تصویر اعتبارات بخش فضایی غیردفاعی در قانون بودجه سال 1403 با نگاهی به برنامه هفتم پیشرفت

نوع گزارش : گزارش های نظارتی

نویسنده

کارشناس گروه فناوری های نوین دفتر انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

بودجه بخش فضایی غیردفاعی در قوانین بودجه سنواتی کشور شامل حوزه های فضایی و هوافضایی می شود که این تقسیم بندی با توجه به ماهیت فراسازمانی دستگاه و سازمان های هوافضایی کشور صورت گرفته است. مهم ترین دستگاه های متولی در این بررسی شامل وزارتخانه ارتباطات و فناوری اطلاعات (بخش اصلی) و وزارتخانه علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری (بخش فرعی) هستند. به طورکلی مجموع اعتبارات برنامه ای بخش فضایی کشور در بخش غیردفاعی رشد ۱۲ درصدی داشته و از مجموع رقم حدود ۴۷,۴۸۲ میلیارد ریال در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ به رقم حدود ۵۳,۰۷۶ میلیارد ریال در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ رسیده که حدود ۰/۲۱ درصد از مجموع اعتبارات عمومی کل کشور را به خود اختصاص داده است. مجموع درآمدهای بخش فضایی غیردفاعی کشور نیز در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ رشد ۳ درصدی داشته و از مجموع رقم حدود ۲,۵۷۰ میلیارد ریال در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ به رقم حدود ۲,۶۴۰ میلیارد ریال در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ رسیده است. در بررسی اعتبارات حوزه فضایی ذیل قانون بودجه سال ۱۴۰۳ مشاهده شد که حدود ۸۹ درصد اعتبارات به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اختصاص یافته ، هرچند این نکته شایان ذکر است که اهداف کمّی برنامه هفتم پیشرفت به طور کامل در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ ملاحظه نشده است. لذا ضرورت دارد در راستای توسعه و شکوفایی صنعت فضایی کشور منابع مالی مورد نیاز خصوصاً در جهت اجرای جزء «۸» بند «الف» ماده (۴۸) و ماده (۶۴) قانون برنامه هفتم پیشرفت جهت تکمیل پروژه های فضایی تأمین و تخصیص شود. 

گزیده سیاستی

اعتبارات برنامه‌ای بخش فضایی غیردفاعی کشور در قانون بودجه سال 1403 رشد 12 درصدی داشته است. در این قانون اهداف کمی برنامه هفتم پیشرفت به‌طور کامل ملاحظه نشده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

بیان / شرح مسئله

در قانون بودجه سال 1403 بودجه بخش فضایی غیردفاعی شامل حوزه‌های فضایی و هوافضایی می‌شود که این تقسیم‌بندی با توجه به ماهیت فراسازمانی دستگاه و سازمان‌های هوافضایی کشور صورت گرفته است. گفتنی است مهم‌ترین دستگاه‌های متولی در این بررسی شامل وزارتخانه ارتباطات و فناوری اطلاعات (بخش اصلی) و وزارتخانه علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری (بخش فرعی) هستند. با توجه به برخی ابهامات در پیوست ماده‌واحده و جداول کلان درخصوص میزان هزینه‌کرد در حوزه فضایی غیردفاعی، سعی شده با بررسی اعتبارات در این حوزه تصویر دقیقی در این‌خصوص ارائه شود. همچنین بخشی از فعالیت‌های حوزه فضایی نظیر ساخت و پرتاب ماهواره‌بر که در قالب قرارداد با بخش دفاعی منعقد می‌شود در این گزارش لحاظ نشده است.

 

نقطهنظرات / یافته‌های کلیدی

  • نمای کلی اعتبارات:

در بررسی مجموع اعتبارات برنامه‌ای بخش فضایی کشور در بخش غیردفاعی رشد 12 درصدی داشته و از مجموع رقم حدود 47,482 میلیارد ریال در قانون بودجه سال 1402 به رقم حدود 53,076 میلیارد ریال در قانون بودجه سال 1403 رسیده و حدود 0/21 درصد از مجموع اعتبارات عمومی کل کشور را به‌خود اختصاص داده است. مجموع درآمدهای بخش فضایی غیردفاعی کشور نیز در قانون بودجه سال 1403 رشد 3 درصدی داشته و از مجموع رقم حدود 2,570 میلیارد ریال در قانون بودجه سال 1402 به رقم حدود 2,640 میلیارد ریال در قانون بودجه سال 1403 رسیده است.

  • عدم ملاحظه کامل اهداف کمّی برنامه هفتم پیشرفت در قانون بودجه:

در قانون بودجه سال 1403 تنها به تحقق بخشی از اهداف کمّی نیازمند اعتبار اکتفا شده و در مورد سایر اهداف، اعتبارات سالیانه لحاظ نشده است. برای مثال، در جدول شماره (۷-۲) پیوست جداول کلان قانون بودجه سال ۱۴۰۳ تنها به ردیف‌های مرتبط با احکام «تکمیل پایگاه ملی پرتاب فضایی» و «ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده» اکتفا شده و درخصوص احکامی از قبیل «تثبیت قابلیت دستیابی به مدار لئو»، «دستیابی به مدار ژنو»، «راه‌اندازی مرکز تجمیع و آزمون ملی سامانه‌های ماهواره‌ای نیمه‌سنگین» و «تأمین و ساخت ماهواره‌های تحقیقاتی و منظومه‌های ماهواره‌ای» در قانون بودجه سال 1403 مشخص نشده است، این موارد به چه میزان پیش‌بینی شده‌اند.

 

پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی

نظر به موارد مطروحه و در راستای توسعه و شکوفایی بخش فضایی غیردفاعی کشور موارد زیر به‌طور کامل در لوایح بودجه سال‌های آتی ملاحظه و پیش‌بینی شود:

  • شفافیت هزینه‌کرد اعتبارات و برنامه‌های حوزه فضایی غیردفاعی ذیل جداول بودجه سنواتی و یا در قالب پیوست‌های تکمیلی،
  • ملزومات اجرای احکام مندرج در مواد (۴۸ و ۶۴) قانون برنامه هفتم پیشرفت؛ اهدافی همچون «تثبیت قابلیت دستیابی به مدار لئو»، «دستیابی به مدار ژنو»، «راه‌اندازی مرکز تجمیع و آزمون ملی سامانه‌های ماهواره‌ای نیمه‌سنگین» و «تأمین و ساخت ماهواره‌های تحقیقاتی و منظومه‌های ماهواره‌ای».

 

۱. مقدمه

به‌طورکلی بخش هوافضای کشور، شامل همه نهادها و عواملی است که به‌نحوی در امر شناسایی و بهره‌برداری از هوافضا جهت کاربردهایی نظیر فعالیت‌های رسانه‌ای و مخابراتی، تصویربرداری و حمل‌و‌نقل مشارکت دارند. فعالیت‌های بخش یاد شده حوزه‌های آموزش و پژوهش، اکتساب و توسعه فناوری، فعالیت‌های صنعتی و ارائه خدمات را در‌بر‌می‌گیرد. به‌دلیل سرعت بالای تحولات فناورانه و کم بودن فاصله تحقیقات تا پیاده‌سازی صنعتی، می‌توان بخش هوافضا خصوصاً بخش فضایی را کاملاً دانش‌بنیان دانست.

مهم‌ترین نهادهای سیاستگذار و اجرایی کشور در بخش فضایی غیردفاعی عمدتاً وزارتخانه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات و علوم تحقیقات و فناوری و همچنین معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری هستند. در این تحقیق، اعتبارات حوزه فضایی در بخش غیردفاعی با تمرکز بر وزارتخانه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات، علوم، تحقیقات و فناوری هستند.

در گزارش حاضر، در بخش اول به بررسی اعتبارات برنامه‌ای و سایر اعتبارات مرتبط در بخش فضایی پرداخته و در بخش دوم، درآمدهای پیش‌بینی شده دستگاه‌های بخش هوافضا مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بخش سوم، قانون بودجه از منظر قانون برنامه هفتم پیشرفت تحلیل شده و این گزارش با جمع‌بندی و ارائه پیشنهادهایی به پایان می‌رسد.

 

2.پیشینه

2-1. سوابق مطالعاتی در مرکز

بررسی قانون بودجه سالیانه کل کشور در بخش هوافضای غیردفاعی از سال 1392 تا 1402 توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شده است [9-4]. در این مطالعات موضوعاتی از قبیل اعتبارات برنامه‌ای، درآمدها و بودجه شرکت‌های دولتی بخش هوافضا تحلیل و برحسب اقتضا، پیشنهادهایی در حوزه مربوطه ارائه شده‌ است. شایان‌ذکر است که در گزارش حاضر صرفاً حوزه فضایی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

 

۳. روش تحقیق و نکات احصا شده

در گزارش حاضر و سنوات گذشته، جهت ارائه یک نمای کلی با رعایت سادگی در بیان اعتبارات، رویه به این‌صورت است که برای هر دستگاه، اعتبارات هزینه‌ای و تملک‌دارایی سرمایه‌ای (شامل مجموع اعتبارات هزینه‌ای عمومی، متفرقه و اختصاصی) و جمع کل اعتبارات و مقایسه با مقادیر سال گذشته و درصد افزایش / کاهش بیان می‌شود. در قانون بودجه ارائه شده در سال 1403، بخش فضایی غیردفاعی حاوی پیچیدگی‌ها و نکاتی بود ازجمله:

  • مستتر بودن اعتبارات بخش فضایی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات،
  • نامشخص بودن ردیف اعتبارات عمومی مربوط به فعالیت‌های فضایی در‌خصوص اعتبارات تملک‌دارایی سرمایه‌ای،
  • برخی جابه‌جایی /انتقال/ حذف ردیف‌های اعتبارات تملک‌دارایی سرمایه‌ای در جدول شماره ۱ پیوست یک قانون بودجه سال ۱۴۰۳ و نرخ افزایش بالا در برخی موارد.

 در این گزارش با طرح این موارد سعی شده‌ است که نحوه احصای اعتبارات بخش فضایی در این گزارش بیان شود.

 

۴. نمای کلی اعتبارات بخش فضایی در قانون بودجه سال 1403

4-1. اعتبارات برنامه‌ای دستگاه‌های مرتبط با حوزه فضایی

کل اعتبارات حوزه فضایی کشور در لایحه بودجه سال 1403 بالغ بر 53,076 میلیارد ریال است که از این رقم 6,755 میلیارد ریال مجموع اعتبارات هزینه‌ای و حدود 46,321 میلیارد ریال مجموع اعتبارات تملک‌دارایی سرمایه‌ای است‌. در جدول 1، سرجمع اعتبارات برنامه‌ای دستگاه‌های مرتبط با حوزه فضایی در لایحه بودجه سال 1403 و قانون بودجه سال 1402 مقایسه شده‌ است.

 

جدول 1. اعتبارات برنامه‌ای دستگاه‌های حوزه فضایی در قانون بودجه سال 1402 و لایحه بودجه سال 1403 بخش غیردفاعی (میلیون ریال)

شماره برنامه

شرح دستگاه،

برنامه و فعالیت

قانون سال 1402

قانون سال 1403

درصد رشد

هزینه‌ای

تملک‌دارایی

جمع 1402

هزینه‌ای

تملک‌دارایی

جمع 1403

149000-1

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (بخش فضایی)

2,070,000

30,154,000

32,224,000

2,600,000

44,663,839

47,263,839

47

149000-2

پژوهشگاه فضایی ایران

2,183,611

110,000

2,293,611

2,463,600

۰

2,463,600

7

149000-6

سازمان فضایی ایران

640,596

11,596,000

12,236,596

965,136

1,431,795

2,396,931

80-

1-113506

پژوهشگاه هوافضا

655,090

72,625

727,722

726,718

225,283

952,001

جمع کل

5,549,297

41,932,625

47,481,922

6,755,454

46,320,917

53,076,371

12

مأخذ: پیوست یک و جداول کلان لایحه بودجه سال 1403 و قانون بودجه سال 1402[2-1].

 

در اعتبارات برنامه‌ای لایحه بودجه سال 1403 ردیف‌های اعتبارات برنامه‌ای حوزه فضایی ذیل اعتبارات برنامه‌ای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. در شکل 1، اعتبارات هزینه‌ای، تملک‌دارایی و مجموع دستگاه‌های فضایی در لایحه بودجه سال 1403 با یکدیگر مقایسه شده است.

 

شکل 1. نمودار مقایسه اعتبارات هزینه‌ای، تملک‌دارایی و مجموع هریک از دستگاه‌های فضایی در لایحه بودجه سال 1403 بخش غیردفاعی (میلیون ریال)

  

 

 

 

 

مأخذ: پیوست یک و جداول کلان لایحه بودجه سال 1403 و قانون بودجه سال 1402[2-1].

 

همچنین شکل 2، درصد سهم هریک از دستگاه‌های حوزه فضایی غیردفاعی از بودجه عمومی این حوزه را نشان‌ می‌دهد.

 

شکل 2. نمودار مقایسه اعتبارات برنامه‌ای دستگاه‌های فضایی در قانون بودجه سال 1403 بخش غیردفاعی

 

 

 

  

 

مأخذ: همان.

 

چنان‌که مشاهده می‌شود وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بیشترین سهم را از اعتبارات این بخش دارد و سهم سازمان فضایی کاهش چشمگیری یافته است. همچنین در شکل ۳، روند اعتبارات برنامه‌ای بخش فضایی از آغاز شروع برنامه ششم توسعه تاکنون و همین طور درصد سهم اعتبارات فضایی از بودجه عمومی نمایش داده شده‌ است.

شکل 3. نمودار روند اعتبارات برنامه‌ای از آغاز شروع برنامه ششم توسعه تاکنون و درصد سهم اعتبارات فضایی از بودجه عمومی در بخش فضایی

 

 

 

 

 

مأخذ: همان.

 

همان‌طور که در شکل بالا مشاهده می‌شود، با آغاز دولت سیزدهم اعتبارات بخش فضایی کشور رشد چشمگیری داشته، هرچند که طی سه سال گذشته سهم بخش فضایی از بودجه عمومی با روندی کاهشی روبه‌رو بوده و سهم 0/32 درصدی حوزه فضایی غیردفاعی از بودجه عمومی کشور در سال 1401 به 0.21 درصد در سال 1403 رسیده است.

4-2. اعتبارات دستگاهی به تفکیک

4-2-1. سازمان فضایی ایران

جدول 2، اعتبارات برنامه‌ای سازمان فضایی ایران در قانون بودجه سال 1402 و قانون بودجه سال 1403 را به تفکیک نشان ‌می‌دهد. گفتنی است در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ اطلاعات جداول کلان در مورد تملک‌دارایی‌های سرمایه‌ای با اطلاعات جداول پیوست 1 قانون بودجه سال 1403 همخوانی نداشت که این مورد در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ اصلاح شد. محاسبات در دو حالت انجام شده و در ابتدا، وفق اطلاعات جداول کلان، روند تغییر اعتبارات بررسی شده و در حالت دوم، تلفیق اطلاعات تملک‌دارایی پیوست 1 جایگزین اعتبارات تملکی مندرج در جداول کلان شده و محاسبات جدید برای بررسی روند رشد اعتبارات انجام شده‌اند.

  • وفق اطلاعات پیوست ماده‌واحده و جداول کلان (جدول 7) قانون بودجه سال ۱۴۰۳، مجموع اعتبارات سازمان فضایی از حدود 12,236 میلیارد تومان در قانون بودجه سال 1402 به 2,397 میلیارد تومان در قانون بودجه سال 1403 رسیده که کاهش 80 درصدی را نشان ‌می‌دهد. در جدول ۲، این موارد بیان شده‌ است.
  • در مورد ردیف‌های اعتباری سازمان فضایی ایران مندرج در پیوست جداول ماده‌واحده و جداول کلان و پیوست یک، گفتنی است اعتبارات تملک‌دارایی دو ردیف متفرقه «توسعه فناوری و کاربردهای فضایی» و «هزینه فعالیت‌های فضایی» با مجموع رقم 11,500 میلیارد ریال از ذیل سازمان فضایی ایران به ذیل اعتبارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات منتقل شده‌ است. همچنین بخشی از ردیف متفرقه «تأمین، توسعه و تجهیز زیرساخت‌ها و خدمات فضایی» به مبلغ 1.200 میلیارد ریال از ذیل وزارتخانه به ذیل سازمان انتقال یافته ‌است.

 

4-2-2. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (بخش فضایی)

در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ برخلاف سال‌های گذشته، ردیف بودجه مشخصی از اعتبارات عمومی در حوزه فضایی در پیوست کلان مشاهده نشده، هرچند گفتنی است که این ردیف مستتر است و سابقاً در پیوست جداول تکمیلی اعتبارات دستگاه‌های تابعه برحسب برنامه اجرایی قابل‌احصا بوده است. ازاین‌رو، ردیف اعتبارات بخش فضایی این وزارتخانه به‌ کمک حاصل‌جمع اعتبارات ردیف‌های متفرقه مندرج در جداول کلان به‌علاوه اعتبارات عمومی احصا شده از ردیف‌های تملک‌دارایی سرمایه‌ای مربوط به طرح‌های صنعت فضایی مندرج در پیوست یک استخراج شده‌ است (جدول ۲).

 

جدول 2. اعتبارات برنامه‌ای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات درخصوص حوزه فضایی و سازمان فضایی ایران در قانون بودجه سال 1402 و قانون بودجه سال 1403 (میلیون ریال)

شرح دستگاه، برنامه و فعالیت

(پیوست کلان و پیوست یک)

قانون بودجه سال 1402

قانون بودجه سال 1403

درصد رشد

هزینهای

تملک‌دارایی

جمع

هزینهای

تملک‌دارایی

جمع

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات

(بخش فضایی)

2,070,000

30,154,000

32,224,000

2,600,000

44,663,839

47,263,839

47

ردیف متفرقه تأمین، توسعه و تجهیز زیرساخت‌ها و خدمات فضایی (730000114)

2,070,000

30,094,000

 

2,600,000

21,500,000

   

ردیف متفرقه هزینه فعالیت‌های فضایی پیوست ماده‌واحده و جداول کلان (730000120)

منتقل شده از ردیف‌های ذیل سازمان فضایی به وزارتخانه

0

1,000,000

ردیف متفرقه توسعه فناوری و کاربردهای فضایی (75000084) پیوست ماده‌واحده و جداول کلان

منتقل شده از ردیف‌های ذیل سازمان فضایی به وزارتخانه

0

10,500,000

اعتبار عمومی احصا شده از ردیف توسعه فناوری و ساخت ماهواره‌های تحقیقاتی عملیاتی (1302004004)

0

50,000

 

0

10,988,723

اعتبار عمومی احصا شده از ردیف ایجاد، توسعه و تجهیز زیرساخت‌های فضایی (1302006013)

0

10,000

0

675,116

سازمان فضایی ایران

640,596

11,596,000

12,236,596

965,136

1,431,795

2,396,931

80-

ردیف عمومی جدول ۷

(مجموع اعتبارات عمومی احصا شده از ردیف‌های تأمین تجهیزات و ماشین‌آلات و تعمیرات اساسی و توسعه کاربردهای اطلاعات و خدمات ماهواره‌ای)

270,596

110,000

 

522,900

240,000

 

 

ردیف متفرقه توسعه فناوری و کاربردهای فضایی (750019) پیوست جداول کلان

0

10,500,000

انتقال‌یافته از سازمان به ذیل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات

ردیف متفرقه هزینه فعالیت‌های فضایی (7300083) پیوست یک

370,000

986,000

442,236

0

 

ردیف متفرقه تأمین، توسعه و تجهیز زیرساخت‌ها و خدمات فضایی (730000177)

منتقل شده از ذیل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به سازمان

0

1,200,000

مأخذ: همان.

 

گفتنی است مجموع اعتبارات کل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعم از اعتبارات وزارتخانه، سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی ایران در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ رقم 46,754 میلیارد ریال بوده که این مقدار در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ با ۱۱ درصد افزایش، به رقم حدود 52,124 میلیارد ریال رسیده است.

4-2-3. پژوهشگاه فضایی ایران

در قانون بودجه سال 1403 برخلاف سنوات گذشته، طرح‌های تملک‌دارایی سرمایه‌ای پژوهشگاه فضایی ایران در پیوست یک، حذف و به ردیف‌های ذیل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات منتقل شده ‌است.

 

4-3. سایر اعتبارات برنامه‌ای دستگاه‌های مرتبط با بخش فضایی

در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ ردیف فعالیت «احداث دانشکده هوافضا» ذیل دانشگاه صنعتی شریف ملاحظه شده که در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ به رقم ۱۳۵ میلیارد ریال رسیده است. ردیف اعتباری «ستاد فناوری‌های فضایی و حمل‌و‌نقل پیشرفته» ذیل معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور به شماره طبقه‌بندی 101093 با اعتبار هزینه‌ای 2,178 میلیارد ریال نیز در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ درج شده‌، این رقم در قانون بودجه سال 1403 به حدود 2,493 میلیارد ریال رسیده است (جدول ۳). البته شایان ذکر است اعتبارات این دو برنامه به‌علت قابل تفکیک نبودن سهم بخش فضایی از هوایی کشور، در بررسی جمع اعتبارات کل حوزه فضایی غیردفاعی لحاظ نشده است.

 

جدول 3. اعتبارات برنامه‌ای ردیف‌های احداث دانشکده هوافضای دانشگاه شریف و ستاد فناوری‌های فضایی و حمل‌و‌نقل پیشرفته در لایحه بودجه سال 1403 و قانون بودجه سال 1402 (میلیون ریال)

شرح دستگاه، برنامه و فعالیت

قانون سال 1401

قانون سال 1402

درصد رشد

هزینه‏ای

تملک‌دارایی

جمع 1401

هزینه‌ای

تملک‌دارایی

جمع 1402

احداث دانشکده هوافضا دانشگاه شریف

0

180,035

180,035

0

135,214

135,214

24-

ستاد فناوری‌های فضایی و حمل‌و‌نقل پیشرفته

2,178,000

0

2,178,000

2,493,592

0

2,493,592

14

مأخذ: همان.

 

5.نمای کلی درآمدهای بخش فضایی در قانون بودجه سال 1403

در این بخش سعی شده‌ است وضعیت درآمدهای بخش هوافضا از بودجه عمومی در قانون بودجه سال 1403 کشور بر اعم از درآمدهای دستگاه‌های مرتبط شامل پژوهشگاه‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌های تابعه بررسی شود. در بررسی قانون بودجه و قوانین بودجه سنواتی، سه دستگاه مرتبط با بخش فضایی قابلاحصا هستند که عبارتند از: پژوهشگاه فضایی ایران، سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه هوافضا. مجموع درآمدهای حوزه فضایی کشور در قانون بودجه سال 1403 بالغ بر 2,640 میلیارد ریال پیش‌بینی شده که این رقم نسبت به قانون بودجه سال 1402 حدود 3 درصد افزایش داشته است. از این مقدار 1,440 میلیارد ریال متعلق به درآمدهای عمومی و 1,200 میلیارد ریال متعلق به درآمدهای اختصاصی است. در جدول ۴، سرجمع درآمد دستگاه‌های مرتبط با بخش هوافضا در قانون بودجه سال 1403 و قانون بودجه سال 1402 مقایسه شده ‌است.

 

جدول 4. درآمدهای دستگاه‌های مرتبط با بخش هوافضا در قانون بودجه سال 1403 و قانون بودجه سال 1402 بخش غیردفاعی (میلیون ریال)

شماره طبقه‌بندی

شرح دستگاه، برنامه و فعالیت

قانون سال 1401

قانون سال 1402

درصد رشد

عمومی

اختصاصی

جمع 1401

عمومی

اختصاصی

جمع 1402

113586

پژوهشگاه فضایی ایران

0

1,000,000

1,000,000

0

1,000,000

1,000,000

۰

149200

سازمان فضایی ایران

1,370,000

0

1,370,000

1,440,000

0

1,440,000

5

113506

پژوهشگاه هوافضا

0

200,000

200,000

0

200,000

200,000

0

مجموع درآمدهای حوزه فضایی

1,370,000

1,200,000

2,570,000

1,440,000

1,200,000

2,640,000

3

مأخذ: همان.

 

همچنین در شکل ۴، درصد سهم هریک از سه دستگاه از کل درآمدهای بخش فضایی نشان داده شده است.

 

شکل 4. نمودار درصد سهم هریک از دستگاه‌های مرتبط با بخش فضایی از محل کل درآمدها

 

 

 

  

 

مأخذ: همان.

 

در شکل 5، مجموع کل درآمدهای پیش‌بینی شده در بخش فضایی کشور در قوانین بودجه سال‌های 1402-1396 و قانون بودجه سال 1403 نمایش داده شده‌ است. همان‌طور که روندها نشان می‌دهد، درآمدهای بخش فضایی غیردفاعی پس از یک دوره افت در سال ۱۳۹۹، مجدداً رشد کرده است. هرچند نظر به روند افزایشی سنواتی، انتظار می‌رفت این مقدار در سال ۱۴۰۳ رشد بیشتری داشته باشد.

  

شکل 5. نمودار درآمد کل حاصل از فعالیت‌های مرتبط با بخش فضایی از آغاز قانون برنامه ششم توسعه تاکنون (میلیون ریال)

 

 

 

  

 

مأخذ: همان.

 

6.قانون بودجه سال 1403 از منظر برنامه هفتم پیشرفت

6-1. تبیین احکام برنامه هفتم از منظر ماهوی و بودجه‌ای

در بررسی احکام مواد مرتبط با حوزه هوافضای غیردفاعی می‌توان ویژگی‌های ماهوی و اعتباری (بودجه‌ای) را در قالب برخی شاخص‌ها تبیین کرد و از این دو منظر میزان تحقق‌پذیر احکام را سنجید.

الف) ویژگی‌های ماهوی یک حکم به وظیفه دستگاه اجرایی در قبال یک حکم خاص می‌پردازد. به این معنا که هر حکم در محدوده وظایف اجرایی هر دستگاه، کارکردها و ویژگی‌های متفاوتی پیدا می‌کند. ویژگی‌های ماهوی را می‌توان در قالب چهار دسته تکالیف محوله، مجوزهای قانونی به دستگاه‌ها، قواعد لازم‌الاجرا و عناوین دسته‌بندی کرد:

  1. عناوین: دسته‌ای از احکام که به‌عنوان مقدمه ورود به احکام اصلی در قانون برنامه هفتم مطرح شده‌اند.
  2. قواعد: به احکامی گفته‌ می‌شود که با اتکا به قوانین موجود و احکام دائمی جاری هستند.
  3. تکالیف: احکامی هستند که دستگاه اجرایی مکلف به اجرای آن است.
  4. مجوزها: اجازه‌ها، اختیارات و ظرفیت‌هایی که در اختیار دستگاه اجرایی قرار داده‌ می‌شود تا در صورت لزوم از آنها برای تحقق قواعد و احکام استفاده کند.

 

ب) اعتبارات مورد نیاز برای اجرای احکام مورد بررسی قرار می‌گیرد. گفتنی است اعتبارات اندک که در قالب وظایف جاری و امور روزمره دستگاه‌ها صرف می‌شود منظور این تحقیق نیست. اعتبارات مختص اجرای احکام را می‌توان با توجه به شناخت اجزای قوانین و نوع عملیات پیش‌بینی شده در قالب حکم خاص تشخیص داد. در این پژوهش چهار قالب کلی در نظر گرفته شده است:

  1. احکام کلی و بسیط: این احکام به‌گونه‌ای است که به ظاهر تأکید بر یک وظیفه خاص دارد، اما محتوای مفهومی یا عملیاتی آن بسیار گسترده است (نظیر تقویت اقتصاد حمل‌و‌نقل هوایی، ترغیب سرمایه‌گذاری در بخش هوایی غیرنظامی یا اشتغال برای نیروهای تحصیل‌کرده). در این موارد نمی‌توان به‌طور دقیق در موضوع ارزیابی هزینه‌کرد اعتبارات حکم اظهارنظر کرد.
  2. احکام مرتبط با به‌کارگیری منابع اعتباری: این احکام مربوط به نحوه وصول منابع، تعریف منابع درآمدی جدید، نحوه استفاده از منابع صندوق، بانک‌ها، عوارض و غیره هستند که به‌طور‌کلی در قالب دو محتوای منابع واریز به خزانه عمومی و منابع خارج از خزانه عمومی قابل تفکیک هستند.
  3. احکام نیازمند تخصیص منابع: این احکام که در حوزه مدیریت بخش مصارف است، شامل وظایف و عملیات تخصصی دستگاه‌ها، تهیه و اجرای طرح‌های مطالعاتی، اعتبارات مورد نیاز از بودجه عمومی دولت و اعتبارات مشترک میان بودجه عمومی و سایر بخش‌هاست.
  4. احکام موضوع مشارکت / معافیت بخش خصوصی: این احکام شامل معافیت‌ها و مشارکت‌هاست و برای تحقق هرکدام از آنها از منظر وصول منابع یا هزینه‌کرد اعتبارات، شروطی اعم از سهم مصارف از منابع خاص، عدم دریافت یک منبع خاص از بعضی گروه‌ها و اقشار خاص یا هزینه‌کرد منابع دولتی به‌شرط مشارکت بخش خصوصی مدنظر بوده است.

در شکل ۶، نمایی از ویژگی‌های احکام برنامه هفتم در حوزه فضایی از نظر ماهوی و اعتبارات نشان داده شده که در ادامه در توصیف احکام مرتبط در جدول 6، استفاده شده ‌است.

 

شکل 6. ویژگی‌های احکام برنامه هفتم در حوزه فضایی از نظر ماهوی و اعتباری

 

 

 

 

6-2. قانون بودجه سال ۱۴۰۳ و همسویی با احکام بخش فضایی در برنامه هفتم پیشرفت

در احکام مواد (۴۸)، (۶۴) و (۶۷) قانون برنامه هفتم توسعه در بخش فضایی از منظر ویژگی‌های ماهوی و اعتباری موارد به‌صورت جدول ۵، ارائه شده است:

 

جدول 5. مواد (۴۸)، (۶۴) و (۶۷) قانون برنامه هفتم توسعه در بخش فضایی از منظر ویژگی‌های ماهوی و اعتباری

ردیف

محور ماده / حکم

ماده / حکم

ویژگی ماهوی

ویژگی اعتباری

۱

هوشمندسازی و دستیابی به توانمندی تزریق ماهواره به مدارهای زمین آهنگ

۴۸ / الف

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

۲

تکمیل ۶۰ درصدی پایگاه ملی پرتاب فضایی

۶۴، ۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

   

۶۴، ۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

   

۶۴، ۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

   

۶۴

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

   

۶۴، ۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

   

۶۴

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع، احکام موضوع مشارکت / معافیت بخش خصوصی

   

۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع، احکام موضوع مشارکت / معافیت بخش خصوصی

   

۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

   

۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام نیازمند تخصیص منابع

   

۶۷

دارای عنوان، تکلیف و مجوز

احکام مرتبط با به‌کارگیری منابع اعتباری، احکام موضوع مشارکت / معافیت بخش خصوصی

   

۶۴، ۶۷

دارای عنوان و تکلیف

احکام کلی و بسیط، احکام نیازمند تخصیص منابع، احکام موضوع مشارکت / معافیت بخش خصوصی

   

۶۷

دارای عنوان، تکلیف و فایده

احکام نیازمند تخصیص منابع، احکام موضوع مشارکت / معافیت بخش خصوصی

مأخذ: قانون برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران[3].

 

نظر به جدول فوق، باید گفت تمامی احکام قانون برنامه هفتم پیشرفت در حوزه فضایی هم ماهیت تکلیفی دارند و هم در بسیاری از احکام قابلیت پایش و ارزیابی وجود دارد. این امر خصوصاً در احکام مرتبط با نیازمندی به تخصیص منابع در قوانین بودجه‌ای سالیانه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

حال با توجه به سنجه عملکرد خروجی‌های اصلی دستگاه‌های سیاستگذار بخش فضایی برمبنای برنامه هفتم پیشرفت مندرج در جدول شماره (۷-۲) پیوست جداول کلان قانون بودجه سال ۱۴۰۳ و جایگاه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان‌های ذی‌ربط به‌عنوان دستگاه اصلی بخش فضایی موارد ذیل احصا شده است:

  • تکمیل پایگاه ملی پرتاب فضایی به سنجه ۲۷ درصد،
  • ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده به سنجه ۱۱ کاربرد.

همچنین در پیوست یک قانون بودجه سال ۱۴۰۳ در بیان برخی عناوین مهم و اهداف کمّی اعتبارات تملک‌دارایی سرمایه‌ای در بازه زمانی 1384 تا 1407 مواردی مشاهده شده است. هرچند نظر به بازه زمانی میان‌مدت مربوطه نمی‌توان به‌طور قطع بیان کرد که آیا این اهداف منطبق با احکام برنامه هفتم پیشرفت هستند یا خیر؟ همچنین مقادیر هدف کمّی آنها نیز در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ قابل پیش‌بینی نیست؛ در جدول ۶ موارد فوق تجمیع شده ‌است.

 

جدول 6. برخی اهداف کمّی اعتبارات تملک‌دارایی سرمایه‌ای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان فضایی در لایحه بودجه سال 1403 کل کشور

اهداف کمّی (ذیل دستگاه متولی)

واحد هدف کمّی

مقدار هدف کمّی

انطباق با اهداف برنامه هفتم

مندرج در جدول شماره (۷-۲) پیوست جداول کلان قانون بودجه سال ۱۴۰۳

تکمیل پایگاه ملی پرتاب فضایی

(وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

درصد پیشرفت

27

[منطبق با مواد ۶۴ و ۶۷] حکم تکمیل ۶۰ درصدی پایگاه ملی پرتاب فضایی

ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده

(وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

کاربرد

11

[منطبق با ماده ۶۴] حکم ایجاد ۲۵ بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده

مندرج در پیوست 1 قانون بودجه سال 1403 تعریف شده در بازه زمانی1407- 1384

ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی

(سازمان فضایی ایران)

مورد

5

[همسو با ماده (۶۷)] حکم ایجاد و توسعه زیرساخت‌های تست و آزمون سامانه‌های ماهواره‌ای و ماهواره‌برها

ایجاد سیستم‌های پایش

(سازمان فضایی ایران)

سیستم

10

[همسو با ماده (۶۷)] حکم ایجاد و توسعه زیرساخت‌های تست و آزمون سامانه‌های ماهواره‌ای و ماهواره‌برها

بسترسازی فرهنگی
(سازمان فضایی ایران)

مورد

5

[همسو با ماده (۶۷)] حکم توسعه دسترسی خدمات مبتنی‌بر فناوری‌های فضایی برای کسب‌وکارها

تأمین تصاویر ماهواره‌ای
(سازمان فضایی ایران)

قرارداد

1

[همسو با ماده (۶۷)] توسعه دسترسی خدمات مبتنی‌بر فناوری‌های فضایی برای کسب‌وکارها

بهسازی و توسعه ایستگاه‌های زمینی اخذ اطلاعات ماهواره‌ای (وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

ایستگاه

1

[همسو با ماده (۶۷)] حکم ایجاد و توسعه زیرساخت‌های تست و آزمون سامانه‌های ماهواره‌ای و ماهواره‌برها

تأسیس آزمایشگاه ملی فضایی

(وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

آزمایشگاه

1

[همسو با ماده (۶۷)] حکم ایجاد و توسعه زیرساخت‌های تست و آزمون سامانه‌های ماهواره‌ای و ماهواره‌برها

مشارکت در ساخت، پرتاب و بهره‌برداری از ماهواره

(وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

ماهواره

9

[همسو با مواد (۶۴ و ۶۷)] حکم تأمین و ساخت جمعاً ۳۰ فروند ماهواره تحقیقاتی و عملیاتی...

[همسو با ماده (۶۷)] حکم مشارکت و سرمایه‌گذاری در سامانه‌های فضایی بین‌المللی...

مرکز تجمیع و آزمون ماهواره

(وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

تعداد

3

[همسو با ماده (۶۷)] حکم ایجاد و توسعه زیرساخت‌های تست و آزمون سامانه‌های ماهواره‌ای و ماهواره‌برها
[همسو با ماده (۶۴)] حکم راه‌اندازی مرکز تجمیع و آزمون ملی سامانه‌های ماهواره‌ای نیمه‌سنگین

ایستگاه‌های زمینی (وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

تعداد

6

[همسو با ماده (۶۷)] حکم ایجاد و توسعه زیرساخت‌های تست و آزمون سامانه‌های ماهواره‌ای و ماهواره‌برها

مأخذ: پیوست یک قانون بودجه سال 1403[1].

 

نظر به موارد مطروحه در موضوع پیروی احکام بودجه‌ای از منظر قانون برنامه هفتم پیشرفت موارد زیر قابل بیان است:

  • در جدول شماره (۷-۲) پیوست جداول کلان قانون بودجه سال ۱۴۰۳ تنها به احکام «تکمیل پایگاه ملی پرتاب فضایی» و «ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده» اکتفا شده و مشخص نشده است ردیف‌های ۳ تا ۶ جدول ۶، اعم از تثبیت قابلیت دستیابی به مدار لئو، دستیابی به مدار ژنو، راه‌اندازی مرکز تجمیع و آزمون ملی سامانه‌های ماهواره‌ای نیمه‌سنگین، تأمین و ساخت ماهواره‌های تحقیقاتی و منظومه‌های ماهواره‌ای در پایان سال به چه میزان پیش‌بینی شده‌اند.
  • نظر به حذف ردیف‌های فعالیت‌های ذیل اعتبارات برنامه‌ای، میزان هزینه‌کرد اعتبارات در جهت تطبیق با احکام مندرج در برنامه هفتم پیشرفت ابهام دارد.

 

7.جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در بررسی مجموع اعتبارات برنامه‌ای بخش فضایی کشور در بخش غیردفاعی باید گفت این حوزه در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ رشد 12 درصدی داشته و از مجموع رقم حدود 47,482 میلیارد ریال در قانون بودجه سال 1402 به رقم حدود 53,076 میلیارد ریال رسیده و حدود 0/21 درصد از مجموع اعتبارات عمومی کل کشور را به‌خود اختصاص داده است. از مجموع این اعتبارات، رقم 6,755 میلیارد ریال مجموع اعتبارات هزینه‌ای و 46,320 میلیارد ریال مجموع اعتبارات تملک‌دارایی سرمایه‌ای است‌. به‌رغم افزایش حدود ۱۲ درصدی این اعتبارات، مقادیر رشد متناسب با نرخ و نوسانات ارزی نبوده است و با توجه به قوانین بالادستی، خصوصاً احکام برنامه هفتم پیشرفت، اجرای کامل آنها به تأمین مالی قابل‌توجهی نیاز دارد. همچنین مجموع درآمدهای بخش فضایی غیردفاعی کشور در قانون بودجه سال 1403 رشد 3 درصدی داشته و از مجموع رقم حدود 2,570 میلیارد ریال در قانون بودجه سال 1402 به رقم حدود 2,640 میلیارد ریال در قانون بودجه سال 1403 رسیده است.

هرچند از آغاز دولت سیزدهم اعتبارات بخش فضایی کشور رشد چشمگیری داشته و به‌نظر می‌رسد عزم دولت‏های سیزدهم و چهاردهم جهت شتاب‌بخشی به توسعه روند صنعت فضایی کشور همچنان ادامه‌دار است، اما روند کاهشی در سهم اعتبارات این حوزه مشاهده می‌شود به‌طوری‌که از سهم 0.32 درصدی از بودجه عمومی کشور در سال 1401 به 0.21 درصد در سال 1403 رسیده است.

در حوزه اعتبارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، مجموع اعتبارات این دستگاه اعم از اعتبارات وزارتخانه، سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی ایران در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ رقم 46,754 میلیارد ریال بوده که این مقدار در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ با ۱۱ درصد افزایش، به رقم حدود 52,124 میلیارد ریال رسیده است. گفتنی است نظر به انتقال 11,500 میلیارد ریال از اعتبارات تملک‌دارایی سرمایه‌ای سازمان فضایی به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، شاهد رشد ۴۷ درصدی اعتبارات این وزارتخانه در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ هستیم که حدود ۷۴ درصد آن نیز شامل اعتبارات متفرقه است.

همچنین تطبیق اهداف کمّی برنامه هفتم پیشرفت با اهداف کمّی بودجه سال 1403 نشان می‌دهد تنها دو هدف از اهداف مندرج در برنامه هفتم در دستور کار بودجه سال 1403 قرار گرفته که عبارتند از:

  • تکمیل پایگاه ملی پرتاب فضایی به سنجه ۲۷ درصد،
  • ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده به سنجه ۱۱ کاربرد.

در مورد سایر اهداف همچون «تثبیت قابلیت دستیابی به مدار لئو»، «دستیابی به مدار ژنو»، «راه‌اندازی مرکز تجمیع و آزمون ملی سامانه‌های ماهواره‌ای نیمه‌سنگین» و «تأمین و ساخت ماهواره‌های تحقیقاتی و منظومه‌های ماهواره‌ای» پیش‌بینی اعتبار ملاحظه نشد.

ازآنجاکه به‌علت حذف ردیف فعالیت‌های ذیل اعتبارات برنامه‌ای، میزان هزینه‌کرد اعتبارات در جهت تطبیق با احکام مندرج در برنامه هفتم پیشرفت ابهام دارد، لذا پیشنهاد می‌شود دولت تا حد ممکن شفاف کردن هزینه‌کرد اعتبارات و برنامه‌ها را ذیل جداول بودجه سنواتی و یا در قالب پیوست‌های تکمیلی مدنظر قرار داده و در اختیار مجلس شورای اسلامی قرار دهد و همچنین در لوایح بودجه سال آتی، رویکردهای بودجه‌ای را با احکام مندرج در ماده (۶۴) قانون برنامه هفتم پیشرفت همسو کند.

 

 

  1. قانون بودجه سال 1403 کل کشور.
  2. قانون بودجه سال 1402 کل کشور.
  3. قانون برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران.
  4. فلاحی، شیما و علی، اعظمی. (۱۳۹۴). بررسی لایحه بودجه سال 1395 کل کشور 25. بخش هوافضا. ماهنامه گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی 23 (۱۱). قابل دسترسی در: https://report.mrc.ir/article_6234.html.
  5. فلاحی، شیما و علی، اعظمی. (۱۳۹۵). بررسی لایحه بودجه سال 1396 کل کشور 16. بخش هوافضا. ماهنامه گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی 24 (۹). قابل دسترسی در: https://report.mrc.ir/article_6655.html .
  6. اعظمی، علی (۱۳۹۶). بررسی لایحه بودجه سال 1397 کل کشور 19. بخش هوافضا. ماهنامه گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ۲۵ (۱۰). قابل دسترسی در: https://report.mrc.ir/article_7090.html .
  7. اعظمی، علی (۱۳۹۸). بررسی لایحه بودجه سال 1399 کل کشور 45. بخش هوافضا. ماهنامه گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ۲۷ (۱۰). قابل دسترسی در: https://report.mrc.ir/article_8024.html .
  8. اعظمی، علی (۱۴۰۰): بررسی لایحه بودجه سال 1401 کل کشور 38. بخش هوافضا غیردفاعی. ماهنامه گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ۲۹ (۱۰). قابل دسترسی در: https://report.mrc.ir/article_8964.html .
  9. اعظمی، علی (۱۴۰۱): بررسی لایحه بودجه سال 1402 کل کشور (46): بخش هوافضا غیردفاعی. ماهنامه گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی 30 (۱۰). قابل دسترسی در: https://report.mrc.ir/article_9251.html .