خلاصه مدیریتی

بیان/شرح مسئله

اعتمادبه‌نفس ملی را می‌توان «شناختِ ارزش‌گذارانه جامعه از خود با برجسته کردن برخی تمایزها نسبت به دیگر ملّت‌ها» دانست. مثلاً ملتی که خود را به دلیل قدرتمندی، دانشمندی، اخلاق‌مداری، منظم بودن و... ممتاز می‌داند دارای اعتمادبه‌نفس است. در دوره دنیاگیری کووید19، دانشمندان ایرانی توانستند با ساخت واکسن کووید19، یک افتخار بیافرینند و از این جهت زمینه رشد اعتمادبه‌نفس ملی فراهم شد. بااین‌حال به نظر می‌رسد این اختراع و پیشرفت غرورآفرین نتوانسته آنچنان که شایسته است به افزایش اعتمادبه‌نفس ملی منجر شود. در این گزارش تلاش می‌شود موانع این موضوع بررسی نموده، و راهکارهایی را به مجلس شورای اسلامی پیشنهاد کند تا در رخدادهای مشابه، اثرگذاری بیشتری در افزایش اعتمادبه‌نفس ملی داشته باشد.

در این گزارش، کلان‌داده‌های توییتر و اینستاگرام در سه مقطع مهم (دی1399، مرداد1400 و مهر1400) مبنای تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

نقطه‌نظرات/ یافته‌های کلیدی

تحلیل کلان‌داده‌ها در سه بازه زمانی در بستر توییتر و اینستاگرام نشان می‌دهد:

1. سیاسی شدن واکسن اصلی‌ترین عامل بود که مانع از تبدیل افتخار تولید واکسن ملی به اعتمادبه‌نفس ملی شد. کاربران برانداز، موضوع واکسن را به شکل‌های مختلف سیاسی جلوه می‌دادند و در نتیجه مجالی برای افکار عمومی باقی نماند که ماهیت فناورانه ساخت واکسن را درک کنند.
2. کوتاهی در تبیین حرفه‌ای و مؤثر رسانه‌ای: بحران همه‌گیری کووید19 دوباره یادآوری کرد که در حوزه رسانه بسیار کم‌کاری شده است. در غیاب رسانه حرفه‌ای و مؤثر، ساخت واکسن کووید19 نه تنها یک فرصت و افتخار تلقی نمی‌شد، بلکه متأسفانه تبدیل به یک نقطه ضعف و عامل سرزنش شرکت‌های سازنده واکسن شد.
3. یکی از مؤثرترین دروغ‌ها برای سیاسی شدن واکسن، تحریف موضوع ممنوعیت خرید واکسن از سه کشور غربی(آمریکا، انگلیس و فرانسه) به «ممنوعیت کلی خرید واکسن خارجی» بود. کاربران برانداز، با ترویج این دروغ، افکار عمومی را نگران کردند. نتیجه باور چنین دروغی این بود که 10درصد از محتواهای توییتر و ایسنتاگرام که به موضوع کووید19 مربوط می‌شدند، در دیماه 1399 «درخواست خرید واکسن خارجی» را مطرح می‌کردند. درحالی‌که بدون این درخواست هم دولت در تلاش بود که با عبور از تحریم‌ها واکسن خریداری کند. به علاوه رهبر انقلاب اسلامی تأکید کردند که دولت برای خرید واکسن از منابع معتبر اقدام کند.
4. یکی دیگر از دروغ‌های مؤثر در سیاسی شدن موضوع واکسن این بود که ممنوعیت خرید واکسن از سه کشور غربی را ناشی از «اختلافات سیاسی» جلوه می‌دادند. کاربران برانداز و معاند، با ترویج این دروغ درصدد القای این مطلب بودند که جمهوری اسلامی، سلامت مردم را قربانی مسائل سیاسی می‌کند. متأسفانه به دلیل کوتاهی مسئولان ذی‌ربط، این برداشت غلط و نادرست نیز در افکار عمومی رواج پیدا کرد. در دوره اوج تلفات بیماری کووید19، از میان محتواهای تولید شده مرتبط با این بیماری، 58درصد از محتواها در توییتر و 46درصد از محتواهای اینستاگرام معطوف به ترویج این گزاره بودند که عوامل سیاسی باعث ممنوعیت خرید واکسن و افزایش تلفات شده است. در حالی‌که رهبر انقلاب اسلامی تأکید داشتند که برای حفظ سلامتی مردم نباید از کشورهای بدسابقه واکسن خریداری کرد.. بنابراین این ارزیابی غلط در فضای مجازی غلبه پیدا کرد که نخریدن واکسن از سه کشور غربی، نه به دلیل نگرانی از به خطر افتادن سلامت مردم، بلکه ناشی از غرب‌ستیزی است.
5. در فضای سنگین سیاسی، «تحسین اراده ملی در ساخت واکسن داخلی» خط روایی کمرنگی داشت. در بین محتواهای مرتبط با بیماری کووید19 فقط ۲ درصد محتوای توییتر و 7درصد محتوای اینستاگرام به این موضوع اختصاص پیدا کرده بود. مشخص است که این جریان کمرنگ، قادر نیست اعتماد‌به‌نفس ملی را ایجاد کند. در اینجا نیز ضعف و قصور رسانه‌ای آشکار است. سازمان‌های مرتبط با بیماری کووید19، نتوانستند جریان رسانه‌ای مؤثری برای جلب اعتماد افکار عمومی در زمینه ساخت واکسن،‌ ایجاد کنند.
6. در بستر فضای مجازی، نقش تحریم‌های ظالمانه آمریکا در دور کردن دسترسی مردم ایران به واکسن کووید19 مورد غفلت قرار گرفت. در مرداد 1400، صرفاً ۷ درصد محتواهای تولیدشده در توییتر با موضوع کووید19، ایالات متحده را عامل اصلی افزایش تلفات در ایران معرفی می‌کردند. این یعنی آمریکا به خوبی توانسته بود خود را پنهان کند و مانع از آگاهی افکار عمومی ایران از نقش مخرب این کشور در افزایش تلفات شود. شایان یادآوری است که آمریکا تا اردیبهشت۱۴۰۰ (می۲۰۲۱) حدود یک‌درصد از واکسن‌های فایزر را صادر کرده بود و اصولاً دولت ترامپ تا اردیبهشت۱۴۰۰، صادرات واکسن به خارج از آمریکا را ممنوع کرده بود. به علاوه این کشور با تحریم‌های پی‌درپی، باعث شده بود که واردات و ساخت واکسن و نیز دسترسی به تجهیزات درمانی با مشکل جدی مواجه شود. این جنایت‌ها و ظلم‌های آشکار در فضای مجازی بازتاب جدی پیدا نکرد.

پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی

مجلس شورای اسلامی با استفاده از ابزارهای نظارتی می‌توانست با ورود مناسب و به‌موقع بسیاری از موانع تبدیل شدن تولید واکسن داخلی به ابزاری برای افزایش اعتمادبه‌نفس ملی را برطرف نماید. این موارد عبارتند از:

1. بازخواست به‌موقع از مسئولین ذی‌ربط
2. مراقبت از شأن علمی حکمرانی و ممانعت از غلبه سیاست‌زدگی و منافع جناحی
3. تعیین سخنگوی واحد و مورد اعتماد جامعه در هنگامه بحران
4. تحقیق و تفحص از سازمان‌های مرتبط
5. تشکیل کمیسیون ویژه واکسن در مجلس شورای اسلامی و برگزاری جلسات علنی
6. پیگیری حقوق عمومی مردم از طریق مجامع بین‌المللی

مواردی که بیان شده است در زمان همه‌گیری بیماری کووید19 می‌توانست به کار گرفته شود تا از سیاسی شدن موضوع واکسن جلوگیری کند و زمینه را برای افزایش اعتمادبه‌نفس ملی ناشی از تولید افتخارآمیز واکسن کووید19 فراهم کند. در رخدادهای مشابه لازم است به این ظرفیت‌ها توجه شود تا اعتمادبه‌نفس ملی آسیب ندیده و بستر برای افزایش امید و اعتماد مردم فراهم گردد.

1. مقدمه

کشورهای مختلف از راه‌های مختلف می‌کوشند که اعتمادبه‌نفس ملی را تقویت کنند. برخی از مزیت‌ها و ضرورت‌های خودباوری و اعتمادبه‌نفس ملی به شرح زیر است:

1. خوش‌بینی و امید به آینده: اعتمادبه‌نفس ملی باعث می‌شود که مردم، حکومت و جامعه را در حل مشکل‌ها و رفع چالش‌ها توانمند بدانند و در نتیجه به آینده امیدوار شوند. کمبود اعتمادبه‌نفس ملی بدبینی را بین مردم رواج می‌دهد. در این وضعیت مردم احساس ناامنی و بیگانگی کرده و به رفتارهای فرصت‌طلبانه برای کسب منافع شخصی کوتاه‌مدت می‌ندیشند و جامعه را نادیده می‌گیرند[1]. طبیعی است که در جامعه آکنده از بدبینی، احساسات منفی مانند تمسخر و تحقیر، خشم، خجالت، پریشانی و زجر فراوان باشد[2].‌ این وضعیتی است که در صورت تحلیل رفتن اعتمادبه‌نفس ملی پدید می‌آید. کاهش اعتمادبه‌نفس ملی در جامعه را می‌توان از فراوانیِ این احساساتِ ناامیدانه تشخیص داد.
2. حفظ هویت ملی: کاهش اعتمادبه‌نفس ملی باعث تضعیف هویت ملی می‌شود. بحران هویت به معنای گسستن و بیگانه‌شدن انسان از اصل و جوهر و پیوستن به اصل و جوهری دیگر است و باعث می‌شود جامعه و افراد در فرایند گسستن‌ها و پیوستن‌ها با مشکل و ابهام مواجه شوند[3]. اگر اعتمادبه‌نفس ملی کاهش یابد، روند مهاجرت، تغییر تابعیت و علاقه به فرهنگ بیگانه افزون می‌شود.
3. رونق تولید ملی: اعتمادبه‌نفس ملی بر حوزه اقتصاد نیز اثرگذار است. شهروندان کشوری که به توانایی‌های خود اطمینان دارند، ترجیح می‌دهند که کالاهای داخلی را مصرف کنند. تحقیقات نشان می‌دهند که مصرف کالای خارجی در ایران اغلب ناشی از کمبود اعتمادبه‌نفس ملی است و با اینکه برخی از تولیدات داخلی از کیفیت همسان با نمونه‌های خارجی برخوردارند‌، مصرف کنندگان کالای خارجی را انتخاب می‌کنند[4].
4. افزایش مشارکت‌های اجتماعی: اعتمادبه‌نفس ملی باعث می‌شود که افراد، امیدوارانه برای بهبود وضعیت اجتماعی تلاش کنند. اما وقتی اعتمادبه‌نفس ملی در سراشیبی نزول قرار گیرد، انگیزه، اعتماد و امید برای تغییر وضع موجود از بین می‌رود. شهروندان دچار احساس انزوا و جداافتادگی از گروه‌های مرجع خویش دارند تمایلی برای حضور در فعالیت‌های اجتماعی ندارند[4].
5. تقویت قدرت نرم و تاب‌آوری ملی: ملتی که خودباخته باشد نمی‌تواند در برابر تهدیدها ایستادگی کند. اعتمادبه‌نفس ملی می‌تواند مقاومت مردم در برابر تهدیدهای خارجی را افزایش دهد. به علاوه می‌تواند صبر و تحمل مردم برای رسیدن به اهداف و آرمان‌های بزرگ را تقویت کند[5].
6. حفظ یکپارچگی فرهنگی: کاهش اعتماد به نفس ملی در عرصه فرهنگی به گسست فرهنگی و بی‌رغبتی نسبت به فرهنگ بومی می‌انجامد. شهروندانی که اعتمادبه‌نفس ملی کافی ندارند، غالباً رغبتی برای پرداختن به دست‌مایه‌های فرهنگی ندارند؛ حتی با وجود انگیزه و فرصت مطلوب، فرهنگ ملی خویش را دارای چنین شأنی نمی‌دانند که بدان اهتمام ورزند. به علاوه عوامل جذّاب و پررونقی، همچون فرهنگ‌های بیگانه و رقیب، مجالی برای عرضه و خودنماییِ فرهنگ ملی باقی نمی‌گذارد[6].
7. حفظ سرمایه انسانی: مهاجرت نخبگان و فرار مغزها تقریبا آفتی است که تمام کشورهای جهان به آن مبتلا هستند. یکی از دلایل خروج سرمایه انسانی کشورها، کمبود اعتمادبه‌نفس ملی است. برخی نخبگان و البته غیرنخبگان کشور مادری خود را ضعیف و ناتوان می‌شمارند و بنابراین از آن قطع تعلق می‌کنند. آنها به توانمندی و استعداد کشورهای بیگانه باور دارند و به همین دلیل ترجیح می‌دهند که مهاجرت کنند. این دسته از افراد که به دلیل کمبود اعتمادبه‌نفس ملی از کشور می‌گریزند، جوامع دیگر را به جامعه خود ترجیح می‌دهند. در میان این افراد گاه می‌توان خصومت نسبت به هم‌میهنان را مشاهده کرد و این بیگانه‌محورها نقصان‌هایی را در جامعه خود می‌بینند که اصلاً وجود ندارد[7]. برای جلوگیری از خروج این افراد نخبه و غیرنخبه باید اعتمادبه‌نفس ملی را در میان آنها نهادینه کرد.
8. پیشگیری از تمایل مردم به احزاب تروریستی: توجه پژوهشگران به موضوع غرور ملی تا حدی به این دلیل است که شرمنده بودن از ملیت، یا حتی کمبود غرور ملی ممکن است باعث حمایت مردم از احزاب تندرو و خرابکار شود و همچنین مانع تعامل سازنده در سیاست خارجی می‌شود[8].

یکی از مواردی که می‌توانست اعتمادبه‌نفس ملی را تقویت نماید، «ساخت واکسن کرونا» بود. زیرا این واکسن نشان از توانمندی دانشمندان ایرانی دارد و این توانمندی باعث غرور ایرانی می‌شود. در عین حال ساخت واکسن از نظر افزایش اعتماد‌به‌نفس ملی تأثیر یکسانی در همه اقشار مردم نداشت.

در این گزارش می‌کوشیم به این سوال پاسخ دهیم که چرا تولید واکسن نتوانست تأثیر حداکثری بر افزایش اعتماد به نفس ملی داشته باشد. در حالی که تولید واکسن نشانه توانمندی یک کشور است و قاعدتاً باید باعث جهش فوق‌العاده اعتماد به نفس ملی می‌شد.

در این گزارش، در چارچوب علوم اجتماعی محاسباتی، کلان‌داده‌ها استخراج و تحلیل شده است. علوم اجتماعی محاسباتی رویکردی نو به جمع‌آوری و پردازش داده‌هاست که از طریق ابزارها و الگوریتم‌های هوش مصنوعی، کلان‌داده را تحلیل می‌کند. از مزیت‌های استفاده از این رویکرد، سرعت زیاد،‌ حجم گسترده داده، تنوع زیاد، صحت دادگان و نزدیکی نتایج به وضع واقعی ذهنی کنشگر است[9]. در این رویکرد، روش جمع‌آوری داده‌ها خزش صفحات شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، تلگرام، توئیتر و اینستاگرام است. برای تحلیل نیز از روش تحلیل شبکه‌ Network analysis ، متن‌کاوی Text mining یا... استفاده می‌شود.

در این راستا، داده‌های توییتر و اینستاگرام در سه بازه زمانی بررسی می‌شود. بازه اول ۱۹دی۱۳۹۹ است که واردات واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی ممنوع اعلام شد؛ مقطع دوم مرداد و اوایل شهریور۱۴۰۰ است که افزایش بی‌سابقه شمار مبتلایان و درگذشتگان کرونا در موج پنجم اتفاق افتاد؛ بازه سوم ۲۰شهریور تا پایان مهر۱۴۰۰ را در بر می‌گیرد که واردات گسترده واکسن صورت گرفت.

سؤال اصلی این است: تأثیر تولید داخلی واکسن کرونا بر اعتماد به نفس ملی چیست؟

نتیجه این گزارش می‌تواند به نظارت نمایندگان محترم کمک کند و زمینه اصلاح سیاست‌ها و رفتارهایی که مانعی در مسیر افزایش اعتماد به نفس ملی است را فراهم سازد.

2. پیشینه پژوهش

2-1. سوابق مطالعاتی

در گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس موضوع اعتماد‌به‌نفس ملی مورد توجه قرار نگرفته است. اما مقالات و پژوهش‌های علمی‌ای در سطح ملی و جهانی انجام شده که به این موضوع می‌پردازد. شایان یادآوری است که بیشتر تحقیقات در رابطه با اعتماد به نفس و غرور، در سطح فردی انجام شده و اغلب به تأثیر آن در تصمیم‌سازی‌های اقتصادی می‌پردازند. پژوهش‌هایی که غرور و اعتماد به نفس را در سطح اجتماعی و ملی بررسی کنند، کم‌تعداد هستند[10]. 

موضوع اعتماد به نفس ملی از موضوعات حساس، راهبردی و حیاتی برای همه جوامع محسوب می‌شود. تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی بر موضوع اعتمادبه‌نفس ملی باعث شد که این موضوع مورد توجه پژوهشگران قرار بگیرد[11].

در همین راستا بخشی از تحقیقات به بررسی موضوع اعتمادبه‌نفس ملی در اندیشه امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی اختصاص دارد[12].

یکی از ابزارهای ایجاد اعتمادبه‌نفس ملی «تصویرسازی ملی» است که باعث تقویت هویت ملی می‌شود. کشورهای مختلف با تصویرسازی ملی بر پایه اعتماد به نفس داخلی و مدیریت شهرت بین‌المللی به سمت منطقه‌ای و جهانی شدن حرکت می‌کند[13].

بخش مهمی از این گزارش به موضوع بیماری کووید19 و مطالعات پیرامون آن می‌پردازد. گزارش‌های متعددی در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تهیه شده که برخی از آنها در حوزه واکسن کرونا است. در جدول 1 به برخی از این گزارش‌ها اشاره می‌شود.

جدول 1. تحلیل پیشینه پژوهشی

2-2. سوابق تقنینی به همراه آسیب‌شناسی

موضوع اعتمادبه‌نفس ملی علیرغم تأکیدهای مکرر در بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی، بازتاب مستقیمی در قوانین نداشته است. اما این موضوع در قوانین اساسی و عادی به صورت ضمنی وجود دارد. در مقدمه قانون اساسی انقلاب اسلامی حاصل خودباوری مردم توصیف شده است: «ملت ما در جریان تکامل انقلابی خود از غبارها و زنگارهای طاغوتی زدوده شد و از آمیزه‌‌های فکری بیگانه خود را پاک نمود و به مواضع فکری و جهان بینی اصیل اسلامی بازگشت. اکنون بر آن است که با موازین اسلامی جامعه نمونه (اسوه) خود را بنا کند»[22].

در سند چشم‌انداز نیز موضوع اعتمادبه‌نفس ملی مورد توجه قرار داشته است: «جامعه ایرانی در افق این چشم‌انداز چنین ویژگیهایی خواهد داشت ..... و مفتخر به ایرانی بودن»[23] همچنین در «سیاستهای کلی نظام در دوره چشم‌انداز» به صراحت موضوع «اعتمادبه‌نفس ملی» مورد توجه قرار گرفته است: «الف: امور فرهنگی: ۱-‌‌ تقویت روحیه ایمان و ایثار و عنصر فداکاری به عنوان عامل اصلی اقتدار ملی، تبیین مبانی ارزشی و تقویت اعتماد به نفس ملی؛ ۲- ایجاد جامعه‌ای سالم، ...و شهروندانی آگاه، عزت‌مند... »[24].

در «سیاست‌های مقابله با تهاجم فرهنگی» هشدار داده شده که احساس حقارت مردم، که مفهوم مخالف اعتمادبه‌نفس ملی است، زمینه تهاجم فرهنگی را فراهم می‌کند: «بدیهی است مردمی که از فرهنگ خود دور شوند و یا از انتساب به فرهنگ و تمدن و تاریخ خود احساس حقارت‌کنند، در پذیرش و قبول هویت فرهنگی جدید آمادگی بسیار دارند»[25].

جدول 2. تحلیل پیشینه تقنینی

3. چارچوب مفهومی: اعتمادبه‌نفس ملی

تعریف دقیق اعتماد به نفس ملی، مثل سایر مفاهیم علوم اجتماعی، دشوار است. برخی اعتماد به نفس ملی را آن باورِ جمعیِ گروه تعریف کرده‌اند که می‌تواند یک وظیفه مشخص را با موفقیت به انجام برساند[26]. در این گزارش اعتمادبه‌نفس ملی اینگونه تعریف می‌شود: شناختِ ارزش‌گذارانه جامعه از خود که با برجسته کردن برخی تمایزها نسبت به دیگر ملّت‌ها شکل می‌گیرد. مثلاً قدرتمندی، دانشمندی، اخلاق‌مداری، منظم بودن و... .

در موضوع تحقیق، که ساخت واکسن کرونا است، جامعه ایرانی، اگر خود را به عنوان کشوری فناور درک کند که توانسته در مسابقه ساخت واکسن کرونا از سایر کشورهای جهان سبقت بگیرد، در این صورت اعتمادبه‌نفس ملی تقویت می‌شود.

اعتماد به نفس ملی با غرور ملیNational Pride ارتباط دارد و نوعی افتخار به داشته‌ها و موفقیت‌های ملی است. در روانشناسی، بین دو شکل متمایز اعتماد به نفس تفاوت قائل می‌شوند: اولی با عنوان عزت نفس شناخته می‌شود که یک اخلاق مثبت اجتماعی است و با احساس موفقیت و اطمینان ارتباط دارد. دومی غرور خودپسندانه است که یک ویژگی ضداجتماعی است و مرتبط با ناسازگاری و خودشیفتگی است[27]. مهم است که اعتمادبه‌نفس ملی را به معنای عزت نفس بدانیم که از خودبرتر بینی مجزی است.

پیش‌نیاز شکل‌گیری اعتماد‌به‌نفس ملی، وجود «هویت ملی» است. هویت ملی جنبه خاصی از هویت اجتماعی است و به معنای ادراکی است که فرد از عضویتش در گروه ملت دارد و تعلقی که نسبت به ارزش‌های آن احساس می‌کند[13]. زمانی که هویت ملی شکل بگیرد، این امکان مهیا می‌شود که با افتخار به بخشی از این هویت، اعتمادبه‌نفس ملی به وجود بیاید. این نکته از این جهت مهم است که اگر در میان ملتی، هویت ملی ضعیف باشد، اصولاً زمینه‌ای برای شکل‌گیری اعتماد به نفس ملی پدید نمی‌آید.

نکته دیگر اینکه هرچه مردم کشوری بیشتر بین‌المللی شوند و زندگی و فرهنگ آنها از حالت ملی و بومی فاصله بگیرد، احتمالاً اعتمادبه‌نفس ملی کمتری دارند. زیرا هویت ملی در این افراد کمتر می‌شود و آنها بیشتر خود را شهروندان جهانی می‌دانند تا اتباع یک کشور خاص. در کشورهایی که توسعه بیشتری یافته‌اند، افراد اتصال کمتری با ملیت خود دارند(جدول 3). این ملت‌ها به اقتصاد جهانی توجه بیشتری دارند و ملیت آنها در هویت جهانی تقریباً ادغام شده است. بر اساس نظریه پست مدرنیسم اینگلهارت، تجربه دنیای وسیع‌تر، تعلقات به ملیت را کم می‌کند و این شهروندان کمتر احساس تعلق به ملیت خود دارند[10]. نتیجه‌ای که از این نکته دریافت می‌شود این است که ممکن است افزایش ارتباطهای مردم ایران در چند دهه اخیر با دنیا، باعث شده باشد که هویت ملی کمرنگ شود و در این صورت، می‌توان احتمال داد که غرور ملی و اعتمادبه‌نفس ملی نیز ضعیف‌تر شود.

جدول 3: شهروندان در کشورهای توسعه‌یافته‌تر احساس تعلق کمتری به کشور خود دارند[8]

(سوال: چقدر احساس تعلق به کشور دارید؟ (به‌جز میانگین‌ها بقیه اعداد به درصد هستند))

 معمولاً افراد خود را با اعضای دیگر جوامع مقایسه می‌کنند تا احساس تمایز مثبت Positive Distinction کنند. یعنی از تعلق به گروه و جامعه خود احساس رضایت پیدا کنند. خودانگاره ملی National Self-image در ایجاد غرور ملی و اعتماد به نفس ملی اهمیت زیادی دارد. به این معنا که افراد از ملیت و کشور خود تصویر مثبتی در ذهن داشته باشند. اعتماد به نفس ملی یک احساس جمعی است که می‌تواند کلی باشد(مثلا من به کشورم افتخار می‌کنم) یا اینکه به جنبه خاصی اشاره داشته باشد(مثلا من به تاریخ با شکوهمان افتخار می‌کنم)[29]. البته نباید فراموش کرد که اعتمادبه‌نفس ملی صرفاً احساس تمایز مثبت نیست. بلکه یک احساس سهیم بودن نیز در آن وجود دارد. به این معنا که افراد احساس کنند خودشان هم در موفقیت‌های ملی که باعث افتخار است، مشارکت داشته‌اند[8].

موفقیت‌های ملی مانند توسعه اقتصادی، حکمرانی خوب، فساد کم، یا پیروزی‌های ورزشی اعتمادبه‌نفس ملی را برمی‌انگیزد[30]. همچنین عواملی همچون قدرت اقتصادی، نفوذ سیاسی در دنیا، نظام رفاهی، امنیت عمومی، قدرت پول ملی، هیأت حاکمه، سنت‌های فرهنگی، و زبان ملی می‌تواند منشأ اعتمادبه‌نفس ملی باشد [29].

دستاوردها و نمادهای ملی تأثیر مثبتی بر احساس مثبت مردم از ملیت خود دارد. به عنوان مثال آگاهی‌های تاریخی و فرهنگی باعث افزایش اعتماد به نفس ملی در میان مردم می‌شود[31]. در برخی دیگر از کشورها، به جای تاریخ و فرهنگ، مؤلفه‌های سیاسی‌اقتصادی باعث اعتمادبه‌نفس ملی می‌شود. در اروپا، کشورهایی که حاکم از خاندان سلطنتی است(بلژیک، بریتانیا، دانمارک، لوگزامبورگ، اسپانیا، سوئد و هلند)، جنبه‌های فرهنگی‌تاریخی تأثیر بیشتری در برانگیختن غرور ملی دارد. در کشورهایی مانند فرانسه، اتریش، فنلاند، یونان، ایرلند و ایتالیا که حاکم کشور، میزان کارآمدی و توانمندی در عرصه اقتصاد و سیاست را بازنمایی می‌کند، عامل اقتصادی‌سیاسی در ایجاد غرور ملی اهمیت بیشتری دارد[29]. به نظر می‌رسد ایران به کشورهای دسته دوم شباهت بیشتری داشته باشد. یعنی مردم به کارآمدی و توانمندی اقتصادی و سیاسی کشور توجه دارند و اگر این توانمندی و کارآمدی افزایش پیدا کند، اعتمادبه‌نفس مردم نیز بیشتر می‌شود. ساخت واکسن نیز اگر به معنای توانمندی و کارآمدی دولت و بخش سلامت کشور فهم شود، به افزایش اعتمادبه‌نفس ملی منجر خواهد شد.

اینکه چه اعتمادبه‌نفس ملی بر پایه کدام موفقیت ملی شکل می‌گیرد به زمینه اجتماعی و تاریخی آن ملت وابسته است. مثلاً ممکن است در کشوری اقتدار ارتش ملی باعث خلق اعتمادبه‌نفس ملی باشد و در کشوری دیگر افتخار به هنر و ادبیات قوی باعث غرور ملی شود. در کشوری دیگر، نه ارتش و هنر، بلکه رفتار عادلانه دولت با گروه‌های مختلف اجتماعی به چشم شهروندان برجسته بیاید و از این جهت احساس غرور ملی کنند. برخی اعتقاد دارند که بسته به مرحله‌ای از متمدن که یک ملت در آن به سر می‌برد، مؤلفه مهم اعتمادبه‌نفس ملی عوض می‌شود. در مراحل ابتدایی تمدن، تاریخ و قدرت نظامی مولد افتخار ملی است؛ اما در مراحل پیشرفته‌تر تمدن، اقتصاد پررونق، باعث افتخار ملی می‌شود. اگر تمدنی باز هم رشد کند و به سطح بالاتری ارتقا پیدا کند، هنر و دانش غرور ملی مردم را برمی‌انگیزد[8].

در تحقیقی که با مقایسه برخی کشور دنیا صورت گرفته عوامل مختلفی که باعث اعتمادبه‌نفس ملی می‌شود با یکدیگر مقایسه شده‌اند(جدول 4) این پژوهش نشان می‌دهد که زمینه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و تاریخی باعث می‌شوند که عامل و مؤلفه خاصی برجسته شود و اعتمادبه‌نفس ملی ایجاد کند.

جدول 4: عوامل ایجاد اعتمادبه‌نفس ملی در کشورهای مختلف [13]

سوال: به کدام یک از موارد زیر افتخار می‌کنید؟(به‌جز میانگین‌ها بقیه اعداد به درصد هستند)

با توجه به مواردی که گفته شد می‌توان چارچوب مفهومی اعتمادبه‌نفس ملی را بر سه عنصر تصویر کرد:

1. باور جمعی به توانایی انجام اقدامات ملی: مردم باور داشته باشند که اهداف ملی را با موفقیت محقق کند؛
2. افتخار به میراث گذشته و داشته‌های کنونی: به تاریخ و فرهنگ کشور افتخار کرده و در وضعیت کنونی نیز حداقل برخی دستاوردها را افتخارآمیز تلقی کنند؛
3. احساس تمایز مثبت نسبت به سایر ملت‌ها: در مقایسه با سایر ملت‌ها، باورمندی به توانایی‌های خود داشته و احساس تحقیر و عقب‌ماندگی نسبت به کشورها نداشته باشند.

زمانی که بخواهیم اعتمادبه‌نفس ملی را در موضوع ساخت واکسن در نظر بگیریم این سه عنصر به این شکل درخواهند آمد:

1. باور به اینکه دانشمندان ایرانی توانایی ساخت واکسن کرونا را دارند؛
2. دستاوردهای علمی ایران در سال‌های اخیر باعث می‌شود که توانایی ساخت واکسن را داشته باشیم.
3. ایرانیان در مبارزه با جهان‌گیری بیماری کووید19 موفق‌تر از بسیاری از کشورها عمل می‌کنند.

4. بیماری کووید19 و ساخت واکسن کرونا

تا زمان تنظیم گزارش و براساس داده‌های رسمی، بیش از 770‌میلیون نفر در جهان و ۷میلیون و 6۰۰هزار نفر در ایران به بیماری کووید۱۹ مبتلا شده‌اند[32]. از این میان، متأسفانه 7میلیون نفر در دنیا و ۱۴6هزار نفر در ایران، به‌دلیل این بیماری فوت کرده‌اند[33].

در ایران، نخستین بار در ۲۹بهمن۱۳۹۸، در پی فوت دو بیمار با علائم تنفسی در بیمارستان کامکار قم، نخستین خبرها درباره ورود بیماری به ایران در فضای مجازی منتشر شد. در روز ۳۰بهمن، رئیس مرکز روابط‌عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت از مثبت‌شدن آزمایش‌های اولیه دو مورد مشکوک به ابتلا به کروناویروس جدید خبر داد[34]. متعاقب این خبر، مدارس و دانشگاه‌های قم تعطیل شد تا وضع موجود بررسی شود[35]. معاون وزیر بهداشت با اظهار خوش‌وقتی از اینکه ویروس کرونا با تأخیر نسبت به سایر کشورها وارد ایران شده، اعلام کرد تمامی اقدامات کنترلی و مراقبتی انجام شده است[36].

دو موج دوم و سوم کرونا در سال۱۳۹۹، با بیم‌ها و امیدهای شهروندان برای تولید و توزیع واکسن همراه بود و در پایان سال به‌تدریج شاهد پیاده‌سازی مرحله اول واکسیناسیون در کشور بودیم. انتظار این بود که واکسیناسیون عمومی و قرنطینه گسترده اجرا شود؛ بااین‌حال ارکان اصلی قرنطینه، یعنی شناسایی زودهنگام، جداسازی ناقلین سالم و کاهش جابه‌جایی جمعیت، با وجود فشار شدید اقتصادی و اجتماعی تدریجاً سست شد.

پیک چهارم و به‌خصوص پیک پنجم، قربانیان زیادی گرفت و همین وضع سبب بروز اعتراض و انتقاد گسترده کاربران در فضای مجازی شد.

4-1.جامعه آماری

واکنش‌های کاربران را از حیث موضوع و مرجع اعتراض به ۳ بخش می‎توان تقسیم کرد:

۱.از بهمن ۹۸ تا دی ماه ۱۳۹۹ عمدۀ اعتراض‌ها به ضعف در اعمال قرنطینه، فقدان مدیریت یکپارچه در اعمال محدودیت‌های جداسازانه و عدم دسترسی به کیت‌های تشخیص بیماری است. مخاطب این اعتراض‌ها دولت و وزارت بهداشت بود.

۲. از دی ماه ۱۳۹۹ تا مرداد ۱۴۰۰ کاربران فضای مجازی به عدم دسترسی به واکسن‌های خارجی، وضعیت ایران به لحاظ دسترسی به واکسن در مقایسه با کشورهای منطقه، اعتراض داشتند. مرجع اعتراض‌ها هدفمندانه به سوی هسته مرکزی حاکمیت هدایت شده بود.

۳. از مرداد تا اواخر مهر ۱۴۰۰ افزایش شمار مرگ‌ومیر ایرانیان، عدم تحقق وعده‎های شرکت‌های ایرانی تولید کننده واکسن، دسترسی نداشتن به واکسن‌های خارجی محل اعتراض عمدۀ کاربران فضای مجازی بود و مرجع اعتراض نیز همچنان هسته مرکزی حاکمیت بود.

در ادامه واکنش کاربران طیف‎های مختلف توئیتر و کامنت اینستاگرام در سه بازه زمانی مذکور، تشریح می‎گردد.

4-2.روش تحقیق

در این گزارش از تحلیل کلان‌داده‌ها بهره گرفته شده‌است. به این منظور کلان‌داده‌های مربوط به دوره کرونا در بستر توییتر و اینستاگرام بررسی‌شده است. تحلیل کلان‌داده‌ها روشی جدید، به‌روز و مناسب بررسی نظرات اجتماعی مردم، به‌خصوص در موضوعات حساس است. زیرا روش‌های دیگر مانند پیمایش یا مصاحبه، ممکن است برای کشف نظر واقعی مردم کارآمد نباشد و آنها بر اساس ملاحظاتی نظرات خود را بیان نکنند؛ اما در محتواهای تولیدی کاربران فضای مجازی، افراد نظرات واقعی خود را ابراز می‌کنند.

مبنای تحلیل بر اساس تحلیل احساسات کاربران و شناسایی خوشه‌های موضوعی در بسترهای فضای مجازی است. تحلیل احساسات، مرحله‌ای از داده‌کاوی است که در آن بر مفاهیم خوب / بد، علاقه / عدم‌علاقه، عشق / تنفر و امثال آن تمرکز می‌شود[25]. در فرایند تحلیل احساسات، هر گزاره از طریق بررسی لحنش در حجم انبوه در قالب یک احساس مثبت، خنثی یا منفی دسته‌بندی می‌شود[26]. برای دستیابی به احساسات و نگرش‌های کاربران می‌توان از سازوکارهای مختلف استفاده‌کرد[27]. این سازوکارها غالباً به‌صورت خودکار یا پردازش دستی طبقه‌بندی می‌شوند. امروزه برای سنجش و تحلیل احساسات از مدل‌های ترکیبی بهره می‌گیرند. هر یک از شیوه‌های دستی یا خودکار مزایا و معایبی دارد؛ مثلاً پردازش دستی برای تحلیل احساسات کاربران به هوش انسانی نیاز دارد. با توجه به پیچیدگی‌های زبان‌شناختی برخی متون و پست‌ها در فضاهای مجازی (در قالب جملات استعاری و طنز)، پردازش‌های دستی دقت بیشتری دارد؛ اما شیوه تحلیل دستی به‌دلیل زمانبری و ضعف تعمیم، چندان مبنای تحلیل قرار نمی‌گیرد[25]. علاوه‌بر روش دستی، از روش تحلیل کلمات کلیدی با استفاده از الگوریتم نیز استفاده می‌شود که برخی احساسات را به واژگان خاصی نسبت می‌دهد؛ برای مثال، واژه «عالی» نشانه‌ای از احساس مثبت است و در مقابل، واژه «افتضاح» نشانه‌ای از احساس منفی است.

این روش نیز همزمان که احساسات کاربران را با سرعت زیاد تحلیل می‌کند، درباره برخی پیچیدگی‌ها مانند شدت احساسات منفی، جملات و واژگان با معنای چندگانه، دقت تحلیل را از دست می‌دهد. ازاین‌رو بهترین شیوه، بهره‌گیری از مدل‌های محاسباتی و کامپیوتری است که به‌صورت با ناظر آموزش داده‌شده‌اند و دقت و سرعت زیادی دارند. دقت مدل‌های تحلیل احساسات در زبان‌های مختلف دنیا متفاوت است. همچنین این دقت در زبان محاوره و رسمی تفاوت دارد[28]. برای پردازش تحلیل احساسات بهتر است از سرویس‌هایی که روی حجم گسترده کلان‌داده بسترهای توئیتر، تلگرام و اینستاگرام در زبان فارسی، در دو نوع محاوره و رسمی شبکه‌های اجتماعی ایران، آموزش داده شده‌است و در فولدرهای مختلف، دقت بیش از 90 درصد دارد، بهره گرفته شود. در این بخش امتیاز تحلیل احساسات تک تک پست‌ها محاسبه شده و درنهایت مجموع امتیاز تحلیل احساسات مثبت برای هر شاخص، محاسبه می‌شود. تجمیع ارزیابی هوش مصنوعی روی تمام پست‌ها در گام بعد توسط کارشناسان انسانی، به‌صورت نمونه‌گیری تصادفی ارزیابی مجدد و تأیید و اعتبارسنجی یا اصلاح می‌شود.

گام دیگر شناسایی خوشه‌های موضوعی بوده‌است. روش‌های مختلفی برای استخراج موضوع و مدل‌سازی آنها از روی متن توسط هوش مصنوعی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین این روش‌ها استفاده از جاسازی کلمات است. در این روش، ابتدا با استفاده از روش‌های بردارسازی متن، هر توئیت یا پست را تبدیل به یک بردار عددی کرده و مرکز آن را محاسبه می‌کنیم. سپس فاصله میان مراکز هر بردار را سنجیده و بردارهای با فاصله کمتر را در یک خوشه قرار می‌دهیم. برای مثال با آموزش دادن حجم بسیار بالایی از شباهت‌های میان کلمات به ماشین، مدل قادر است بردار میان کلمات «میز» و «صندلی» را نزدیک‌تر از «میز» و «فلسفه» قرار دهد. در این روش‌ها استفاده از هم‌رخدادی کلمات با مدل‌های بدون نظارت پرکاربردتر است.

همچنین برای افزایش دقت مدل‌ها در طول زمان، از روش‌های دیگری همچون LDA نیز استفاده شده‌ است[53]. تخمین مقدار بهینه برای تعداد موضوعات در هر حوزه، در جلسات مباحثه میان نیروهای فنی و تحلیلی و آزمون و خطاهای مکرر به تعداد ۱۰ حاصل شده‌ است، که به‌دلیل حجم پایین موضوعات خوشه‌های کم تکرارتر در برخی حوزه‌ها از این تعداد نیز کمتر گزارش شده ‌است.

5. ساخت واکسن کووید19 و اعتمادبه‌نفس ملی در نیمه دوم دی۱۳۹۹

5-1. توصیف داده‌ها

بررسی کلان‌داده‌ها در این بازه زمانی نشان می‌دهد که چند موضوع برجسته شده بود:

1. حمله کاربران به تصمیم در مورد خریداری نکردن واکسن از آمریکا و انگلیس و فرانسه: 62درصد از محتواهای تولیدی در توییتر و 48درصد از محتواهای تولیدی در اینستاگرام تصمیم برای خریداری نکردن واکسن از سه کشور غربی را زیرسوال می‌برد. گرایش اغلب قریب به اتفاق این کاربران، برانداز و ضدانقلاب بودند.

در این زمینه چند نکته قابل توجه است. اول اینکه این محتواها موضوع را «ممنوعیت خرید واکسن خارجی» جلوه می‌دادند. درحالی‌که خرید واکسن خارجی اصلاً ممنوع نبود و خرید از کشورهای اروپایی و غیراروپایی در حال مذاکره و انجام بود. صرفاً خرید از سه کشور آمریکا و انگلیس و فرانسه ممنوع شد. اما این کاربران با پنهان کردن این واقعیت، تلاش می‌کردند که افکار عمومی را بدبین کنند.

دوم اینکه این کاربران ممنوعیت خرید واکسن از سه کشور غربی را موضوعی کاملا سیاسی معرفی می‌کردند. به این معنا که چون ایران با غرب سر ستیز دارد نمی‌خواهد واکسن بخرد. در حالی که رهبر انقلاب اسلامی از همان ابتدا توضیح دادند که تهیه واکسن از غرب و هر کشور دیگری مجاز است، اما سه کشور بدسابقه، ممکن است از طریق صادرات واکسن، در صدد آسیب زدن به سلامتی مردم ایران باشند. در واقع علت اصلی ممنوعیت واردات واکسن از این کشورها، نگرانی از به خطر افتادن سلامت مردم است نه اختلاف‌های سیاسی.

در تمام دوره‌هایی که در این پژوهش بررسی شد، کاربران معاند این خط ثابت را در فضای مجازی دنبال می‌کردند که ممنوعیت واردات واکسن فقط و فقط به دلیل مسائل سیاسی است. این ترفند به سیاسی شدن واکسن در ایران دامن زد و در این موقعیت سیاسی‌سازی شده، موضوع فناوری تولید واکسن مورد توجه قرار نمی‌گیرد. به عبارت دیگر با این حجم سنگین تبلیغات، احتمالاً مردم موضوع را سیاسی می‌بینند و متوجه قدرت و توان فناورانه دانشمندان ایرانی در تولید واکسن نیستند. حتی برخی از کاربران انقلابی نیز در این دام افتادند و به جای بحث در مورد ابعاد فناورانه و افتخار به این پیشرفت، موضوع واکسن را از جنبه سیاسی و تقابل با براندازان پیگیری کردند.

2. حمایت از ممنوعیت واردات واکسن از کشورهای معاند: عمده محتواهایی که کاربران انقلابی در توییتر و اینستاگرام منتشر کردند در حمایت و هوشمندانه دانستن ممنوعیت واردات واکسن از این سه کشور بود: ۲9 درصد در توییتر و 34درصد در اینستاگرام.

3. تحسین اراده ملی در ساخت واکسن داخلی: پس از اعلام ساخت واکسن ایرانی توسط بنیاد برکت، برخی از کاربران به حمایت از این اقدام و تحسین عزم و اراده دانشمندان ایرانی پرداختند. این خط سیر، درست و ایجابی بود و توان تبدیل موضوع واکسن ایرانی به یک افتخار ملی و تکیه‌گاهی برای اعتمادبه‌نفس ملی را داشت. اما فقط ۲ درصد محتوای توییتر و 7درصد محتوای اینستاگرام به این موضوع اختصاص داشت.

4. درخواست برای خرید واکسن خارجی: در اینستاگرام افراد منتقد و غیرسیاسی بیش از توییتر فعال هستند. بنابراین موضوع واکسن را عموماً از زاویه فنی و غیر سیاسی بررسی می‌کردند و بیشتر در مورد کارآمدی تولید واکسن داخلی بحث می‌کردند. در محیط اینستاگرام 2درصد محتواها به صورت مستقیم از وزارت بهداشت می‌خواست که واکسن خارجی تهیه کند. 4درصد از محتواها به وزارت بهداشت توصیه می‌کردند که به تولید واکسن داخلی امید نداشته باشد و 4درصد محتواها نسبت به تولید واکسن توسط بنیاد برکت ابراز بدبینی می‌کردند. مجموعاً 10درصد از این محتواهای تولید شده در اینستاگرام به نگرانی از تأخیر، بی‌اثری و ناتوانی در ساخت واکسن داخلی و لزوم خرید واکسن خارجی اختصاص داشت. این خط گفتگو در فضای مجازی علیرغم اینکه نگاه انتقادی داشت، اما از این جهت که موضوع را سیاسی نمی‌دید می‌توانست زمینه‌ای برای رشد اعتمادبه‌نفس ملی باشد. اگر تلاش می‌شد تا این افرادِ منتقد و غیرسیاسی قانع شوند که تولید واکسن ایرانی میسر است و خرید واکسن خارجی نیز پیگیری می‌شود، احتمالاً رفع نگرانی صورت می‌گرفت و زمینه برای امیدوار شدن آنها به توانایی ایران در تولید واکسن افزایش می‌یافت.

در جمع‌بندی باید گفت که بیشتر محتواهای تولید شده در این بازه زمانی، نزاع بر سر واردات یا عدم واردات واکسن بود. ضمن اینکه اصولاً این دوگانه، کاذب بود و در هیچ مقطع زمانی واردات واکسن از دستور کار خارج نشده بود، بحث و گفتگو در این رابطه به برانگیختن احساسات و سیاسی شدن موضوع واکسن منجر شد. در حالی که اگر قرار بود واکسن داخلی، جایگاه افتخار و نماد توانمندی فناورانه پیدا کند، لازم بود به جای رد و تأیید واکسن خارجی، به توانمندی دانشمندان ایرانی برای تولید واکسن می‌پرداختیم. این خط سیر می‌توانست زمینه‌ای برای افزایش اعتمادبه‌نفس ملی باشد.

5-2. تحلیل داده‌ها

همانطور که توصیف شد، در دی۱۳۹۹ بیشتر محتواها درباره ممنوعیت واردات واکسن از آمریکا و انگلیس و فرانسه بود. براساس تحلیل کلان‌داده‌ها، کاربران معاند تصمیم برای ممنوعیت واکسن آمریکایی و انگلیسی به ایران را فاقد وجوه کارشناسی معرفی می‌کردند و آن را در راستای غرب‌ستیزی ایران و نیز با هدف حمایت از بنیاد برکت جلوه می‌دادند. پاسخ به این اتهام‌ها و تبیین حقیقت می‌توانست مانع از سیاسی‌سازی موضوع واکسن شود.

کاربران معاند از توسل به دروغ برای ایجاد تردید در خیرخواهی مسئولان برای ممنوعیت واکسن از آمریکا و انگلیس و فرانسه خودداری نمی‌کردند. در همان زمان، دروغی منتشر شد که جمهوری اسلامی را متهم می‌کرد واکسن آمریکایی فایزر برای مقامات ارشد سیاسی وارد کرده است. این دروغ که براساس تحلیل محتواهای اینستاگرام و توئیتر، توسط بسیاری افراد پذیرفته شده بود، به خیرخواهی مسئولان خدشه وارد می‌کرد.

کاربران حامی نظام در حمایت از ممنوعیت واردات واکسن از آمریکا و انگلیس، از هشتگ‌هایی نظیر #سلام_گرگ و #خون_آلوده استفاده کردند و با ارجاع به سوابق کشورهای غربی در پرونده‌هایی نظیر خون‌های آلوده، احتیاط در واردات واکسن را ضروری دانستند.

دسته‌ای از افراد برای حمایت از تصمیم نظام برای ممنوعیت واردات واکسن آمریکایی و انگلیسی، به اخباری استناد می‌کردند که عوارض واکسن فایزر را برجسته می‌کرد. این اخبار برای بسیاری مخاطبان قانع‌کننده نبود؛ به‌خصوص که تلفات زیاد این بیماری را مشاهده می‌کردند و به اشتباه خیال می‌کردند آمریکا آماده ارسال واکسن به ایران است و مقامات جمهوری اسلامی هستند که عامدانه، از واردات واکسن جلوگیری می‌کنند.

شاید اگر در آن زمان به‌جای بحث‌های شعاری، سیاسی و سطحی، به تبیین و بررسی علمی اقدام می‌شد، افراد بیشتری درمورد خیرخواهانه‌بودن تصمیم مسئولان قانع می‌شدند، موضوع واکسن کرونا به این اندازه سیاسی نمی‌شد.

در تحلیل توئیت‌ها و پست‌های اینستاگرامی مهر۱۳۹۹، می‌توان گفت کوتاهی در تبیین چرایی ممنوعیت واردات واکسن از آمریکا و انگلیس و فرانسه، به سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی ضربه زد. این ممنوعیت، تصمیمی فردی و سیاسی نبود و پشتوانه علمی و عقلی داشت و برآیند نظر متخصصان بود؛ بنابراین لازم بود این تصمیم به‌صورتی قانع‌کننده برای مردم تبیین شود.

برای اینکه این تصمیمِ کارشناسی از سوی مردم پذیرفته شود، لازم بود مقدمات و لوازم آن به‌خوبی تمهید می‌شد. مناسب بود پیش از اعلام این تصمیم، جامعه برای پذیرش آن آماده می‌شد؛ مثلاً به‌اندازه کافی درباره سابقه غرب در آزمایش واکسن بر مردم جهان سوم گزارش تهیه می‌شد؛ به‌صورت مبسوط، شواهدی که احتمال آزمایشگاه‌ساخت‌بودن ویروس کرونا را تقویت می‌کرد، در رسانه‌ها ارائه می‌شد؛ قراردادهای محکم و معتبر با شرکت‌های معتمد داخلی و خارجی منعقد و به مردم گزارش می‌شد. همه این‌ها با گفت‌وگو و شنیدن صدای همه موافقان و مخالفان همراه می‌شد تا جامعه به این نتیجه برسد که پس از بحث و گفت‌وگوی کافی و دریافت نظر متخصصان چنین تصمیمی گرفته شده است. در این صورت، ممنوعیت واکسن از نظر اغلب مردم، تصمیمی سیاست‌گذارانه تلقی می‌شد، نه تصمیمی سیاسی. تصمیم سیاست‌گذارانه پس از آشکارشدن نتایجش ارزیابی می‌شود؛ اما تصمیم سیاسی از همان ابتدا با مخالفت مردم مواجه می‌شود؛ زیرا مبتنی‌بر تحقیقات و نظر متخصصان نیست. تصمیم به ممنوعیت واردات واکسن از آمریکا و انگلیس فرانسه، تصمیمی سیاست‌گذارانه و مبتنی‌بر شواهد علمی و دلایل عقلی بود؛ اما چون تشریفات و مقدمات آن به‌درستی اجرا نشد، در نگاه افکار عمومی تصمیمی سیاسی جلوه‌گر شد.

مردم همواره باید احساس کنند در اولویت اول سیاست‌گذاران هستند. اگر ممنوعیت واردات واکسن از آمریکا و انگلیس و فرانسه به‌درستی از سوی مسئولان و متخصصان تبیین می‌شد، مردم متوجه می‌شدند که دقیقاً برای حفاظت از جان آن‌هاست که این تصمیم گرفته شده است. تبیین درست و فارغ از احساسات ممکن بود مردم را قانع کند که آمریکا، به‌خصوص در دوره ترامپ که از دادن ماسک و تعلیق بشردوستانه تحریم‌های مرتبط با کنترل بیماری کووید۱۹ خودداری می‌کند، حتماً حاضر نیست واکسن بی‌عیب‌ونقص تحویل ایرانیان بدهد. وقتی ایران می‌تواند واکسن قابل اعتماد و مورد تأیید جهانی از کشورهای خوش‌نام‌تر بخرد، عقلانی‌تر این است که این اقدام را انجام دهد تا از جان شهروندان محافظت کند.

یادآوری این نکته نیز اهمیت دارد که آمریکا تا اردیبهشت۱۴۰۰ (می۲۰۲۱) حدود یک‌درصد از واکسن‌های فایزر را صادر کرده بود. اصولاً دولت ترامپ تا اردیبهشت۱۴۰۰، صادرات واکسن به خارج از آمریکا را ممنوع کرده بود[38]. خبرگزاری رویترز در ۹اردیبهشت۱۴۰۰ گزارش داد که اولین محموله واکسن فایزر به مکزیک صادر شد[39]. شکل 1 میزان ساخت و صادرات واکسن هر کشور را تا اردیبهشت۱۴۰۰ نشان می‌دهد.

شکل 1: تولید و صادرات واکسن توسط کشورهای مختلف تا اردیبهشت۱۴۰۰ [40]

*توضیح: آمریکا تا آن زمان تنها یک‌درصد واکسن‌های ساخت خودش را به دیگر کشورها صادر کرد.

انگلیس نیز همچون ایالات متحده میزان کمی از واکسن‌های تولیدی خود صادر کرد. این کشورها بیشتر واکسن‌های تولیدی خود را در داخل مصرف می‌کردند تا مرگ‌ومیر را مهار کنند(شکل 2). از ۱۱بهمن۱۳۹۹، اروپا صادرات واکسن کووید۱۹ به خارج را آغاز کرد؛ اما این اقدام با کارشکنی‌های برنامه‌ریزی‌شده آمریکا و انگلیس مواجه شد[41] و ایران نتوانست از این واکسن‌ها بهره‌مند شود.

جمهوری اسلامی ایران در اولین فرصت ممکن از طریق سامانه کووکس اقدام کرد و قرارداد واردات ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دُز واکسن را بست[42] و پیش‌پرداخت آن را نیز واریز کرد. اما با مانع‌شکنی‌های آمریکا، این واکسن‌ها از دسترس ایرانی‌ها دور ماندند. به عنوان نمونه ایران با هند قرارداد خرید 2ونیم میلیون دُز واکسن تولیدی شرکت بهارات Bharat Biotech را امضا کرد و برای 500 هزار دوز واکسن نیز وجه به ‌طور کامل پرداخت شد؛ اما پس از ارسال 135 هزار دُز واکسن، دادستانی هند دستور توقیف باقی محموله‌ها را داد[43] و دسترسی ایران به این واکسن هم قطع شد.

شکل 2: میزان تولید و صادرات واکسن کرونا توسط کشورهای مختلف تا اردیبهشت 1400[44]

محتواهایی که کاربران معاند تولید می‌کردند، نقش مخرب آمریکا در افزایش تلفات در ایران را می‌پوشاند. آن‌ها ابتدا با برجسته‌کردن ممنوعیت واردات واکسن از آمریکا و انگلیس، حاضر نبودند به تحریم‌های اقلام دارویی توسط آمریکا کوچک‌ترین اشاره‌ای بکنند و چنان سخن می‌گفتند که گویی آمریکا آماده است به ایران واکسن بدهد. پس از اینکه ایران با مشقت بسیار و پس از کارشکنی‌های فراوان آمریکا واکسن تهیه کرد، رسانه‌های معاند همین را بهانه کردند که تحریم مانع تهیه واکسن نبود! آن‌ها به این موضوع بی‌توجه هستند که تأخیر در واردات واکسن و عقب‌افتادن ساخت واکسن، به‌دلیل کارشکنی‌های آمریکا و تحریم‌های ظالمانه بود.

علاوه بر گفتن این حقایق در مورد ناچیز بودن صادرات واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی، مناسب بود گزارش دقیق به مردم درباره تعلل شرکت‌های واکسن‌ساز خارجی در تحویل سهمیه کووکس ایران می‌توانست تا حدی مردم را متوجه واقعیت‌های میدانی نماید. گزارش‌های دقیق و قانع‌کننده باعث می‌شد مردم آگاه شوند که دولت به اندازه کافی برای تهیه واکسن خارجی تلاش کرده است، اما در شرایطی که هر کشور به فکر منافع و اتباع خود است، خریدن واکسن بسیار دشوار است. به‌علاوه، تحریم‌های آمریکا و دشمنی‌های اروپا این دسترسی را برای ایران سخت‌تر می‌کرد. پس، تولید واکسن داخلی، مانعی برای خرید واکسن خارجی نبود، بلکه راه‌حلی برای عدم دسترسی ایران به واکسن‌های خارجی بود.

کمبود اطلاعات و تحریف حقایق به اندازه‌ای بود که بسیاری مردم تصور می‌کردند واردات واکسن به طور کلی ممنوع شده است؛ درحالی‌که فقط واردات از کشورهای آمریکا و انگلیس و فرانسه ممنوع شده بود. دستگاه‌های تبیین‌کننده و رسانه‌های داخلی به‌قدری ضعیف عمل کرده بودند که تصوری مغشوش و نادرست در ذهن‌های بسیاری از مردم جاگیر شده بود؛ بنابراین شمار زیادی از افرادی که به این موضوع اعتراض می‌کردند و این تصمیم را خلاف مصلحت مردم تلقی می‌دانستند، بر این باور بودند که جمهوری اسلامی به‌صورت کلی واردات واکسن را ممنوع کرده است! این باور نادرست ولی رایج، به سیاسی شدن موضوع واکسن منجر شد و این برداشت در پست‌های اینستاگرامی و توئیت‌ها کاملاً مشهود بود.

با توجه به چارچوب مفهومی سه‌گانه از اعتمادبه‌نفس ملی که در این گزارش معرفی شد و با توجه به داده‌های این دوره می‌توان گفت که در این دوره بیش از همه «توانایی دانشمندان ایرانی برای ساخت واکسن» زیر سوال رفته بود. این تردید باعث شد که اعتمادبه‌نفس ملی شکل نگیرد.

6. ساخت واکسن کووید19 و اعتمادبه‌نفس ملی در مرداد 1400

6-1. توصیف داده‌ها

در مرداد سال 1400، موج پنجم همه‌گیری کووید19 باعث افزایش تعداد مرگ‌ومیر روزانه تا هفتصد نفر شد. در این دوره، تأخیر در تولید واکسن داخلی، باعث افزایش نارضایتی مردم شد.

• کاربران ضدانقلاب، همچنان تلاش می‌کردند که موضوع واکسن سیاسی بماند. 58درصد از محتواها در توییتر و 46درصد از محتواهای اینستاگرام این خط روایی را دنبال می‌کرد که ممنوعیت واردات واکسن باعث افزایش تلفات شده است. همانطور که قبلاً اشاره شد، واردات واکسن هرگز ممنوع نبوده و چنین مطلبی از اساس دروغ بود. اما تکرار این دروغ باعث شد که بسیاری از افراد آن را باور کنند. بیشتر این محتواها توسط کاربرانی تولید شده بودند که برانداز بودند. این نشان می‌دهد که کاربران ضدانقلاب یک خط سیاسی مشخص(سیاسی کردن واکسن) را مصرانه ادامه می‌دادند.
• ۷درصد محتواها در توییتر، افزایش تلفات را نتیجه تحریم‌های آمریکا معرفی می‌کردند. این محتوا توسط کاربران انقلابی تولید می‌شد.
• ۱درصد از محتواها در توییتر به عدم حمایت دولت از تولید واکسن داخلی معترض بودند. این آمار نسبتاً کم است و نشان می‌دهد در فضای سیاسی شده آن زمان، مطالبه برای تولید واکسن داخلی چندان مورد توجه نبود. در نتیجه نمی‌توان انتظار داشت که اعتمادبه‌نفس ملی حول واکسن داخلی شکل بگیرد.
• در اینستاگرام به دلیل حضور بیشتر افراد غیرسیاسی، نگاه فنی و غیرسیاسی به واکسن همچنان ادامه داشت. البته این میزان نسبت به دوره قبل کاهش یافته و نشان می‌دهد پروژه سیاسی کردن واکسن موفق بوده است. به دلیل تأخیر در تولید واکسن داخلی و از طرف دیگر وارد نشدن واکسن خارجی، اغلب پست‌ها انتقادی است.
•  ۴درصد از محتواهای اینستاگرام در موضوع کووید 19 انتقاد از تأخیر در تولید واکسن داخلی بود.
•  ۳ درصد از محتواهای اینستاگرام نیز انتقاد از عدم واردات واکسن بود.

6-2. تحلیل داده‌ها

در دوره مرداد 1400، واکسن داخلی هنوز تولید نشده بود و واکسن خارجی نیز وارد نمی‌شد. علت عدم واردات، تحریم‌های ظالمانه و مخالف حقوق بشری بود که آمریکا بر ایران تحمیل می‌کرد. در حالی که در فضای به شدت سیاسی‌شده و پر از هیجانات، برداشت مردم این بود که دولت برای حمایت از واکسن داخلی(که در آن زمان هنوز به مرحله تولید نرسیده بود) مانع از واردات واکسن می‌شود. در واقع واکسن داخلی، مانع و رقیب واکسن خارجی تلقی می‌شد نه مکمل آن.

در این فضا، محبوبیت و جنبه فناورانه واکسن داخلی دیگر دیده نمی‌شود و نمی‌توان انتظار داشت که اعتمادبه‌نفس ملی شکل بگیرد. به نظر می‌رسد اگر توضیحات کافی ارائه می‌شد که چگونه دولت برای واردات واکسن تمام تلاشش را می‌کند و چرا این تلاش‌های بسیار، موفقیت‌آمیز نبوده، احتمالاً این تلقی سیاسی از واکسن تضعیف می‌شد. در توییتر فقط 7درصد از محتواها آمریکا را عامل اصلی عدم واردات واکسن به ایران معرفی می‌کرد. این آمار نسبتاً کم است و نشان می‌دهد که مسئولین نتوانسته بودند عموم مردم را در این زمینه قانع کنند.

در این دوره، کاربران معاند در شبکه‌های مجازی تلاش  می‌کردند که ایران را نسبت به سایر کشورهای مشابه، ناتوان‌تر در مدیریت بحران جلوه دهند و بنابراین «تمایز مثبت» نسبت به کشورهای دیگر نفی شود. با توجه به چارچوب مفهومی سه‌گانه اعتمادبه‌نفس ملی، این تبلیغات مانع از قوام یافتن اعتمادبه‌نفس ملی شد.

7. ساخت واکسن کووید19 و اعتمادبه‌نفس ملی در مهر 1400

7-1. توصیف داده‌ها

در مهر۱۴۰۰، آمار مبتلایان به کووید۱۹ و تعداد مرگ‌ومیر کاهش یافت؛ به‌علاوه، واکسن به‌صورت گسترده وارد شد و واکسیناسیون سرعت گرفت. بنا بر اطلاعات وزارت بهداشت، تا پایان مهرماه بیش از ۵۰میلیون نفر دُز اول و بیش از ۲۸میلیون نفر دُز دوم واکسن کرونا را دریافت کرده‌ بودند[45] و آمار کلی مرگ‌ومیر به کمتر از ۲۰۰ نفر در روز رسید[46].

• براندازان و ضدانقلاب علیرغم کاهش بسیار زیاد تلفات ناشی از کووید۱۹ همچنان در مسیر سیاسی‌سازی واکسن حرکت می‌کردند. از میان محتواهای مرتبط با بیماری کووید19،  78درصد در توییتر و 61درصد در اینستاگرام این خط روایی را دنبال می‌کردند. نکته اینکه پس از ماه‌ها تبلیغات فراوان، سیاسی بودن واکسن، در بین اقشار مختلف اعم از برانداز، انقلابی، منتقد و حتی غیرسیاسی‌ها پذیرش یافته بود. تفاوت این بود که براندازها کل نظام را به سیاسی‌کاری در موضوع واکسن متهم می‌کردند، اما انقلابیون و غیرسیاسی‌ها و منتقدها، دولت آقای روحانی یا دولت شهید رئیسی را به سیاسی‌کاری و کوتاهی در واردات واکسن متهم می‌کردند؛ در حالی‌که اصلا موضوع تولید و واردات واکسن، «سیاسی» نبود و اگر هم سیاست مانعی بر سر تولید و واردات واکسن بود از تحریم‌های سیاسی آمریکا نشأت می‌گرفت نه سیاسی‌کاری نیروهای داخلی. اما در هیاهوی اتهام‌زنی، نقش آمریکا فراموش شده بود و جنبه‌های فناورانه واکسن نیز نادیده گرفته می‌شد. در این شرایط نمی‌توان انتظار داشت که تولید واکسن، به افزایش اعتمادبه‌نفس ملی منجر شود.
• در این دوره، با واردات واکسن، مشکل واکسیناسیون عمومی تا حد زیادی برطرف شد. ۷ درصد از محتواهایی که در توییتر توسط انقلابیون و نیز کاربران منتقد تولید شد، تحسین و تمجید از رئیس‌جمهور برای واردات گسترده واکسن بود. این تعریف و تمجید از واردات واکسن، در کنار انتقادها از کمبود و کم‌اثر بودن واکسن‌های داخلی به معنای کمرنگ شدن افتخار به ساخت واکسن داخلی است.
• در توییتر 5درصد و در اینستاگرام، 10درصد از محتواها به انتقاد از واکسن‌های داخلی اختصاص داشت. کاربران با گرایش‌های مختلف سیاسی از کمبود، کم‌اثر، و هزینه‌بر بودن واکسن داخلی انتقاد کردند. در مقابل، داده‌های قابل توجهی که نشان از افتخار به واکسن داخلی باشد به دست نیامد. واکسن داخلی که با زحمت بسیار دانشمندان کشور به دست آمده بود، با استقبال کاربران مجازی مواجه نشد و در نتیجه نمی‌توانست منشأ تولید اعتمادبه‌نفس ملی باشد.

7-2. تحلیل داده‌ها

ایجاد واکسن از طریق برجسته‌سازی «دانش و فناوری» و «توانمندی و کارآمدی» می‌توانست به ایجاد اعتمادبه‌نفس ملی کمک کند. اما خط روایی غالب، که هرچه زمان می‌گذشت پررنگ‌تر می‌شد، سیاسی تلقی کردن واکسن بود. به این معنا که عوامل سیاسی انگیزه اصلی ساخت واکسن و محدویت واردات واکسن بود. درحالی‌که اولاً تلاش برای ساخت واکسن کووید۱۹ ناشی از ضرورتی عقلانی برای اطمینان از دسترسی دائمی ایران به یک منبع دائمی و قابل اعتماد از واکسن بود؛ ثانیاً در تمام این مدت تلاش‌ها برای واردات واکسن متوقف نشد؛ ثالثاً ممنوعیت واردات واکسن از سه کشور نیز دقیقاً به دلیل نگرانی از تبعات آن بر سلامت مردم بود نه اختلافات سیاسی. این نگرانی در مورد تبعات واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی و فرانسوی برای سلامت مردم ایران، در سخنان رهبر انقلاب اسلامی آشکار است: «ورود واکسن آمریکایی و انگلیسی به کشور ممنوع است. این را من به مسئولین هم گفته‌ام، الان هم به طور عمومی ‌می‌گویم. اگر آمریکایی‌ها توانسته بودند واکسن تولید کنند، این افتضاح کرونایی در کشور خودشان پیش نمی‌آمد. چند روز ‌پیش در ظرف ۲۴ ساعت، اینها چهار هزار نفر تلفات داشتند. اینها اگر بلدند واکسن درست کنند، اگر کارخانه فایزرشان ‌می‌تواند واکسن درست کند، چرا می‌خواهند به ما بدهند؟ خب خودشان مصرف کنند که این قدر مرده و کشته زیاد نداشته ‌باشند. انگلیس هم همین جور. بنابر‌این، به اینها اعتماد نیست؛ من واقعاً اعتماد هم ندارم، نمیدانم، گاهی اوقات هست که ‌اینها می‌خواهند واکسن را روی ملّتهای دیگر امتحان کنند، ببینند اثر می‌کند یا نمی‌کند. بنابر‌این، از آمریکا و از انگلیس‌ ‌‌[واکسن تهیّه نشود]. البتّه به فرانسه هم من خوش‌بین نیستم، علّتش هم این است که سابقه آن خونهای آلوده را اینها ‌دارند. [البتّه] از جاهای دیگر اگر بخواهند واکسن تهیّه کنند -که جای مطمئنّی باشد- هیچ اشکالی ندارد»[47]. سخنان رهبر انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که انگیزه اصلی از ممنوعیت واردات واکسن از این کشورها، نگرانی در مورد لطمه دیدن سلامت عمومی مردم بود و اختلاف‌نظرهای ایدئولوژیک و سیاسی در این زمینه دخالت نداشتند.

در این دوره، کاربران معاند در شبکه‌های اجتماعی بر «نفی افتخار به دستاورد ساخت واکسن ایرانی» تمرکز داشتند. به این معنا که ساخت واکسن ایرانی را بی‌اهمیت، پرهزینه و کم‌فایده جلوه بدهند. بر اساس مدل سه‌گانه اعتمادبه‌نفس ملی، این موضوع باعث تضعیف اعتمادبه‌نفس ملی شد.

8. جمع‌بندی و پیشنهادها

تحلیل کلان‌داده‌ها نشان می‌دهد که پرداختن به موضوع ساخت و واردات واکسن، کاملاً تحت تأثیر منازعه‌های سیاسی قرار داشت و حمایت‌ها و مخالفت‌ها اغلب از این جنس بود. زمانی می‌توان انتظار داشت که اعتمادبه‌نفس ملی حول ساخت واکسن داخلی شکل بگیرد که جنبه فناورانه آن برجسته شود.   

دوره همه‌گیری کووید۱۹ فرصت مناسبی بود که بتوان اعتمادبه‌نفس ملی را افزایش داد. اصولاً در بحران‌ها و چالش‌هاست که همکاری‌ها بیشتر می‌شود زمینه برای تقویت احساسات جمعی و ملی فراهم می‌شود. به عنوان مثال، در دوره دفاع مقدس، خودباوری رشد کرد. «ما در جنگ، بسیار جانهای عزیز را از دست دادیم ...؛ اما چیزی در دل این ملت جوشید که برکات و ارزشش برای امروز و فردای این ملت، از همه چیز بالاتر است و آن، احساس اتّکاء به نفس، احساس عزّت، احساس استقلال، احساس خودباوریِ ملیِ عظیم بود»[48]. دوره همه‌گیری کووید19 نیز فرصت مناسبی بود که «احساس اتّکاء به نفس، احساس عزّت، احساس استقلال، احساس خودباوریِ ملیِ عظیم» در جامعه ایرانی بجوشد.

ساخت واکسن، به‌خودیِ‌خود یک افتخار ملی بود. «امروز در پنج شش مرکز  که آقای رئیس‌جمهور هم گفتند دارد واکسن تولید می‌شود؛ این ‌یک افتخار است برای ملّت ایران، یک شرف است برای ملّت ایران. بله، از واکسن‌های دیگران هم استفاده کردیم، باید هم میکردیم، اشکالی هم نداشت، امّا اینکه خود ما توانستیم حرکت کنیم [یک موفّقیّت است]»[49]. بااین‌حال برخی موانع باعث شد که تبدیل این افتخار ملی به حس اعتماد‌به‌نفس ملی با مشکل مواجه شود:

1. تبلیغات رسانه‌ای پرقدرت دشمنان: تولید واکسن می‌تواند یک افتخار تلقی شود. اما محتواهای منفی که توسط دشمنان و براندازان منتشر می‌شد اجازه نمی‌داد که مردم ارزشمندی و اهمیت تولید واکسن را درک کنند. به‌خصوص این رسانه‌ها با شبهه‌پراکنی و متهم کردن سازندگان واکسن به حیف و هدر دادن بیت‌المال، اینگونه القا می‌کردند که دولت سرمایه ملی را به جای واردات صرف ساخت واکسن می‌کند. در پاسخ به این تبلیغات منفی، لازم بود مردم را قانع کرد که واکسن داخلی، رقیب واکسن وارداتی نیست؛ به اندازه کافی برای خرید واکسن بودجه اختصاص داده شده است و تحریم و فعالیت‌های خصمانه آمریکا، واکسن‌های خارجی را از دسترس مردم ایران دور کرده است.
2. قصور در تبیین مناسب موضوع و انعکاس حرفه‌ای رسانه‌ای: یکی از مهمترین درس‌آموخته‌های بحران در دوره همه‌گیری کووید19 این بود که در بحران‌ها، دولت زبانی گویا برای بیان حقایق نیست و رسانه‌ای حرفه‌ای که بتواند با مردم به صورتی قانع‌کننده گفتگو کند وجود ندارد. در این وضعیت، رسانه‌های معاند، شایعه‌پراکن و زرد، میدان‌دار اطلاع‌رسانی می‌شوند و با فعالیت‌های رسانه‌ای خود رنج و اضطراب مردم را بیشتر می‌کنند. نتیجه اینکه ساخت واکسن، به عنوان یک نقطه قوت و یک دستاورد افتخارآفرین، توسط روایت رسانه‌های بیگانه و معاند، یک نقطه ضعف، محمل فساد، و عامل تلفات مردم معرفی می‌شود. در غیاب رسانه توانمند، دانشمندان و شرکت‌های سازنده، به جای اینکه از ساخت واکسن احساس غرور کنند، باید به شایعات مجازی، دروغ‌پراکنی‌ها و زخم‌زبان‌ها پاسخ بدهند و منفعلانه به خاطر اقدام به ساخت واکسن از خود دفاع کنند!
3. گسترش تلقیِ سیاسی بودن مبنای تصمیم‌گیری در رابطه با واردات واکسن: علیرغم اینکه وزارت بهداشت در خط مقدم مبارزه با بیماری کووید19 قرار داشت و زحمات فراوانی برای مهار این بیماری متحمل شدند، اما برخی اشتباه‌ها و غفلت‌ها باعث شد که ساخت واکسن کووید19 نتواند جنبه‌های فناورانه پیدا کند و تبدیل به موضوعی سیاسی شود. در فضای مجازی، افکار عمومی وزارت بهداشت را متهم می‌کردند که با سیاسی‌کاری مانع از واردات واکسن می‌شود. برای رفع این اتهام مناسب بود که این وزارتخانه با دلایل منطقی و با تکیه بر مطالعات، علم و اصول پزشکی مردم را کاملا قانع کند که اولاً وزارتخانه با تمام وجود برای واردات واکسن تلاش می‌کند؛ ثانیاً ساخت واکسن ضروری است؛ ثالثاً تجربه ایجاب می‌کند که در واردات واکسن از کشورهای آمریکا و انگلیس و فرانسه احتیاط به خرج داد تا جان و سلامت مردم حفظ شود؛ رابعاً منابع تأمین واکسن مطمئن‌تری در اروپا و آمریکای شمالی و آسیا وجود دارند که اعتبار و تأییده‌های پزشکی کافی دارند.

عوامل فوق، منجر به غلبه «برداشت سیاسی» از موضوع واکسن شد و در نتیجه درک فناورانه و توانمندی ایران در تولید واکسن به حاشیه رانده شد. همانطور که در تحلیل کلان‌داده‌ها توضیح داده شد، این موضوع مانع اصلی در کارآمد نبودن واکسن در تقویت اعتمادبه‌نفس ملی بود.

اگر دانش و فناوری ایرانی که پدیده افتخارآفرین واکسن کووید19 را رقم زد، در محتوای اینستاگرام و توییتر مورد توجه قرار می‌گرفت، در این صورت مردم، خود را به عنوان ملتی که دارای فناوری پیشرفته هستند شناسایی می‌کردند و اعتمادبه‌نفس جمعی افزایش می‌یافت.

شکل 3: موانع شکل‌گیری اعتمادبه‌نفس ملی پس از ساخت واکسن کرونا

مجلس شورای اسلامی با استفاده از ابزارهای نظارتی می‌توانست با ورود مناسب و به‌موقع بسیاری از موانع تبدیل شدن تولید واکسن داخلی به ابزاری برای افزایش اعتمادبه‌نفس ملی را برطرف نماید. مرور این ظرفیت‌ها می‌تواند برای حوادث و موقعیت‌های مشابه در آینده مفید باشد تا نمایندگان محترم بتوانند در وقت مناسب، دخالت مؤثرتری داشته باشند و به تقویت اعتمادبه‌نفس ملی کمک کنند. 

با این توضیح، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود تا در بحران‌های احتمالی آینده مورد توجه قرار گیرند:

1. نظارت فعالانه و پررنگ مجلس شورای اسلامی: یکی از ابزارهایی که به روشنگری و آگاهی‌بخشی در سطح جامعه کمک می‌کند، سوال از وزرا در مجلس است. در موقعیت‌های مشابه، مناسب است که مجلس شورای اسلامی با طرح به‌موقع سوال از وزرا و مسئولین، جامعه را نسبت به حقایق آگاه کرده و مسئولین را وادار به تعهد به وظیفه می‌کند. مثلاً افکار عمومی چنین تصور می‌کرد که ممنوعیت واردات واکسن از سه کشور غربی دلایل سیاسی دارد. این برداشت سیاسی، در کلان‌داده‌های بررسی شده در این گزارش کاملاً آشکار است. درحالی‌که ممنوعیت واردات واکسن از آمریکا و انگلیس تصمیمی خیرخواهانه بود که سیاست‌گذار دقیقاً برای محافظت و مراقبت از سلامت مردم گرفته بود. سؤال‌های جدی و تأمل‌برانگیزی وجود داشت مبنی‌بر اینکه با توجه به سابقه دشمنی و نیز پرونده‌های متعدد شرکت‌های دارویی غربی درمورد آزمایش‌های پزشکی بر توده‌های مردم جهان سوم[50]، آیا واردات واکسن از این کشورها به‌صلاح است یا خیر؛ به‌خصوص که منشأ ویروس کرونا معلوم نبود و شواهدی وجود داشت که آن را بشرساخت نشان می‌داد[51]. مسئولین می‌توانستند با بیان شواهد علمی به این ابهام‌ها پاسخ دهند. به علاوه آنها می‌توانستند به مردم اطمینان دهند که واکسن‌های خارجی معتبر و تأییدشده سازمان بهداشت جهانی از کشورهای دیگر در دسترس است. همچنین انتشار به‌موقع گزارش‌های مربوط به اثربخشی و عوارض واکسنهای تزریق شده می‌توانست اعتماد عمومی را تقویت کند و نشان دهد که انتخاب واکسن برای واکسیناسیون عمومی متکی بر روندهای علمی صورت گرفته است. کوتاهی در تبیین علمی و منطقی موضوع باعث شد افکار عمومی تصور کند ممنوعیت واردات واکسن از سه کشور غربی نوعی لج‌بازی سیاسی و ایدئولوژیک است. سیاست مناسب در موقعیت‌های مشابه این است که مجلس در مقام مدعی‌العموم وارد میدان شود و با طرح پرسش‌هایی که در افکار عمومی مطرح است، مسئولین را وادار کند که توضیحات کافی ارائه کنند. در این صورت اقناع افکار عمومی امکان‌پذیر می‌شود.
2. برجسته کردن خاستگاه و توجیه علمی تصمیمات حکمرانی در زمانه بحران: در بحران‌ها، رسانه‌های معاند بی‌تردید تلاش می‌کنند که همه مسائل را سیاسی جلوه دهند و این به مدیریت بحران ضربه می‌زند. اما اگر در کنار معاندین، مسئولین کشور هم به سیاسی شدن مسائل دامن بزنند، مهار بحران دشوارتر می‌شود. مجلس شورای اسلامی در این موقعیت‌ها باید نسبت به سخنان و رفتارهای جناحی مسئولین حساس باشد و با استفاده از ابزار «تذکر»(مطابق ماده 206 قانون آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی) به آنها در این مورد تذکر شفاهی و کتبی بدهند. همچنین مهم است که تشریفات تصمیم‌سازی‌ها به‌گونه‌ای انجام گیرد که همگان نسبت به کارشناسی‌بودن تصمیم‌گیری‌ها باور داشته باشند. مثلاً مجلس شورای اسلامی در دوره بحران، مدام کارشناسان و متخصصین امور را به مجلس دعوت کند و در کمیسیون‌های تخصصی با آنها جلسه بگذارد. بازتاب دادن اخبار این جلسات می‌تواند نمایی علمی و کارشناسی از تصمیم‌گیری‌ها ارائه کند.
3. تعیین سخنگوی واحد و مورد اعتماد جامعه در هنگامه بحران: زمانی که در کشور بحران‌های طبیعی یا انسانی رخ می‌دهد، رساندن اخبار صحیح توسط افرادی که معتمد اجتماعی هستند اهمیت دارد. به این منظور پیشنهاد می‌شود که این دوره‌های زمانی، یک سخنگوی واحد که اعتبار او توسط افکار عمومی پذیرفته شده، به صورت منظم و شفاف اقدام به اطلاع‌رسانی نماید. این اقدام باعث جلوگیری از رواج شایعات و آسیب دیدن اعتماد عمومی می‌شود.
4. تحقیق و تفحص از سازمان‌های مرتبط: «تحقیق و تفحص» یکی از ابزارهای نظارتی مهم مجلس است که می‌تواند در مدیریت بحران‌ها به یاری دولت بیاید. بر اساس ماده 212 قانون آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی، نمایندگان محترم اجازه دارند در هریک از امور کشور تحقیق و تفحص به عمل آورند. به عنوان مثال در دوره بحران کووید19، تأخیر مکرر در ساخت واکسن باعث ناامیدی و نارضایتی مردم شد. آیا شرکت‌ها توضیح قانع‌کننده‌ای برای این تأخیرها دارند؟ سوال دیگری که پاسخ مناسبی دریافت نکرد این بود چرا به جای تولید چند واکسن(برکت،‌پاستور، نور و...) توسط شرکت‌های مختلف، تمام ظرفیت‌ها تجمیع نشد تا سرعت تولید و کیفیت اثربخشی واکسن ایرانی افزایش یابد؟ در شرایط اضطرار برای تولید محصول پیچیده، تخصصی و پرهزینه‌ای به نام واکسن، کار مشترک و متمرکز بهتر نبود؟ بررسی شفاف و اقناع‌کننده این موضوع‌ها می‌توانست نشان دهد که مجلس، دغدغه سلامتی مردم را دارد.
5. تشکیل کمیسیون ویژه واکسن در مجلس شورای اسلامی و برگزاری جلسات علنی: بر اساس ماده 40 قانون آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی [52] «در مسائل مهم و استثنائی که برای کشور پیش می‌آید و دراین خصوص تشکیل کمیسیون ویژه‌ای برای رسیدگی و تهیه گزارش ضرورت پیدا می‌کند، به پیشنهاد حداقل پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، این کمیسیون تشکیل می‌شود». به عنوان مثال در سال 1394 کمیسیون ویژه برجام تشکیل شد و با تشکیل جلسات متعدد، گزارش کامل و علمی‌ای در رابطه با برجام تهیه و منتشر کرد. موضوع بیماری کووید19 و تهیه واکسن به همان اندازه مهم و چالش‌برانگیز بود و مناسب بود که مجلس محترم در این رابطه کمسیون ویژه تشکیل می‌داد. احضار کارشناسان علمی و استماع نظرات آنها که به صورت علنی از رسانه‌ها پخش می‌شد، کمک می‌کرد جنبه‌های فناورانه واکسن برجسته شود و اعتمادبه‌نفس ملی شکل بگیرد. شنیدن سخن دانشمندان و مرجعیت دادن به آنها باعث می‌شد مردم روایتی مستقیم و صحیح از پیشرفت فناوری در ایران دریافت کنند و نگرش‌های سیاست‌زده به موضوع کمرنگ شود.
6. پیگیری حقوق عمومی مردم از طریق مجامع بین‌المللی: مجلس شورای اسلامی نفوذ و ارتباط‌های بین‌المللی مهمی دارد و می‌تواند در بحران‌های مختلف، از جانب مردم ایران سخن بگوید و حقوق شهروندان ایرانی را در نشست‌های سازمان‌های بین‌المللی مطالبه کند. به عنوان مثال تحریم‌های آمریکا در دوره همه‌گیری کووید19 باعث افزایش فشار بر مردم شد و تلفات بیماری را چند برابر کرد. از یک طرف این کشور با تحریم‌های خود مانع از واردات واکسن و وسایل درمانی به ایران شد و از سوی دیگر تولید واکسن در کشور را با تأخیر مواجه کرد. این اقدامات ضدبشری احتمالاً در نهادها و سازمان‌های بین‌المللی قابلیت پیگیری و شکایت دارد.

مواردی که بیان شده است در زمان همه‌گیری بیماری کووید19 می‌توانست به کار گرفته شود تا از سیاسی شدن موضوع واکسن جلوگیری کند و زمینه را برای افزایش اعتمادبه‌نفس ملی ناشی از تولید افتخارآمیز واکسن کووید19 فراهم کند.

در رخدادهای مشابه لازم است به این ظرفیت‌ها توجه شود تا اعتمادبه‌نفس ملی آسیب نبیند و بستر لازم به منظور افزایش امید و اعتماد مردم فراهم شود.

جدول 5. پیشنهاد توصیه سیاستی