالب‌های ممکن

20

انجام فعالیت‌های آماری در راستای فعالیت‌های خبرگزاری

21

برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت آزاد فرهنگی و رسانه‌ای در راستای اهداف و فعالیت‌های خبرگزاری

22

عضویت در شبکه اطلاع‌رسانی داخلی و بین‌المللی

23

تأسیس بانک‌های اطلاعاتی و نرم‌افزاری در حوزه رسانه‌ای

24

تأسیس مراکز و واحدهای متناسب با فعالیت‌های رسانه‌ای نظیر انتشارات، مدیریت و خدمات رسانه‌ای، مدیریت و خدمات فنی و ...

25

تأسیس مراکز، دفاتر و مؤسسه‌های پژوهشی، آموزشی، خبری متناسب با موضوع رسانه

در ماده (15) شیوه‌های تأمین منابع مالی این خبرگزاری این‌گونه ذکر شده‌اند: اعتبارات تخصیص‌یافته از‌سوی جهاد دانشگاهی، کمک‌های سازمان و نهادهای دولتی، سازمان‌ها و نهادهای عمومی، کمک‌ها و هدایای مردم و درآمد ناشی از خدمات رسانه‌ای. نظر به اینکه شیوه تأمین مالی این خبرگزاری اعتبارات جهاد دانشگاهی از محل منابع عمومی کشور است و محتوای تولید شده آن نیز نوعی خدمت عمومی محسوب می‌شود؛ می‌توان آن را یک رسانه خدمت عمومی دانست.

3-3. ساختار تشکیلاتی

مرجع اصلی تصمیم‌گیری در ایسنا هیئت‌مدیره‌ای متشکل از رئیس جهاد دانشگاهی به‌عنوان رئیس هیئت‌مدیره، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی، مدیرعامل خبرگزاری و دو نفر از اعضای جهاد دانشگاهی به پیشنهاد رئیس جهاد دانشگاهی هستند. این خبرگزاری در حال حاضر چهار معاونت را ذیل مدیرعامل دربردارد که عبارتند از: معاونت خبر، معاونت آموزش، پژوهش و فناوری، معاونت چندرسانه‌ای و معاونت توسعه و مدیریت منابع. در نمودار 1 ساختار خبرگزاری دانشجویان ایران براساس آخرین مصوبه هیئت‌مدیره مورخ 1396/07/04 ترسیم شده ‌است.

شکل 1. ساختار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

 

 

 

4. ارزیابی شاخص‌های مرجعیت رسانه‌ای در خبرگزاری ایسنا

دستیابی به مرجعیت رسانه‌ای پیش از هر اقدامی، به تعریف دقیق و عملیاتی این اصطلاح و سپس شناخت وضعیت کشور از طریق تعیین شاخص‌های ترکیبی نیاز دارد. طبق مطالعات انجام‌ شده در پیوند با «دیدگاه‌های رایج درباره مرجعیت رسانه» پنج رویکرد نسبت به موضوع وجود دارد: اعتماد به رسانه (به‌مثابه یک متغیر وابسته)، اعتبار رسانه‌ای، سنجش (میزان مخاطب یا کاربر)، سهم بازار، تأثیر یا اثر رسانه‌ای. البته به‌نظر می‌رسد رویکرد «اعتماد به رسانه» به‌دلیل آنکه از لحاظ سازه مفهومی و کمیت‌پذیر در پژوهش (به‌مثابه یک متغیر وابسته)، انطباق نظری بیشتری با ادبیات بحث دارد، از تمامی مفاهیم دیگر به «مرجعیت رسانه‌ای» نزدیک‌تر و هم‌افق‌تر است؛ چراکه سایر رویکردهای یاد شده از قبیل: اعتبار، میزان مخاطب / کاربر، سهم بازار و تأثیر رسانه‌، به‌گونه‌ای مستقل می‌توانند تابعی از «اعتماد به رسانه» به‌مثابه یک سازه بنیادین اجتماعی تلقی شوند. [4]

حال برای سنجیدن این مفهوم به استخراج شاخص‌های ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای نیاز است که در گزارشی جداگانه با عنوان «ارائه شاخص‌های ترکیبی سنجش و ارزیابی مرجعیت رسانه‌ای در رسانه‌های خدمت عمومی» بدان پرداخته شده است. در گزارش مورد اشاره برای دستیابی به هدف اصلی پژوهش، ابتدا با بهره‌مندی از مطالعات پیشین و اسناد سیاستی بین‌المللی، با تأکید بر شاخص‌های کیفیت و ارزش‌های عمومی، مفهوم مرجعیت رسانه‌ای تعریف شد و ویژگی‌های مرجعیت رسانه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. سپس با استفاده از روش توسعه شاخص ترکیبی، به بررسی مبانی نظری و ادبیات شاخص‌های ارزیابی رسانه‌های خدمت عمومی پرداخته شد و چارچوب مفهومی شاخص ترکیبی سنجش مرجعیت رسانه که شامل هشت مفهوم ذیل بود، معرفی شده است. [5]

 جدول 3. شاخصهای مرجعیت رسانهای در رسانههای خدمت عمومی[5]

ردیف

عنوان شاخص

توضیحات

1

جامعیت رسانه

این مؤلفه از دو بعد تشکیل شده است: بُعد اول به موضوعی فنی اشاره دارد؛ الزامی که تأمین و پوشش رسانه‌ای برای کل فضای جغرافیایی تضمین شده باشد و بُعد دوم به‌دنبال دستیابی به هرچه بیشتر مخاطبان از نظر رمزگشایی پیام است.

2

شفافیت رسانه

خدمات عمومی، ازجمله رسانه خدمت عمومی باید به‌طور کامل دارای شفافیت و در برابر عموم پاسخگو باشد. در سطح رسانه‌های خدمت عمومی اصل شفافیت می‌تواند به‌عنوان یکی از مدافعان مشروعیت و مسئولیت‌پذیری در سازمان تلقی شود که اعتماد متقابل بین مخاطبان و رسانه را برقرار می‌کند و آسانی دسترسی به اطلاعات را تضمین می‌کند؛ دسترسی به اطلاعات سازمانی و تولید محتوا، اطلاعات منابع مالی و مشارکت نهادینه شده با مخاطبان سه زیر شاخص تشکیل‌دهنده این مؤلفه است.

3

استقلال و عدم وابستگی رسانه

مفهوم اساسی این مؤلفه در تضمین این موضوع نهفته‌ است که کنش رسانه خدمت عمومی باید از قدرت اعمال‌ شده توسط عوامل خارجی، به‌ویژه عوامل سیاسی یا اقتصادی آزاد باشد؛ به‌طور‌کلی استقلال رسانه‌ای در سه سطح استقلال مالی، استقلال اداری و استقلال سردبیری قابل تعریف است.

4

نوآوری و تمایز رسانه

ازآنجاکه امروزه رسانه‌های خدمات عمومی با چالش‌های متعددی از‌جمله نیاز به مشروعیت بخشیدن به نقش خود در محیط رسانه‌ای دیجیتالی روبه‌رو هستند، نوآوری عنصر کلیدی در تحقق بخشیدن به مرجعیت رسانه‌ای است. بنابراین نوآوری در رسانه، به توسعه خلاقیت و ارائه خدمات تعاملی مفید، اجرای تکنیک‌های جدید، ترویج اشکال جدید مشارکت و نهایتاً تحول دیجیتال اشاره دارد.

5

نوع و تکثر در رسانه

این مؤلفه به روشی چندبعدی منعکس می‌شود که به موضوع‌های مربوط به برنامه‌سازی و همچنین به منابع تولید یا مخاطب مرتبط می‌شود. تنوع و تکثر اهمیت تأمل در هویت و فرهنگ ملی را به ارمغان می‌آورد، ضمن اینکه بازنمایی و نمودِ بود‌های اجتماعی، فرهنگی و قومیتی مختلف عنصری مهم در تحقق این مؤلفه در مرجعیت رسانه‌ای است.

6

توجه به مؤلفه‌های شناختی و روان‌شناختی کاربران

 

در بررسی مرجعیت رسانه‌ای، شاخص‌های مربوط به «طرف تقاضا» مواردی هستند که حتماً باید مورد توجه قرار گیرد؛ درواقع برای ارزیابی میزان انجام کارکردهای ارتباطی رسانه و عملکرد آنها، باید بدانیم آیا کاربرانی وجود دارند که به‌ دلایلی خاص از این رسانه‌ها استفاده می‌کنند و این رسانه‌ها چه تأثیری می‌توانند داشته‌ باشند. به‌طور‌کلی تحقیقات مختلف شاخص‌های ارزیابی رسانه‌های مبتنی‌بر مخاطب را در چند سطح طبقه‌بندی می‌کنند: الف) مراجعه مخاطبان به رسانه‌ها؛ ب) انگیزه‌های مخاطبان و کاربران برای انتخاب رسانه‌‌ای خاص، ج) تأثیر متقابل رسانه‌ای.

7

اعتماد و اعتبار رسانه

اگرچه رسانه‌های خدمت عمومی جزیره‌ای قابل‌اعتماد در چشم‌انداز رسانه‌ای بسیاری از کشورها هستند، اما اعتماد به رسانه‌های خدمات عمومی مطلق و جهانی نیست. بنابراین تحقق این امر نیازمند تمرکز جدی سیاستگذاران و متصدیان رسانه است. در این زمینه به‌طورکلی سه دسته اصلی وجود دارد: اعتماد به پیام (اعتماد مخاطب به رسانه در ارائه اطلاعات عینی، واقعی، قابل‌اعتماد، مرتبط و سریع بدون احساسات و جانب‌داری)؛ اعتماد به منبع (قابل‌اعتماد بودن رسانه برای مخاطب) و اعتماد به سازمان‌های رسانه‌ای خدمات عمومی (یعنی اعتماد مخاطب به اینکه جهت‌گیری رسانه در راستای منافع عمومی و ملی است و چارچوب‌های نظارتی را، تضمینی برای تحقق این جهت‌گیری بدانند).

8

تعالی سازمانی رسانه

این مؤلفه بیشترین تعداد عناصر را در تعریف خود دربرمی‌گیرد که همه آنها به رویه‌های کار متصل هستند. تعالی در کیفیت، حرفه‌ای بودن، رهبری و مخاطب‌محوری تجسم یافته است. اول اینکه کیفیت به ماهیت محتوای پخش شده از قابلیت‌های فنی آن اشاره دارد. دوم، حرفه‌ای بودن مشخصه سرمایه انسانی رسانه است و به سطح انگیزه و آموزش کارکنان اشاره دارد، سوم بر جایگاه محوری مخاطب در قلب سیاست‌های رسانه‌ای تأکید می‌کند.

برای سنجش و پایش شاخص‌های مرجعیت رسانه‌ای در خبرگزاری ایسنا، در مرحله گردآوری داده‌ها با توزیع پرسشنامه اجتماعی برخط از دیدگاه 44 نفر خبره و پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه بهره‌گیری شده است. در مرحله تحلیل داده‌ها و شناسایی وضعیت شاخص‌های مطالعه از آزمون آماری «تی» (T) استفاده شده است. در گام اول به بررسی وضعیت میانگین پاسخ‌ها پرداخته شده‌ است که براساس آن نمودار عنکبوتی در شکل ۲ ارائه شده است. در شکل نمودار عنکبوتی شکاف میان وضع موجود و وضع بیشینه ارائه شده‌ است. خط نارنجی رنگ بیشترین مقداری است که هر شاخص می‌تواند داشته باشد و خط آبی رنگ وضع موجود رسانه را نشان ‌می‌دهد. شاخص «جامعیت رسانه» دارای بیشترین میانگین (کمترین شکاف) و شاخص «استقلال رسانه» دارای کمترین میانگین (بیشترین شکاف) است.

شکل ۲. نمودار عنکبوتی شاخص‌های تحقیق

 

 

 

نتایج بررسی آزمون «تی» در جدول ۴ و شکل ۳ نشان داد شاخص‌های «جامعیت رسانه»، «مؤلفه‌های شناختی و روان‌شناختی مخاطب / کاربر»، «اعتماد و اعتبار رسانه» به‌علت کوچک‌تر بودن سطح معنا‌داری از میزان 0.05 و مثبت بودن تفاوت میانگین در وضعیت متوسط به بالا و مطلوب قرار دارند. زیرشاخص‌های «شفافیت رسانه»، «نوآوری و تمایز رسانه» و «تنوع و تکثر در رسانه» و «تعالی سازمانی رسانه» به‌علت بزرگ‌تر بودن سطح معنا‌داری از 0.05 در وضعیت متوسط قرار دارند. همچنین شاخص «استقلال رسانه» وضعیت نامطلوبی را تجربه کرده است.

جدول 4. آزمون «T» برای شاخصها

شاخص‌ها

آماره تی

سطح معنی‌داری

تفاوت میانگین

در 95 درصد اطمینان

نتیجه

حد پایین

حد بالا

جامعیت رسانه

5.835

0.000

1.16463

0.7613

1.5680

مطلوب

شفافیت رسانه

0.019

0.985

0.00407

0.4319-

0.4400

متوسط

استقلال رسانه

0.183-

0.855

0.04365-

0.5246-

0.4373

نامطلوب

نوآوری و تمایز رسانه

1.063

0.294

0.22222

0.2000-

0.6444

متوسط

تنوع و تکثر در رسانه

1.988

0.054

0.39375

0.0063-

0.7938

متوسط

توجه به مؤلفه‌های شناختی و روان‌شناختی مخاطبان

2.397

0.021

0.53770

0.0847

0.9907

مطلوب

اعتماد و اعتبار رسانه

3.515

0.001

0.81786

0.3479

1.2878

مطلوب

تعالی سازمانی رسانه

1.602

0.117

0.34385

0.0895-

0.7772

متوسط

راهنما: (رنگ سبز: وضعیت مطلوب، رنگ زرد: وضعیت متوسط، رنگ قرمز: وضعیت نامطلوب).

شکل 3. وضعیت شاخص‌های مرجعیت رسانه‌ای در خبرگزاری ایسنا

 

 

 

 

راهنما: (رنگ سبز: وضعیت مطلوب، رنگ زرد: وضعیت متوسط، رنگ قرمز: وضعیت نامطلوب).

نتایج بررسی آزمون «تی» (T) در جدول ۵ نشان داد زیرشاخص‌های «دسترسی‌پذیری»، «پوشش»، «اخلاق حرفه‌ای»، «اعتبار منبع»، «اعتماد»، «ویژگی‌های روان‌شناختی (تأثیرات رسانه‌ای)»، «ویژگی‌های شناختی (مصرف رسانه‌ای)»، «تنوع کارکردی»، «تنوع در فرم و محتوا» و «مشارکت نهادینه‌ شده با مخاطبان» در وضعیت مطلوب قرار دارند. زیرشاخص «اطلاعات منابع مالی» در وضعیت نامطلوب قرار داشته و سایر زیرشاخص‌ها در وضعیت متوسط قرار دارند.

جدول 5. آزمون «T» برای زیرشاخصها

زیرشاخص‌ها

آماره تی

سطح معنا‌داری

تفاوت میانگین

نتیجه

دسترسیپذیری

7.040

0.000

1.48780

مطلوب

پوشش

3.916

0.000

0.84146

مطلوب

اطلاعات سازمانی و تولید محتوا

0.375

0.710

0.08537

متوسط

اطلاعات منابع مالی

2.276-

0.028

0.60976-

نامطلوب

مشارکت نهادینه‌شده با مخاطبان

2.454

0.018

0.50000

مطلوب

استقلال مالی

0.054

0.957

0.01190

متوسط

استقلال اداری

0.250-

0.804

0.07143-

متوسط

استقلال تحریریه

0.296-

0.769

0.07143-

متوسط

خلاقیت

0.411

0.683

0.09524

متوسط

تحول دیجیتال

1.729

0.091

0.34921

متوسط

تنوع در فرم و محتوا

3.759

0.001

0.76190

مطلوب

تنوع کارکردی

2.071

0.045

0.41429

مطلوب

تنوع در گروه‌های مخاطب

0.955

0.345

0.19643

متوسط

تنوع فرهنگی

0.838

0.407

0.20238

متوسط

ویژگی‌های شناختی (مصرف رسانه‌ای)

2.461

0.018

0.60714

مطلوب

ویژگی‌های روان‌شناختی (تأثیرات رسانه‌ای)

2.153

0.037

0.46825

مطلوب

اعتبار منبع

4.129

0.000

0.93333

مطلوب

اعتماد

2.844

0.007

0.70238

مطلوب

قابلیت‌های فنی

1.016

0.316

0.22857

متوسط

مخاطب‌محوری

0.479-

0.635

0.11905-

متوسط

رهبری سازمانی

1.208

0.234

0.27381

متوسط

اخلاق حرفه‌ای

4.543

0.000

0.99206

مطلوب

راهنما: (رنگ سبز: وضعیت مطلوب، رنگ زرد: وضعیت متوسط، رنگ قرمز: وضعیت نامطلوب).

شکل ۴. نمودار وضعیت زیرشاخص‌های مرجعیت رسانه‌ای در خبرگزاری ایسنا

 

 

 

 

راهنما: (رنگ سبز: وضعیت مطلوب، رنگ زرد: وضعیت متوسط، رنگ قرمز: وضعیت نامطلوب).

همچنین نتایج مندرج در جدول (6) نشان‌می‌دهد که از میان 63 سنجه مورد ارزیابی، 24 سنجه (38 درصد از کل) در وضعیت مطلوب، 38 سنجه (60 درصد از کل) در وضعیت متوسط (هشدار) و یک سنجه (2 درصد از کل) نیز در وضعیت نامطلوب قرار دارد.

جدول 6. آزمون «تی» (T) برای سنجهها

سنجه‌ها

آماره تی

سطح معنا‌داری

تفاوت میانگین

در 95 درصد اطمینان

نتیجه

حد پایین

حد بالا

دسترسی مخاطب در هر زمان و هر مکان

5.832

0.000

1.51220

0.9882

2.0362

مطلوب

دسترسی عادلانه و مقرون‌به‌صرفه

6.618

0.000

1.46341

1.0165

1.9103

مطلوب

سرعت در ارائه اطلاعات

3.277

0.002

0.78049

0.2991

1.2618

مطلوب

میزان پوشش حداکثری جغرافیایی

3.950

0.000

0.90244

0.4407

1.3642

مطلوب

وجود معیارهای مشخص برای ارزیابی مداوم محتوای خبری

1.987

0.054

0.43902

-0.0076

0.8857

متوسط

استفاده از معیار مشخص برای انتصاب مدیران

0.992-

0.327

0.26829-

0.8151-

0.2785

متوسط

میزان انتشار مداوم گزارش عملکرد مالی سازمان

2.276-

0.028

0.60976-

1.1513-

0.0682-

نامطلوب

راهبردهای بازخوردگیری و استماع از مخاطبان

0.679

0.501

0.17073

0.3377-

0.6792

متوسط

میزان حضور در شبکه‌های اجتماعی

3.685

0.001

0.85714

0.3875

1.3268

مطلوب

مدل‌های درآمدی جایگزین بودجه دولتی و مالیات

0.699

0.488

0.16667

-0.3147

0.6480

متوسط

تأمین بودجه مالی بدون محدودیت‌های سیاسی

0.601-

0.551

0.14286-

0.6225-

0.3368

متوسط

تعیین مدیران ارشد براساس ضوابط تخصصی (بدون فشارهای سیاسی) و نظارت بر عملکرد آنها

0.250-

0.804

0.07143-

0.6489-

0.5060

متوسط

میزان استقلال از منافع خصوصی یا سیاسی

0.815-

0.420

0.21429-

0.7453-

0.3168

متوسط

میزان استقلال از محدودیت فضایی و دولتی

0.567-

0.574

0.14286-

0.6513-

0.3656

متوسط

میزان استقلال خبرنگاران هنگام گزارش‌های خبری

0.552

0.584

0.14286

0.3794-

0.6651

متوسط

ویژندسازی (برندینگ) برنامه‌ها به شیوه خلاقانه

0.692

0.493

0.16667

0.3196-

0.6529

متوسط

داشتن شاخص‌های نفر اول (مرجع) بودن در ارائه خبر

0.093

0.926

0.02381

0.4935-

0.5411

متوسط

استفاده از شیوه‌های نرم، جدید و خلاقانه در تولید محتوا

0.388

0.700

0.09524

0.4002-

0.5906

متوسط

ترکیب با سایر سکو‌های پخش و انتشار

1.892

0.066

0.45238

0.0304-

0.9352

متوسط

عناصر شخصی‌سازی و سفارشی شدن محتوا

0.202

0.841

0.04762

0.4290-

0.5242

متوسط

استفاده از عناصر چندرسانه‌ای نظیر اطلاع نگاشت (اینفوگرافی)، جلوه متحرک (موشن‌گرافی) و ...

2.473

0.018

0.54762

0.1005

0.9947

مطلوب

تنوع در قالب‌های مختلف رسانه‌ای

3.300

0.002

0.73810

0.2865

1.1897

مطلوب

تنوع در نوع (ژانر) محتوای خبری نظیر گزارش، خبر، تفسیر، مصاحبه و ...

3.840

0.000

0.90476

0.4289

1.3807

مطلوب

تنوع در سهم اخبار داخلی و خارجی

2.787

0.008

0.64286

0.1770

1.1087

مطلوب

میزان انسجام‌بخشی اجتماعی

1.188

0.242

0.30952

0.2168-

0.8359

متوسط

سهم آموزش

2.150

0.038

0.47619

0.0289

0.9235

مطلوب

سهم تفریح فراغت

0.474

0.638

0.11905

0.3877-

0.6258

متوسط

سهم خبر و اطلاع‌رسانی

5.226

0.000

1.16667

0.7158

1.6175

مطلوب

انتشار اخبار درباره سوء مدیریت‌ها و ... در راستای رسالت حرفه‌ای

0.000

1.000

0.00000

0.5058-

0.5058

متوسط

گروه‌های نژادی و قومی

0.102

0.919

0.02381

0.4455-

0.4931

متوسط

گروه‌های سنی مختلف

1.167

0.250

0.23810

0.1738-

0.6500

متوسط

موقعیت‌های تحصیل و اجتماعی مختلف

1.377

0.176

0.30952

0.1444-

0.7634

متوسط

گروه‌ها و علایق سیاسی در چارچوب حکمرانی سیاسی

0.789

0.435

0.21429

0.3343-

0.7629

متوسط

تعداد بازنمایی هویت‌ها، فرهنگ‌ها و سلایق مختلف جامعه

1.194

0.239

0.28571

0.1975-

0.7689

متوسط

تنوع در بیان دیدگاه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی

0.439

0.663

0.11905

0.4281-

0.6662

متوسط

پوشش و دسترسی مخاطب / کاربر

3.729

0.001

0.92857

0.4257

1.4315

مطلوب

میزان جذب مخاطبان به این خبرگزاری

1.022

0.313

0.28571

0.2788-

0.8503

متوسط

پراهمیت‌سازی رویدادها و خبرها

1.649

0.107

0.38095

0.0856-

0.8475

متوسط

ارائه اسناد و مدارک معتبر

2.407

0.021

0.61905

0.0996

1.1385

مطلوب

اصول چارچوب‌بندی مناسب

3.607

0.001

0.73810

0.3248

1.1514

مطلوب

استفاده از زبان مناسب برای تأثیرگذاری بالاتر

2.246

0.030

0.54762

0.0551

1.0401

مطلوب

میزان جلب و انعکاس نظرهای گروه‌های مرجع در مورد رویدادها

0.643

0.524

0.16667

-0.3571

0.6905

متوسط

میزان اولویت‌سازی رویدادها برای افکار عمومی

1.442

0.157

0.35714

-0.1431

0.8574

متوسط

دقت در ارائه اطلاعات

4.359

0.000

1.02381

0.5495

1.4981

مطلوب

صحت اطلاعات

3.597

0.001

0.92857

0.4072

1.4500

مطلوب

منصفانه بودن

3.200

0.003

0.76190

0.2811

1.2427

مطلوب

عدم تجاوز به حریم خصوصی افراد

3.970

0.000

1.04762

0.5147

1.5805

مطلوب

دغدغه منفعت عمومی

3.522

0.001

0.90476

0.3860

1.4235

مطلوب

باورپذیری اطلاعات ارائه ‌شده

3.586

0.001

0.90476

0.3952

1.4143

مطلوب

بی‌تعصب بودن و عدم سوگیری

1.875

0.068

0.50000

-0.0386

1.0386

متوسط

میزان استفاده از به‌روزترین تجهیزات فیلم‌برداری

1.097

0.279

0.26190

-0.2202

0.7440

متوسط

میزان استفاده از به‌روزترین تجهیزات صدابرداری

0.927

0.359

0.23810

-0.2807

0.7568

متوسط

میزان زیر‌ساخت مناسب برای انتشار با‌کیفیت

1.216

0.231

0.33333

-0.2201

0.8868

متوسط

میزان توانایی برای ارسال بازخورد آنی

0.100

0.921

0.02381

-0.4554

0.5031

متوسط

میزان توانایی شخصی‌سازی محتوا برای مخاطب

1.246

0.220

0.28571

-0.1774

0.7489

متوسط

نظرسنجی مداوم محتوای خبری

-0.479

0.635

-0.11905

-0.6211

0.3830

متوسط

میزان قدرت اقناع‌کنندگی (کاریزماتیک)

0.557

0.580

0.14286

-0.3748

0.6605

متوسط

میزان قدرت تخصصی

1.097

0.279

0.26190

-0.2202

0.7440

متوسط

میزان قدرت خبرگی

1.686

0.099

0.38095

-0.0753

0.8372

متوسط

میزان قدرت مرجعیت (ارجاع‌پذیری)

1.219

0.230

0.30952

-0.2032

0.8222

متوسط

عدم ایجاد تنش‌های قومی، فرهنگی و نژادی

4.157

0.000

0.97619

0.5019

1.4505

مطلوب

زبان رسانه توأم با احترام، ادب و دوری از توهین و افترا

4.528

0.000

1.00000

0.5540

1.4460

مطلوب

پایبندی به میثاق اخلاق حرفه‌ای

4.150

0.000

1.00000

0.5133

1.4867

مطلوب

راهنما: (رنگ سبز: وضعیت مطلوب، رنگ زرد: وضعیت متوسط، رنگ قرمز: وضعیت نامطلوب).

میانگین امتیاز در شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای (ترکیبی از شاخص‌های هشت‌‌گانه مذکور)، 4.42 است. با توجه به کوچک‌تر بودن سطح معنا‌داری از میزان 0.05 و مثبت بودن تفاوت میانگین، مشخص می‌شود شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه در خبرگزاری ایسنا متوسط به بالاست.

جدول 7. نمره شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای در ایسنا

شاخص

آماره تی

سطح معناداری

تفاوت میانگین

نتیجه

مرجعیت رسانه‌ای

2.218

0.032

0.42667

متوسط به بالا

 

5.نتیجهگیری

براساس پیمایش اجتماعی انجام شده در این گزارش با کمک پرسشنامه برخط از 44 خبره و پژوهشگر حوزه رسانه و ارتباطات و تحلیل آماری داده‌های آن، نتیجه نهایی این پژوهش، ارائه تصویر روشنی از وضعیت شاخص ترکیبی سنجش مرجعیت رسانه‌ای شامل 8 شاخص، 22 زیرشاخص و 63 سنجه ذیل این شاخص ترکیبی در خبرگزاری دانشجویان ایران است. از‌این‌رو تصریح می‌شود که خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، از میان شاخص‌های ترکیبی هشت‌گانه مرجعیت رسانه‌ای در شاخص‌های جامعیت رسانه، مؤلفه‌های شناختی و روان‌شناختی مخاطب / کاربر و اعتماد و اعتبار رسانه وضعیت مطلوبی دارد؛ اما در چهار شاخص شفافیت رسانه، نوآوری و تمایز رسانه، تنوع و تکثر در رسانه و تعالی سازمانی رسانه در وضعیت متوسط (هشدار) قرار گرفته و در شاخص استقلال و عدم وابستگی رسانه نیز در وضعیت نامطلوب قرار دارد.

دیگر نتایج نشان می‌دهد زیرشاخص‌های «دسترسی‌پذیری»، «پوشش»، «اخلاق حرفه‌ای»، «اعتبار منبع»، «اعتماد»، «ویژگی‌های روان‌شناختی (تأثیرات رسانه‌ای)»، «ویژگی‌های شناختی (مصرف رسانه‌ای)»، «تنوع کارکردی»، «تنوع در فرم و محتوا» و «مشارکت نهادینه‌ شده با مخاطبان» در وضعیت مطلوب قرار دارند. زیرشاخص «اطلاعات منابع مالی» در وضعیت نامطلوب قرار داشته و سایر زیرشاخص‌ها در وضعیت متوسط قرار دارند.

همچنین از میان 63 سنجه مورد ارزیابی، 38 سنجه (60 درصد از کل) در وضعیت متوسط (هشدار)، 24 سنجه (38 درصد از کل) در وضعیت مطلوب و یک سنجه (2 درصد از کل) نیز در وضعیت نامطلوب قرار دارد. درمجموع میانگین امتیاز در شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای (ترکیبی از شاخص‌های هشت‌گانه مذکور)، 4.42 از 7 است. با توجه به کوچک‌تر بودن سطح معنا‌داری از میزان 0.05 و مثبت بودن تفاوت میانگین مشخص می‌شود شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه در خبرگزاری ایسنا متوسط به بالاست.

5-1.شاخص‌های در وضعیت مطلوب

خبرگزاری ایسنا در سه شاخص، وضعیت مطلوبی را تجربه می‌کند که عبارتند از:

  •  شاخص جامعیت رسانه: این خبرگزاری توانسته براساس مهم‌ترین سند راهبردی خود یعنی سند خط‌مشی خبرگزاری با تمرکز بر دو عنصر «دسترسی» و «پوشش» عادلانه، مقرون‌به‌صرفه و سریع مخاطبان به مجراهای ارتباطی خود را در هر زمان و هر مکان تضمین کند. ایسنا محتوای خود را از طریق مجراهای مختلف مانند تارنما (وب‌سایت)، سکوهای (پلتفرم) رسانه‌های اجتماعی (داخلی و خارجی) و نرم‌افزارهای تلفن همراه این امکان را به کاربران می‌دهد که بدون محدودیت زمانی و مکانی از اخبار ایسنا استفاده‌کنند. در‌واقع، ایسنا با ارائه سکوهای (پلتفرم‌) متنوع اطلاعاتی، به کاربران این امکان را می‌دهد که به آخرین اخبار و مطالب روز دسترسی داشته باشند.

اطلاع‌رسانی سریع و دقیق یکی از دیگر صفات مهمی است که در ارتقای شاخص جامعه رسانه تعیین‌کننده است. ایسنا با داشتن شبکه‌ای از خبرنگاران، متخصصان و نمایندگی‌های استانی برخط و فعال (در 30 استان) سرعت در انتقال اطلاعات را به‌خوبی تحقق بخشیده است به‌ویژه در انتشار سریع و دقیق خبرهای روز و رویدادهای مهم در سراسر کشور و جهان و انتشار فوری خبرهای وقوع حوادث، زلزله و سایر اتفاقات فوری.

  • شاخص اعتماد و اعتبار رسانه: دقت در ارائه اطلاعات، منصفانه بودن، باور‌پذیری اطلاعات ارائه‌ شده، بی‌تعصب بودن و عدم سوگیری و عدم تجاوز به حریم خصوصی افراد از مهم‌ترین سنجه‌هایی بوده‌اند که در این شاخص مورد ارزیابی قرار گرفته و نمره بالایی را به خود اختصاص داده‌اند. ارائه روایتی دقیق و معتبر از رویدادهای جاری، انتشار گزارش‌های تحقیقاتی، مصاحبه با تحلیلگران و کارشناسان مرتبط در حوزه‌های خاص و همچنین تحقیقات میدانی، به قابلیت استناد و اعتبار خبرها در ایسنا افزوده‌اند. در‌عین‌حال، ایسنا با مراعات اصول اخلاقی و حفظ حریم خصوصی افراد، از پرداختن به حاشیه‌ها و سوژه‌های نامناسب اجتناب می‌ورزد.

تلاش برای ارائه گزارش‌هایی شفاف و مبتنی‌بر واقعیت، تفکیک اخبار از تحلیل‌های شخصی، پرهیز از تأیید تعصبات شخصی یا گروهی، اتکا به تحقیقات و استناد به منابع متعدد و انتشار گزارش‌های تحلیلی در مورد اوضاع اقتصادی، برنامه‌های توسعه‌ای و رویدادهای فرهنگی هنری از دیگر علل توانمندی این خبرگزاری برای کسب نمره قابل قبول در شاخص اعتماد و اعتبار رسانه‌ای است.

  • شاخص توجه به مؤلفه‌های شناختی و روان‌شناختی کاربران: ایسنا توانسته در بهره‌گیری از مؤلفه‌های شناختی (در راستای ارتقای میزان مصرف رسانه‌ای) و مؤلفه‌های روان‌شناختی (در راستای ارتقای تأثیرات رسانه‌ای) کاربران خود موفق عمل کند؛ به این معنا که با شناخت درست از ذائقه افکار عمومی از زبان مناسب برای جذب کاربران، پیدا کردن جایگاه خود در سبد مصرف رسانه‌ای آنان و تأثیرگذاری بیشتر استفاده کند.

برنامه‌ریزی رویکردهای فنی و محتوایی ایسنا براساس شناخت صحیح از میل و نیاز مخاطبان، موجب بالا رفتن سهم بازار و استحکام رتبه رسانه‌ای آن در عرصه‌ ملی شده ‌است. در بعد روان‌شناختی و در جهت تأثیرگذاری بر مخاطبان نیز درج تیترهای دربرگیرنده و مؤثر، ارائه اطلاعات قابل استناد، طرح‌ریزی و چارچوب‌بندی مطالب، انتخاب زبان و سبک‌های بیانی مطابق با مخاطبان خود و انتخاب موضوع‌های دارای اهمیت برای افکار عمومی و پوشش آنها، موفق به اهمیت بخشیدن به رویدادهای مهم ملی و بین‌المللی شده و تأثیرگذاری بر اذهان کاربران خود شده ‌است.

5-2.شاخص‌هایی در وضعیت متوسط (هشدار)

خبرگزاری ایسنا در چهار شاخص وضعیت متوسط (مرحله هشدار) دارد که عبارتند از:

  • شاخص تنوع و تکثر در رسانه: این شاخص از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین شاخص‌های سنجش کارآمدی و مرجعیت رسانه‌ای رسانه‌های خدمت عمومی است. این تنوع رسانه‌ای در حوزه خبر و اطلاع‌رسانی، با انتشار اخبار و آرای غیررسمی و تبدیل رسانه به آیینه تمام‌نمای سلایق و نگاه‌ها در چارچوب ارزش‌های دینی و ملی تحقق می‌یابد. ایسنا در این شاخص و در اختصاص سخنگاه (تریبون) به اقشار مختلف جامعه بدون وابستگی جناحی و حزبی و پرهیز از توجه صرف به اخبار رسمی مقامات و دستگاه‌های دولتی و عمومی، دچار ضعف و کاستی شده و از دیدگاه خبرگان وضعیت متوسطی در این شاخص دارد.

البته تنوع در بیان دیدگاه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی ایران برای نخستین‌بار ازسوی این خبرگزاری در نظام رسانه‌ای کشور، نمود پیدا کرده که وفادار به ارزش‌های انقلاب اسلامی بوده و هم به سیاست‌ها، قوانین و مقررات کشور متعهد بوده و هم به بخش‌های وسیعی از مردم (دانشجویان) فرصت داده ‌است که قویاً در جریان تولید و گردش اطلاعات مشارکت داشته‌ باشند؛ اما این مهم در طول زمان کم‌رنگ شده است.

جلب مشارکت مردم در جریان تولید و گردش اطلاعات در عین تعهد به سیاست‌ها، قوانین و مقررات کشور، انتشار مطالبات مردمی از حکمرانان در راستای رسالت حرفه‌ای، پرداختن عادلانه به گروه‌های سنی، موقعیت‌های تحصیلی و اجتماعی مختلف و گروه‌ها و علایق سیاسی در چارچوب حکمرانی سیاسی و تنوع و تکثر در بازنمایی هویت‌ها، فرهنگ‌ها و سلایق مختلف جامعه از‌جمله راهبردهایی است که می‌تواند به تقویت این رسانه در شاخص تنوع و تکثر رسانه‌ای اثربخش باشد.

  •  شاخص تعالی سازمانی رسانه: میزان استفاده از به‌روزترین زیرساخت و تجهیزات فیلم‌برداری و صدابرداری، نظرسنجی مداوم محتوای خبری، میزان قدرت اقناع‌کنندگی (کاریزماتیک)، میزان قدرت تخصصی و خبرگی، میزان قدرت مرجعیت (ارجاع‌پذیری) از مهم‌ترین سنجه‌های مرتبط با این شاخص هستند که هیچ‌یک در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. البته این خبرگزاری ذیل همین شاخص در سه سنجه عدم ایجاد تنش‌های قومی، فرهنگی و نژادی، زبان رسانه توأم با احترام، ادب و دوری از توهین و افترا و پایبندی به میثاق اخلاق حرفه‌ای نمره بالا و وضعیت مطلوبی را به‌دست آورده‌ است.

عملیاتی نشدن سند چشم‌انداز سازمانی شامل مأموریت، راهبردها و اهداف در بازه‌های زمانی مشخص کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت از خلأهای اساسی این خبرگزاری به‌شمار می‌رود. مقصود از سند چشم‌انداز رسانه، برنامه‌ها و راهبردهایی است که مبتنی‌بر سند اساسنامه و سند خط‌مشی خبرگزاری ایسنا و اسناد بالادستی حکمرانی در حوزه رسانه، استخراج و تدوین شود. سند چشم‌انداز تهیه شده برخی از مدیران پیشین این خبرگزاری در اواخر دهه 1380 که در سال 1393 به تصویب هیئت‌مدیره این خبرگزاری رسید [8]، اما برنامه‌ریزی لازم برای اجرا، پایش مستمر سالیانه و ارزیابی میزان تحقق بی‌بهره ماند و در عمل کنار گذاشته شد. در این چشم‌انداز آمده‌ بود در راستای تحقق ایده ایران به روایت ایران و جهان به روایت ایران در افق سال 1404 به یکی از سه خبرگزای برتر حوزه آسیا و اقیانوسیه و یکی از 10 خبرگزاری برتر جهان تبدیل شود.

  • شاخص نوآوری و تمایز رسانه: تولید و انتشار محتوا به شیوه خلاقانه، داشتن شاخص‌های نفر اول (مرجع) بودن در ارائه خبر، استفاده از شیوه‌های نرم، جدید و خلاقانه در تولید محتوا و ترکیب با سایر سکوهای (پلتفرم‌) پخش و انتشار، از مهم‌ترین سنجه‌های مرتبط با این شاخص هستند که ایسنا در همه این سنجه‌ها وضعیت متوسط دارد و تنها در سنجه استفاده از عناصر چندرسانه‌ای نظیر اطلاع‌نگاشت (اینفوگرافی)، جلوه متحرک (موشن‌گرافی) و ... وضعیت مطلوبی کسب کرده است.

ادبیات خبری صریح و نقادانه و در‌عین‌حال منصفانه این خبرگزاری برای مطالبه از دستگاه‌های اجرایی کشور و به‌بیان‌دیگر فعالیت حرفه‌ای توأم با رعایت اخلاق و ارزش‌ها، از شیوه‌های نوآورانه و نقاط ممیزه این رسانه در ابتدای تأسیس خود به‌شمار می‌رفت اما در ادامه بنابر ملاحظاتی همچون اختلاف‌نظر با دولت‌ها این رویکرد به فراموشی سپرده شد.

  • شاخص شفافیت رسانه: رسانه ایسنا در این شاخص نیز نتوانسته وضعیت مطلوبی کسب کند و مواردی چون ضعف در معیارهای مشخص برای ارزیابی مداوم محتوای خبری، استفاده نکردن از معیارهای مشخص برای انتصاب مدیران، عدم انتشار مداوم گزارش عملکرد مالی سازمان و ضعف در فرایندها و سازوکارهای بازخوردگیری و استماع از مخاطبان را می‌توان از مهم‌ترین دلایل این وضعیت برشمرد.

5-3. شاخص‌های در وضعیت نامطلوب

  • استقلال و عدم وابستگی رسانه: این شاخص تنها شاخصی است که در خبرگزاری ایسنا وضعیت نامطلوبی دارد. این شاخص، سه زیرشاخصِ «استقلال مالی»، «استقلال اداری» و «استقلال تحریریه» را در‌بر‌می‌گیرد. دخالت دولت‌ها در دوران‌های مختلف در امور حرفه‌ای این رسانه و تلاش بر اعمال‌نظر در تصمیمات تخصصی آن، از عواملی بوده که چالش‌های متعددی در مسیر حرفه‌ای و تخصصی این خبرگزاری ایجاد کرده و استقلال اداری و استقلال تحریریه آن را با مخاطره روبه‌رو ساخته‌ است.

محدودیت‌های مالی و زیرساختی (به‌ویژه از آغاز دهه 1390 و هم‌زمان با شرایط خاص کشور و کسری بودجه‌های سالیانه) و فقدان شیوه‌های تأمین مالی پایدار، از دیگر عواملی بود که استقلال این رسانه را در زیرشاخص استقلال مالی دچار چالش کرد. استقلال یک رسانه خدمت عمومی تنها در صورتی محقق خواهد شد که اساساً تغییر و تحول در رأس مدیریتی آن براساس گرایش سیاسی صورت نپذیرد؛ تا بتوان فارغ از این گرایش‌ها، دغدغه مصالح عمومی یا به تعبیر دیگر خیر مشترک آحاد جامعه در پیش گرفته شود.

براساس جدول ۸ خبرگزاری دانشجویان ایران، طی 24 سال 12 مدیر را تجربه کرده است. با کنار گذاشتن دوره‌های مدیریتی اول و دهم – که به‌لحاظ طول دوران مدیریت، استثنا هستند – میانگین مدت زمان مدیریتی در این رسانه، حدود یک سال بوده است. تغییر و تحولات پی در پی در این سطح پس از تغییر دولت‌ها، حاکی از مداخله سیاسی و درنتیجه مسبب تضعیف رسانه است. از‌این‌رو به‌نظر می‌رسد شایسته است در چگونگی انتخاب و عزل‌و‌نصب مدیریت و سردبیران چنین رسانه‌هایی مؤلفه‌ها و سازوکارهای جدیدی لحاظ شود که بیشتر ضامن استقلال تحریری، تداوم و پایداری سیاست‌های حرفه‌ای و صیانت از رسانه باشد. در جدول ۸ سیر تاریخی انتصاب مدیرعامل این خبرگزاری به تفکیک تاریخ انتصاب و مدت زمان مدیریت ذکر شده است.

جدول 8. سیر تاریخی مدیران عامل خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

دوره مدیریتی

تاریخ انتصاب

مدت زمان مدیریت

دوره اول

آذر 1378

7 سال و 10 ماه

دوره دوم

مهر 1384

1 سال و 6 ماه

دوره سوم

اسفند 1385

9 ماه

دوره چهارم

آذر 1386

1 سال و 9 ماه

دوره پنجم

شهریور 1388

9 ماه

دوره ششم

فروردین 1389

1 سال

دوره هفتم

فروردین 1390

1 ماه

دوره هشتم

اردیبهشت 1390

2 سال و 2 ماه

دوره نهم

تیر 1392

1 سال و 6 ماه

دوره دهم

آذر 1393

7 سال و 6 ماه

دوره یازدهم

تیر 1401

10 ماه

دوره دوازدهم

اردیبهشت 1402

تاکنون

تلاش برای طراحی الگو‌های درآمدی جایگزین بودجه دولتی و مالیات، تأمین بودجه مالی بدون محدودیت‌های سیاسی، تعیین مدیران ارشد براساس ضوابط تخصصی (بدون فشارهای سیاسی) و نظارت بر عملکرد آنها، حرکت در جهت استقلال از منافع خصوصی یا سیاسی و اعمال‌نظر دولت‌ها و استقلال خبرنگاران هنگام گزارش‌های خبری از عواملی است که می‌تواند در ترمیم و اصلاح این شاخص مؤثر باشد.

شکل ۵. ارزیابی شاخص ترکیبی مرجعیت رسانه‌ای در خبرگزاری ایسنا

 

 

 

 

6.پیشنهادهای سیاستی-تقنینی

ازآنجاکه شاخص‌های ترکیبی، ابزار مفیدی برای سیاستگذاران، قانونگذاران و نهادهای نظارتی در بررسی نتایج پیاده‌سازی برنامه و سیاست‌هاست؛ لذا پیشنهادهای زیر به‌عنوان راهکارهای سیاستی، تقنینی و نظارتی در راستای ارتقای مرجعیت خبری خبرگزاری دانشجویان ایران ارائه می‌شود:

6-1. اختصاص ردیف بودجه مستقل در قوانین بودجه سالیانه

از ابتدای شکل‌گیری خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، بودجه سنواتی آن در جدول اصلی ذیل سازمان جهاد دانشگاهی(113620) تعریف می‌شده و حتی در برخی سال‌ها تحت عنوان «کمک به خبرگزاری ایسنا» ذکر شده است؛ این روش دو آسیب جدی در پی داشته: اول اینکه شفافیت بودجه‌ای کاهش پیدا کرده و میزان تخصیص واقعی بودجه به این خبرگزاری ازسوی جهاد دانشگاهی مشخص نمی‌شود. دوم اینکه فقدان ردیف بودجه مستقل برای این رسانه شاخص استقلال مالی آن را با چالش مواجهه کرده و تبعاً بر استقلال تحریریه آن نیز تأثیرات نامطلوب خواهد داشت.

این در حالی است که تأمین بودجه مالی بدون تحت‌الشعاع قرار دادن استقلال هیئت تحریریه از ضروریات یک سازمان رسانه‌ای خدمت عمومی است که در راستای منافع و مصالح ملی فعالیت می‌کند. از‌این‌رو در جهت رفع این چالش و ترمیم شاخص استقلال مالی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) پیشنهاد می‌‌شود منابع تأمین مالی این خبرگزاری به‌عنوان یک رسانه خدمت عمومی از محل بودجه عمومی کشور، در جداول بودجه سالیانه از یک ردیف مشخص و مستقل برخوردار شود تا بتواند به‌صورت بی‌واسطه از خزانه کل کشور، بودجه سازمان متبوع خود را دریافت کند؛ البته این امر مستلزم تعیین وضعیت حقوقی آن با وضع اساسنامه قانونی است.

6-2. بازنگری و اصلاح اساسنامه و خط‌مشی ایسنا

با توجه به وضعیت نامطلوب خبرگزاری دانشجویان ایران در تأمین استقلال مالی، استقلال اداری و استقلال تحریریه خود و در جهت ترمیم شاخص استقلال رسانه‌ای آن، پیشنهاد می‌شود که اساسنامه ایسنا و سند خط‌مشی این خبرگزاری در محورهای زیر مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد. شایان‌ ذکر است اساسنامه این خبرگزاری به تصویب هیئت‌امنای سازمان جهاد دانشگاهی و سند خط‌مشی آن به تصویب هیئت‌مدیره ایسنا رسیده و بازنگری در آن نیز از همین طرق قابل انجام خواهد بود. از‌این‌رو پیشنهاد می‌شود موارد زیر در سند اساسنامه و خط‌مشی این خبرگزاری مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد:

الف) ضوابط اداری و تخصصی انتخاب مدیرعامل

استقلال یک رسانه خدمت عمومی، تنها در صورتی محقق خواهد شد که تغییر و تحول در رأس مدیریتی آن براساس معیارهای حرفه‌ای صورت گیرد؛ تا بتوان فارغ از گرایش‌ها، دغدغه مصالح عمومی یا به تعبیر دیگر خیر مشترک آحاد جامعه در پیش گرفته شود. از‌این‌رو باید سازوکارهای مناسب برای تضمین چارچوب استقلال نهادی برای رسانه‌های خدمت عمومی مورد توجه سیاستگذاران قرار گیرد. براساس جدول ۸ خبرگزاری دانشجویان ایران طی 24 سال 12 مدیر را تجربه کرده است. با کنار گذاشتن دوره‌های مدیریتی اول و دهم – که به‌لحاظ طول دوران مدیریت، استثنا هستند – میانگین مدت زمان مدیریتی در این رسانه، حدود یک سال بوده است. تغییر و تحولات پی در پی در این سطح، برای اعتبار یک رسانه چندان مطلوب نبوده و می‌تواند تضعیف رسانه را به‌دنبال داشته باشد. از‌این‌رو به‌نظر می‌رسد، شایسته است در چگونگی انتخاب و عزل و نصب مدیران و سردبیران چنین رسانه‌هایی مؤلفه‌ها و سازوکارهای حرفه‌ای لحاظ شود که ضامن هر‌چه بیشتر استقلال تحریریه، تداوم و پایداری سیاست‌های حرفه‌ای و صیانت از اعتبار رسانه باشد.

بر این اساس در راستای ترمیم شاخص‌های استقلال و شفافیت رسانه و تضمین دوری از هرگونه وابستگی سیاسی، اقتصادی یا شخصی، پیشنهاد می‌شود که ترکیب اعضای هیئت‌مدیره – که مسئولیت تعیین مدیرعامل خبرگزاری را برعهده دارد - و ضوابط تعیین مدیرعامل خبرگزاری بدین صورت اصلاح شود:

پیشنهاد اصلاح ماده (6) اساسنامه

ترکیب هیئت‌مدیره عبارت است از:

1. رئیس جهاد دانشگاهی،

2. معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی،

3. مدیرعامل خبرگزاری،

4. دو نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های معتبر کشور در رشته‌های مرتبط با حوزه ارتباطات و رسانه،

5. یک نفر از اعضای هیئت تحریریه خبرگزاری ایسنا با 15 سال سابقه فعالیت.

الحاق یک تبصره به ماده (7) اساسنامه

ضوابط انتخاب مدیرعامل این خبرگزاری به شرح زیر است:

الف) از مدیران داخلی همان خبرگزاری (با حداقل 10 سال سابقه) انتخاب شود. در غیر این صورت از متخصصان مجرب رسانه‌ای و فرهنگی با حداقل 10 سال تجربه کاری و تحصیلات کارشناسی‌ارشد در رشته‌های مرتبط و دارای حسن شهرت باشد.

ب) تصدی سمت مدیریتی توسط مدیرعامل تا دو سال پس از خاتمه مدت مدیریت، استعفا یا عزل ممنوع است.

ب) طراحی سازوکارهای نظارتی جهت اجرایی شدن سند چشم‌انداز

عملیاتی نشدن سند چشم‌انداز سازمانی شامل مأموریت، راهبردها و اهداف در بازه‌های زمانی مشخص کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت از خلأهای اساسی این خبرگزاری به‌شمار می‌رود. سند چشم‌انداز تهیه شده توسط برخی از مدیران پیشین این خبرگزاری در اواخر دهه 1380 که در سال 1393 به تصویب هیئت‌مدیره این خبرگزاری رسید [8]، اما برنامه‌ریزی لازم برای اجرا، پایش مستمر و ارزیابی میزان تحقق بی‌بهره ماند و در عمل کنار گذاشته شد. در این چشم‌انداز آمده بود که در افق سال 1404 به یکی از سه خبرگزاری برتر آسیا و یکی از 10 خبرگزاری برتر جهان تبدیل شود. از‌این‌رو پیشنهاد می‌‌شود برنامه‌ریزی لازم در سازمان جهاد دانشگاهی، جهت اجرا، پایش مستمر و ارزیابی میزان تحقق آن صورت پذیرد.

ج) بازنگری در مفاد خط‌مشی خبرگزاری مبتنی‌بر شاخص‌های مرجعیت رسانهای

همان‌گونه که در بخش نتیجه‌گیری به تفصیل اشاره شد خبرگزاری ایسنا در شاخص‌های «تنوع و تکثر رسانه‌ای»، «تعالی سازمانی» و شاخص «نوآوری و تمایز رسانه» که از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین شاخص‌های سنجش کارآمدی و مرجعیت رسانه‌ای رسانه‌های خدمت عمومی به‌شمار می‌روند وضعیت مطلوبی ندارد و در مرحله هشدار قرار گرفته است. از‌جمله راه‌حل‌هایی که برای ترمیم این شاخص‌ها مؤثر خواهد بود عبارتند از:

  • بازنگری در اهداف، مأموریت‌ها، چشم‌انداز و راهبردها برای یک دوره ده‌ساله،
  • انطباق و اصلاح الگوهای سیاستی خبرگزاری متناسب با نیازهای جامعه امروزی،
  • تضمین چارچوب استقلال نهادی خبرگزاری برای آزادی از فشارهای سیاسی و غیرحرفه‌ای،
  • بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در حوزه خبررسانی و استفاده از بسترهای سکوهای متنوع به‌منظور تحقق جامعیت و دسترسی‌پذیری،
  • سازگاری محتوای خبری با تحولات مصرف رسانه‌ای، دسترسی به صفحه نمایش‌های مختلف و وفاداری به اصول اساسی رسانه‌های خدمات عمومی،
  • ارتقای ابتکارات، نوآوری و کیفیت به‌عنوان محرک اصلی تحول و گشودن فضای خلاقانه به روی مشارکت مخاطبان،
  • نهادینه کردن فرهنگ شایسته‌گزینی در انتخاب دبیران گروه‌های خبری، بازنگری دستورالعمل‌های موجود برای ارتقای نظام مشاغل سازمانی،
  • توجه به مقوله آموزش حرفه‌ای به‌عنوان بخشی از نظام ارتقای سازمانی در سطوح مختلف با توجه به تحولات شتابان حوزه خبررسانی،
  • جلب مشارکت مردم در جریان تولید و گردش اطلاعات در عین تعهد به سیاست‌ها، قوانین و مقررات کشور،
  • انتشار مطالبات مردمی از مسئولان در راستای رسالت حرفه‌ای،
  • پرداختن عادلانه به گروه‌ها و علایق سیاسی در چارچوب حکمرانی سیاسی،
  • تنوع و تکثر در بازنمایی هویت‌ها، فرهنگ‌ها و سلایق مختلف جامعه.

از‌این‌رو پیشنهاد می‌شود ملاحظات فوق در بازنگری و اصلاح سند خط‌مشی این خبرگزاری مدنظر قرار گیرد.

د) طراحی سازوکار بازخوردگیری از مخاطبان و استماع نخبگان

ایجاد سازوکارهای جمع‌آوری اطلاعات، نظرها و پیشنهادهای مخاطبان به‌منظور بهبود فرایند ارتباطات و ارائه خبر از امور ضروری برای رسانه‌های خدمت عمومی است. در زمینه مطبوعات و خبرگزاری‌ها، داشتن سازوکارهای بازخوردگیری که امکان جریان دائمی اطلاعات از مخاطبان و همچنین نخبگان عرصه خبر را فراهم می‌کند، ضروری است. این مهم در خبرگزاری ایسنا از طریق ایجاد درگاه‌های استفاده از خدمت رایانامه (ایمیل) و مجرای ارتباطی مستقیم و خصوصی بین مخاطب و خبرگزاری، حضور در رسانه‌های اجتماعی تا حدودی تأمین شده است. با این وجود، طراحی روش‌های نوین ارتباط با مخاطبان و استماع و دریافت نظر متخصصان ازجمله اقدام‌هایی است که به ارتقای کارایی و تحقق اهداف خبرگزاری منجر خواهد شد. درواقع با ترکیب بازخورد از هر دو منبع (مخاطبان و متخصصان)، خبرگزاری می‌تواند به‌طور مداوم فرایندهای حرفه‌ای خود را ارتقا داده و با نیازها و انتظارات مخاطبان و متخصصان در حیطه خبررسانی سازگار شود. برخی از پیشنهاد‌های سیاستی در این زمینه – که الحاق آنها به سند خط‌مشی ایسنا ضروری است - عبارتند از:

  • ایجاد نظرسنجی در تارنمای (وب‌سایت) خبرگزاری که از طریق آن مخاطبان بتوانند بازخورد، پیشنهادها و نظرهای خود را در مورد پوشش رویدادهای خبری ارائه دهند.
  • استفاده از ظرفیت سکو‌های رسانه‌های اجتماعی با هدف جمع‌آوری بازخورد از طیف وسیع‌تری از مخاطبان و امکان اظهار‌نظر آنها در مورد عملکرد خبرگزاری ایسنا.
  • دعوت از روزنامه‌نگاران، سردبیران و سایر کارشناسان حوزه خبررسانی برای حضور در نشست‌ها، هیئت‌های اندیشه‌ورز (پنل) یا مصاحبه‌ها برای به اشتراک گذاشتن دیدگاه‌های خود درباره عملکرد خبرگزاری.
  • برگزاری رویداد عمومی استماع نخبگان به‌صورت سالیانه که در آن متخصصان، اساتید دانشگاه و کارشناسان حوزه خبررسانی بتوانند دیدگاه‌های خود را در مورد نحوه عملکرد و پوشش رویدادهای خبریِ خبرگزاری ایسنا ارائه دهند.
  • تشکیل هیئت‌های مشاوره متشکل از متخصصان و اساتید دانشگاه در حوزه مطبوعات و خبر که امکان بازخورد و راهنمایی درخصوص سیاست‌های خبریِ خبرگزاری ایسنا را فراهم کند.

هـ) احیای جایگاه انجمن دانشجویان خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران

انجمن دانشجویان خبرنگار که از دانشجویان خبرنگار و علاقه‌مندان به رشته خبرنگاری در ایران تشکیل شده از زیرمجموعه‌های خبرگزاری دانشجویان ایران محسوب می‌شود. این انجمن در همان سال ابتدایی تأسیس این خبرگزاری، با هدف تربیت و تأمین نیروی انسانی برای بخش خبر، ایجاد شده است. تأمین هیئت تحریریه این خبرگزاری همواره از طریق این انجمن صورت می‌گرفته و به‌عنوان فرایندی تخصصی، حرفه‌ای و الگویی متفاوت در جذب خبرنگاران، اثربخشی بسیاری را به‌دست آورده ‌است؛ اما این الگوی موفق در برخی بازه‌های زمانی کنار گذاشته شده و همین امر آسیب‌هایی را ایجاد کرده است. برای تضمین و ارتقای استقلال حرفه‌ای و تخصصی هیئت تحریریه این خبرگزاری پیشنهاد می‌شود جایگاه این انجمن به‌عنوان تنها راه ورود خبرنگاران به این خبرگزاری در متن اساسنامه، در قالب یک ماده الحاقی مورد تصریح قرار گیرد. بر این اساس ماده پیشنهادی الحاقی به اساسنامه خبرگزاری دانشجویان ایران به شرح زیر است:

«جذب و تأمین خبرنگاران و اعضای هیئت‌تحریریه صرفاً از طریق انجمن دانشجویان خبرنگار و براساس آیین‌نامه این انجمن که به تصویب هیئت‌مدیره خبرگزاری می‌رسد، صورت خواهد پذیرفت.»

 

 

  1. سند اساسنامه مؤسسه فرهنگی-خبری جهاد دانشگاهی (مصوب مجمع مؤسسات مؤسسه فرهنگی-خبری جهاد دانشگاهی، مورخ 1378/06/15).
  2. سند خط‌مشی خبری خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) (مصوب هیئت‌مدیره خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، مورخ 1393).
  3. سند اساسنامه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) (مصوب هیئت‌امنای جهاد دانشگاهی، مورخ 1383/12/24، مشمول اصلاحاتی در جلسه مورخ 1384/10/12).
  4. بصیریان جهرمی، حسین؛ آزادی، محمدحسین (1402). درآمدی بر دیدگاه‌ها و چالش‌های رایج درباره مفهوم مرجعیت رسانه‌ای، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
  5. قاسم‌زاده عراقی، مرتضی (1402). شاخص‌های ترکیبی سنجش مرجعیت رسانه‌ای در ایران، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
  6. اظهارات سخنران‌های مراسم تودیع و معارفه مدیرعامل خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) (1384). قابل دسترسی در:      

  https://www.isna.ir/news/8407-04248. مورخ 1402/10/19

      7.اظهارات سخنران‌های مراسم تودیع و معارفه مدیرعامل خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) (1384). قابل دسترسی در:  

 https://www.itna.ir/news/2848. مورخ 1402/10/19

      8. سند بیانیه مأموریت و چشم‌انداز خبرگزاری دانشجویان ایران در افق 1404 (مصوب، هیئت مدیره خبرگزاری ایسنا، 1393).