ارزیابی عملکرد بند «الف» تبصره (16) قانون بودجه 1402 کل کشور: تسهیلات قرض الحسنه ازدواج و تولد فرزند

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسندگان

1 مدیر گروه زنان، خانواده و جوانان دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 پژوهشگر ارشد گروه زنان و خانواده دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

گزارش پیش رو به بررسی عملکرد بند «الف» تبصره «۱۶» قانون بودجه ۱۴۰۲ کل کشور در چهار جزء «تسهیلات قرض الحسنه ازدواج»، «تسهیلات قرض الحسنه تولد فرزند»، «تسهیلات قرض الحسنه ودیعه، خرید و جعاله مسکن تولد فرزند سوم به بعد» و «تسهیلات مرتبط با جهیزیه ایرانی» و احکام تنظیمی مرتبط با این تسهیلات پرداخته است. بررسی عملکرد تسهیلات ازدواج نشان می دهد ۵۷ درصد متقاضیان این تسهیلات موفق به دریافت وام خود شده اند. این شاخص در تسهیلات تولد فرزند ۵۴ درصد است که در مقایسه با سال گذشته به ترتیب ۲۴ و ۳۲ درصد رشد در عملکرد داشته اند. در خصوص تسهیلات خرید، اجاره و جعاله مسکن تولد فرزند سوم به بعد نیز بررسی عملکرد شبکه بانکی نشان از تحقق ۱۳ درصدی منابع تخصیص داده شده به این بند در بانک ها دارد که مثبت ارزیابی نمی شود. تسهیلات جهیزیه ایرانی نیز در ۸ ماه نخست سال جاری به دلایلی چون عدم استقبال زوجین، ابهام در مواردی همچون سقف فردی تسهیلات، مدت زمان بازپرداخت، شرایط مشمولین، عدم تفاهم بانک های عامل و نهادهای مربوطه فاقد عملکرد بوده است.
با توجه به مطالب فوق پیشنهادهایی برای ارتقای لایحه بودجه ۱۴۰۳ در حوزه تسهیلات مرتبط با خانواده همچون: اصلاح فرایند قاعده گذاری در خصوص مبلغ دقیق تسهیلات ازدواج و فرزند به صورت کارشناسی شده به پیشنهاد شورای پول و اعتبار و تصویب هیئت وزیران با توجه به دو موضوع تسهیل تشکیل خانواده و حمایت از فرزندآوری و همچنین سیاست های پولی بانک مرکزی به همراه تعیین قاعده کلی حداقل ۱۰ و حداکثر ۴۰ درصد رشد تسهیلات توسط مجلس، الزام بانک مرکزی به اعلام عمومی بانک های متخلف در تارنمای بانک مرکزی، تنفیذ مستثنا بودن تسهیلات ازدواج و تولد فرزند از ماده (۱۰) قانون خدمت وظیفه عمومی در لایحه بودجه ۱۴۰۳، حذف بند مرتبط با تسهیلات پرداخت جهیزیه ایرانی در لایحه بودجه ۱۴۰۳ به علت فقدان عملکرد آن طی چند سال متوالی داده شده است.

موضوعات

 

1.مقدمه

یکی از موضوعاتی که هرساله در قانون بودجه سنواتی در حوزه زنان و خانواده تعیین تکلیف می‌گردد، موضوع تسهیلات ازدواج و تولد فرزند است که در قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت » ذیل ماده (10)، (68) و (69) شرایط دریافت آن قید شده ‌است.

گفتنی است در لایحه بودجه سال 1402 دولت ذیل تبصره «16»، برخلاف سنوات گذشته که در قوانین بودجه سنواتی میزان تسهیلات و شرایط پرداخت آن را به‌صورت دقیق ذکر می‌کرد، تعیین رقم تسهیلات قرض‌الحسنه را معطوف به آیین‌نامه مصوب هیئت‌وزیران نموده ‌بود‌[1] که این امر با مخالفت نمایندگان همراه شد.

 

بر این اساس در قانون بودجه 1402 کل کشور و با تصویب نمایندگان مجلس، تسهیلات مرتبط با حوزه خانواده ذیل بند «الف» تبصره «16» در چهار جزء «تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج»، «تسهیلات قرض‌الحسنه تولد فرزند»، «تسهیلات قرض‌الحسنه ودیعه، خرید و جعاله مسکن تولد فرزند سوم به‌بعد» و «تسهیلات مرتبط با جهیزیه ایرانی» ذکر شده ‌است. هدف از ارائه تسهیلات مذکور حمایت از ازدواج بههنگام جوانان و فرزندآوری و تسهیل در تأمین هزینه‌های شروع زندگی و تولد فرزند است.

در این گزارش با توجه به استقبال جوانان از تسهیلات یاد شده، تلاش خواهد شد عملکرد بانک‌های عامل در‌خصوص نحوه ارائه این تسهیلات به تفکیک موضوع و مبتنی‌بر پاسخ‌های ارسال‌ شده از‌سوی بانک مرکزی در پاسخ به نامه مرکز پژوهش‌ها ذکر شود و سپس پیشنهادهایی برای لایحه بودجه 1403 ارائه گردد.

 

2.تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج

این تسهیلات که تاریخچه طولانی در قوانین بودجه سنواتی دارد در حال حاضر متناسب با گروه سنی متقاضیان در دو قالب پرداخت می‌گردد:

2-1. دخترانی که زیر 23 سال و پسران که زیر 25 سال اقدام به ازدواج کنند: در قانون بودجه 1402، تسهیلات قابل پرداخت 220 میلیون تومان به هر‌یک از این زوجین در نظر گرفته شده ‌است. هدف از افزایش تسهیلات برای این گروه سنی کاهش میانگین سن ازدواج است که در بند «الف» ماده (102) قانون برنامه ششم مورد تأکید قرار گرفته ‌بود.

2-2. زنانی که در سن بالای 23 و مردانی که در سن بالای 25 سال ازدواج مینمایند: میزان تسهیلات برای گروه‌های سنی یاد شده در قانون بودجه سال 1402‌، 180 میلیون برای هر‌یک از زوجین تعیین شده‌ است.

در ادامه ضمن مرور حکم مصوب در قانون بودجه 1402 عملکرد این دو بخش مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 

قانون بودجه 1402

تبصره «16»- بند «الف» جزء «۱» -بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مکلف است مطابق با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت و قوانین مربوط به ایثارگران، حداقل معادل دو میلیون میلیارد (۲.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال از محل سپرده‌های قرض‌الحسنه اعم از جاری و پس‌انداز شبکه بانکی (غیر از بانک‌های قرض‌الحسنه) پس از کسر سپرده قانونی به قرض‌الحسنه ازدواج، فرزندآوری و ودیعه یا خرید یا ساخت مسکن اختصاص داده و از طریق بانک‌های عامل (به تشخیص شورای پول و اعتبار) به‌شرح زیر نسبت به پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه اقدام نماید:

۱- تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج (موضوع ماده (۶۸) قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت):

۱-۱- تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج برای هر‌یک از زوج‌هایی که تاریخ ازدواج آنها بعد از 1398/1/1 بوده است مبلغ یک میلیارد و هشتصد میلیون (۱.۸۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال و با دوره‌ بازپرداخت 10‌ساله،

1-2- تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج برای زوج‌های زیر بیست‌و‌پنج سال و زوجه‌های زیر بیست‌و‌سه سال مبلغ دو میلیارد و دویست میلیون (۲.۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال.

 

در قانون بودجه 1401 این تسهیلات برای عموم جوانان 120 میلیون تومان و برای دخترانی که زیر 23 سال و پسران که زیر 25 سال ازدواج می‌کنند 150 میلیون تومان تعیین شده بود که بر این اساس تسهیلات یاد شده در قانون بودجه 1402 بهترتیب با رشد 50 و 46 درصد مواجه بوده است. نکته حائز اهمیت آنکه درصد رشد تسهیلات عموم جوانان و زوجه زیر 23 و زوج کمتر از 25 سال از یک میزان رشد طی این سال‌های تبعیت نکرده ‌است.

باز‌پرداخت این تسهیلات برای وام 180 میلیونی ماهیانه مبلغ 1,822,412 تومان (برای زن و شوهر ۳,۶۴۴,۸۲۴ تومان) و برای وام 220 میلیون تومانی، 2,222,393 تومان (برای زن و شوهر به‌صورت توأمان ۴,۴۵۴,۷۸۶) می‌باشد.

بخش‌نامه اعطای این تسهیلات توسط بانک مرکزی طی نامه 02/451 مورخ 1402/1/5 و دستورالعمل نحوه پرداخت و سهمیه بانک‌های عامل نیز طی نامه 02/27725 مورخ 1402/2/11 به بانک‌های عامل ابلاغ شده ‌است. بر این اساس قدم اول جهت اجرای قانون از منظر ابلاغ به بانک‌های عامل به‌موقع برداشته شده‌ است. با‌این‌حال در این بخش‌نامه بر ممنوعیت اعطای تسهیلات به ازدواج‌های بیشتر از 50 سال (بر‌اساس ماده (10) قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت) تأکید نشده است.[2] بررسی عملکرد این تسهیلات در 8‌ماهه ابتدای سال 1402 از 1402/1/1 الی 1402/8/20 به این شرح است:

 

جدول 1. عملکرد تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج جوانان بهصورت عام به تفکیک استان

نام استان

تعداد وام اعطایی (فقره)

مبلغ وام اعطایی (میلیارد ریال)

تعداد متقاضی در صف (نفر)

تعداد کل ثبت‌نام‌کنندگان

درصد دریافت‌کنندگان نسبت به ثبت‌نام‌کنندگان

سمنان

4,826

9,996

1,955

7,414

65/09

ایلام

5,079

10,952

1,419

8,273

61/39

کهگیلویه و بویراحمد

6,122

12,825

4,278

9,183

66/67

خراسان‌ جنوبی

6,133

12,865

5,820

11,377

53/91

بوشهر

7,736

15,742

2,783

13,442

57/55

زنجان

7,940

16,151

4,130

12,550

63/27

چهار‌محال و بختیاری

7,982

16,081

3,452

12,781

62/45

خراسان ‌شمالی

8,166

17,000

7,015

13,529

60/36

یزد

8,469

17,866

2,662

12,834

65/99

قم

8,601

18,100

3,429

14,308

60/11

مرکزی

8,863

18,056

3,350

15,435

57/42

اردبیل

9,799

19,848

6,460

16,247

60/31

قزوین

9,866

19,830

3,520

15,054

65/54

همدان

11,965

24,505

6,346

18,041

66/32

کردستان

12,392

24,868

7,087

17,316

71/56

لرستان

14,420

29,457

7,220

23,601

61/10

کرمانشاه

14,505

29,381

6,897

22,748

63/76

گیلان

15,731

31,604

8,376

25,461

61/78

هرمزگان

15,812

31,393

8,130

31,627

50/00

البرز

15,814

31,544

7,086

29,593

53/44

گلستان

16,241

33,493

7,748

29,149

55/72

سیستان و بلوچستان

16,667

34,618

15,883

41,126

40/53

کرمان

18,686

38,669

13,721

36,813

50/76

مازندران

19,179

39,060

10,606

30,748

62/37

آذربایجان غربی

23,376

47,212

17,391

50,434

46/35

فارس

28,516

57,867

14,329

52,050

54/79

اصفهان

28,680

58,725

9,562

44,167

64/94

آذربایجان شرقی

29,176

59,172

14,649

51,914

56/20

خوزستان

34,970

71,581

26,520

59,740

58/54

خراسان ‌رضوی

42,936

90,204

29,324

73,925

58/08

تهران

67,712

134,177

20,062

126,516

53/52

جمع

526,360

1,072,842

281,210

927,396

56/76

مأخذ: پاسخ بانک مرکزی به نامه مرکز پژوهش‌ها به شماره 02/211543 مورخ 1402/9/1.

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود از مجموع 927 هزار و 396 مورد تقاضای تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج ، 526 هزار و 360 فرد موفق به دریافت این تسهیلات شده‌اند که به این معنی است که حدود 57 درصد متقاضیان تسهیلات را دریافت نموده‌اند.

در‌خصوص وضعیت اعطای این تسهیلات به دخترانی که در سن کمتر از 23 سال و پسران که در سن کمتر از 25 سال ازدواج می‌کنند، عملکرد بانک‌ها به‌شرح زیر است:

 

جدول 2. عملکرد پرداخت تسهیلات در زوجین کمتر از 23 سال و زوجه کمتر از 25 سال در هشتماهه نخست سال 1402

تعداد

تعداد متقاضی در صف

تعداد وام اعطایی

زوجههای زیر ۲۳ سال

زوجهای زیر ۲۵ سال

زوجههای زیر ۲۳ سال

زوجهای زیر ۲۵ سال

50371

32668

39258

25950

مأخذ: همان.

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود 39 هزار و 258 دختر زیر 23 سال موفق به دریافت تسهیلات 220 میلیون تومانی شده‌اند. با‌این‌حال همچنان 50371 زن در صف انتظار دریافت تسهیلات هستند (نسبت 46 به 54 ) این میزان در مردان نیز به همین شکل است که از منظر بالاتر بودن افراد در صف انتظار در مقایسه با دریافت‌کنندگان محل تأمل است.

گفتنی است موضوع برخوردهای سلیقه‌ای و بدون پشتوانه قانونی برخی از بانک‌ها در پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج، منجر به اعتراضات متعدد زوجین جوان و نهادهای نظارتی و به‌تبع آن دستور رئیس‌جمهور در قالب 5 بند در این خصوص شد. در این نامه که به شماره 59983 مورخ 1402/4/10 خطاب به بانک مرکزی در راستای رفع موانع و مشکلات پیش روی جوانان جهت دریافت تسهیلات ازدواج ارسال ‌شده، قید گشته است:

۱- کلیه اختلالات ایجاد شده برای پرداخت وام‌های ازدواج مرتفع شود،

۲- مصوبات شورای عالی جوانان در‌خصوص زمان معرفی متقاضیان به شعب رعایت و بانک‌ها موظفند ظرف ۱۵ روز ثبت‌نام‌کنندگان را به شعب ارجاع دهند،

۳- شعب بانک‌ها فراتر از دستورالعمل‌ها در اخذ تضمین‌ها سخت‌گیری نکنند،

۴- صف متقاضیان وام قرض‌الحسنه ازدواج تا پایان تابستان سال جاری باید به صفر برسد،

۵- بانک مرکزی موظف به پیگیری مدیران متخلف در این زمینه است.

اگرچه نسبت به سال گذشته نحوه پرداخت این تسهیلات رشد داشته– در مدت زمان مشابه در سال گذشته پرداخت تسهیلات یاد شده 46 درصد بوده است [1] و متقاضیان کمتری در صف انتظار دریافت وام هستند؛ با‌این‌حال همان‌طور که ملاحظه می‌شود همچنان، 30 درصد متقاضیان در صف انتظار هستند.[3] بر این اساس دستور رئیس‌جمهور مبتنی‌بر صفر شدن پشت نوبتی دریافت تسهیلات همچنان بر زمین مانده ‌است.

متأسفانه فروش تسهیلات ازدواج یکی از چالش‌هایی است که در شبکه بانکی در این زمینه به چشم می‌خورد امری که نیازمند رصد بیشتر نهادهای نظارتی بر این مسئله است. علاوه‌بر‌این برخی از زوجین و با توجه به تسری پرداخت تسهیلات به ازدواج‌های 5 سال گذشته، پس از ثبت‌نام با هدف افزایش میزان تسهیلات در سال‌های آتی به‌نحوی برنامه‌ریزی می‌کنند که زمان دریافت تسهیلات به سال آینده منتقل شود که این مسئله منجر به تجمع متقاضیان و فشار بر شبکه بانکی می‌شود که این مسئله نیز نیازمند اصلاح است.

 

3.تسهیلات قرض‌الحسنه تولد فرزند

یکی از تسهیلاتی که از سال 1400 در بودجه سنواتی مقرر شد، تسهیلات تولد فرزند است که در ماده (10) قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» مورد تأکید قرار گرفته است. این تسهیلات به‌صورت پلکانی و متناسب با رتبه فرزند اعطا می‌گردد. البته اعطای این تسهیلات به‌صورت عام نبوده و در ماده (1) قانون ذکر شده که اعطای این تسهیلات مشروط به این است که نرخ باروری شهرستان محل تولد فرزند یا پدر بالای 2.5 فرزند نباشد.[4] در قانون بودجه سال 1402 در‌خصوص این تسهیلات این‌گونه مقرر شده است:

 

تبصره «16»- بند «الف»‌ جزء «۲»- تسهیلات قرض‌الحسنه فرزندآوری (موضوع ماده (۱۰) قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت):

برای فرزندانی که از سال 1400 به‌بعد به دنیا آمده‌اند تسهیلات قرض‌الحسنه فرزندآوری به‌شرح زیر پرداخت می‌شود؛

۲-۱- به‌ازای فرزند اول سیصد میلیون (۳۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال

۲-۲- به‌ازای فرزند دوم ششصد میلیون (۶۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال

۲-۳- به‌ازای فرزند سوم نهصد میلیون (۹۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال

۲-۴- به‌ازای فرزند چهارم یک میلیارد و دویست میلیون (۱.۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال

2-5– به‌ازای فرزند پنجم و بیشتر یک میلیارد و پانصد میلیون (۱.۵۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال

 

این تسهیلات در مقایسه با قانون بودجه 1401 رشد 50 درصدی داشته است. بخش‌نامه نحوه ارائه این تسهیلات به شماره 02/450 مورخ 1402/1/5 و دستورالعمل و تعیین سهمیه بانک‌ها جهت پرداخت تسهیلات به نامه شماره 02/27725 مورخ 1402/2/11 به بانک‌های عامل ابلاغ شده ‌است.

بر‌اساس نامه‌نگاری صورت گرفته با بانک مرکزی وضعیت اعطای تسهیلات یاد شده در هشت ماه ابتدای سال 1402 یعنی 1402/1/1 الی 1402/8/20 به‌شرح زیر است:

 

جدول 3. عملکرد اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه تولد فرزند به تفکیک استان در بازه زمانی 1402/1/1 الی 1402/8/20

نام استان

تعداد تسهیلات اعطایی

تعداد متقاضی در صف

تعداد کل ثبت‌نام‌کنندگان

درصد تحقق

سمنان

4,594

1,850

6,595

69/66

ایلام

4,422

1,953

7,247

61/02

کهگیلویه و بویراحمد

5,962

6,050

9,561

62/36

خراسان‌ جنوبی

7,252

9,994

12,928

56/10

بوشهر

7,798

4,237

14,384

54/21

زنجان

7,857

4,956

13,080

60/07

چهار‌محال و بختیاری

7,668

4,906

14,752

51/98

خراسان‌ شمالی

8,295

6,924

12,961

64/00

یزد

9,039

5,211

15,196

59/48

قم

9,315

4,878

16,167

57/62

مرکزی

8,187

3,909

13,211

61/97

اردبیل

7,514

6,082

13,328

56/38

قزوین

8,293

4,263

13,867

59/80

همدان

12,031

8,086

19,963

60/27

کردستان

12,840

7,126

17,483

73/44

لرستان

13,642

10,114

24,076

56/66

کرمانشاه

11,475

8,367

21,658

52/98

گیلان

10,474

4,221

16,288

64/31

هرمزگان

13,437

9,816

32,863

40/89

البرز

12,671

6,270

23,505

53/91

گلستان

11,573

8,457

24,745

46/77

سیستان و بلوچستان

4,046

4,555

12,547

32/25

کرمان

17,975

17,500

38,995

46/10

مازندران

14,504

6,462

23,617

61/41

آذربایجان غربی

20,711

18,035

47,907

43/23

فارس

26,925

15,775

53,453

50/37

اصفهان

26,172

11,904

48,033

54/49

آذربایجان شرقی

24,989

11,951

45,486

54/94

خوزستان

35,368

36,447

59,135

59/81

خراسان‌ رضوی

47,330

31,434

76,264

62/06

تهران

57,149

20,024

121,354

47/09

جمع

469,508

301,757

870,649

53/93

مأخذ: پاسخ بانک مرکزی به نامه مرکز پژوهش‌ها به شماره 02/211543 مورخ 1402/9/1.

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود از مجموع 870 هزار و 649 متقاضی دریافت این وام، 469 هزار و 508 نفر موفق به دریافت تسهیلات تولد فرزند شده‌اند. 301 هزار نفر نیز در صف انتظار دریافت وام هستند. این به این معنی است که 54 درصد از متقاضیان موفق به دریافت تسهیلات خود شده‌اند و 34 درصد نیز در صف انتظار هستند[5] که در مقایسه با سال گذشته (در مدت زمان مشابه در سال 1401 تنها 40 درصد متقاضیان موفق به دریافت تسهیلات شده ‌بودند) وضعیت مناسب‌تری را دارد.

با توجه به پلکانی بودن تسهیلات یاد شده نسبت متقاضیان در صف دریافت تسهیلات فرزند به دریافت‌کنندگان بر‌اساس رتبه فرزند به‌شرح زیر است:

 

نمودار 1. نسبت متقاضیان در صف دریافت تسهیلات فرزند به دریافت‌کنندگان بر‌اساس رتبه فرزند

                                                                                             

 

 

                                                                                                                    

                                                                                                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود هرچه رتبه تولد فرزند بیشتر می‌شود، نسبت متقاضیان در صف انتظار نیز افزایش یافته‌ است. نکته حائز اهمیت آنکه اگرچه داده‌های ثبتی نشان از تعداد کمتر افراد دارای فرزند پنجم به‌بعد به سایر خانواده‌ها دارد،[6] اما درصد افراد در صف انتظار در این خانواده‌ها بیشتر است که می‌توان آن را به معنی سخت‌تر شدن شرایط دریافت این تسهیلات با توجه به افزایش رقم مذکور تفسیر کرد.

 

4.تسهیلات قرض‌الحسنه ودیعه، خرید و جعاله مسکن تولد فرزند سوم بهبعد

یکی دیگر از تسهیلات مرتبط با حوزه خانواده در قانون بودجه سال 1402، تکلیف دولت به پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه ودیعه یا خرید یا ساخت مسکن برای تولد فرزند سوم به‌بعد است. در این حکم ذکر شده:

تبصره «16»- بند «الف» جزء «۳» - تسهیلات قرض‌الحسنه ودیعه یا خرید یا ساخت مسکن (با رعایت قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت):

برای خانواده‌های فاقد مسکن که از ابتدای سال ۱۳۹۹ به‌بعد صاحب فرزند سوم یا بیشتر می‌شوند به میزان دو میلیارد (۲.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال می‌باشد.

 

دستورالعمل نحوه پرداخت و سهمیه بانک‌ها توسط بانک مرکزی در نامه شماره 02/28807 مورخ 1402/2/12 ابلاغ شده ‌است. با وجود اینکه این بند سه سال پیاپی در بودجه سنواتی ذکر شده عملکرد مناسبی ذیل آن دیده نمی‌شود:

 

جدول 4. عملکرد تسهیلات خرید، اجاره و جعاله مسکن به تفکیک بانکهای عامل طی هشت ماه نخست 1402

نام بانک

جزء «3» بند «الف» تبصره «16»

عملکرد

درصد تحقق

ودیعه/ خرید/ ساخت مسکن

پست‌بانک

3000

80

3

بانک ‌مسکن

6000

576

10

باک صادرات

3000

908

30

بانک تجارت

3000

382

13

بانک ملت

3000

407

14

جمع

18000

2353

13

مأخذ: پاسخ بانک مرکزی به نامه مرکز پژوهش‌ها به شماره 02/211543 مورخ 1402/9/1.

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود از مجموع منابع تخصیص داده شده، بانک‌ها تنها 13 درصد اختصاص داده ‌شده‌ است. پست‌بانک کمترین عملکرد را در این راستا داشته است.

با توجه به اینکه مبلغ تسهیلات یاد شده 200 میلیون تومان با بازپرداخت 20‌ساله تعیین شده ‌است، طولانی بودن مدت زمان بازگشت تسهیلات[7] و مبلغ نسبتاً بالای آن، سبب شده بسیاری از بانک‌ها ترجیح دهند به‌جای پرداخت این تسهیلات نسبت به پرداخت تسهیلات فرزند و ازدواج اقدام نمایند به‌ویژه آنکه مطالبه بیشتری از‌سوی نمایندگان و عموم مردم در‌خصوص تسهیلات ازدواج و فرزند وجود دارد. این مسئله را می‌توان یکی از دلایل ضعف عملکرد بانک‌ها در اعطای تسهیلات خرید اجاره و جعاله مسکن فرزند سوم و بیشتر دانست.

 

5.تسهیلات پرداخت جهیزیه ایرانی

یکی دیگر از تسهیلات مرتبط با موضوع خانواده در قانون بودجه 1402، فراهم نمودن امکان استفاده از منابع قرض‌الحسنه جهت تأمین جهیزیه ایرانی برای زوج‌هایی که از تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج یا فرزندآوری استفاده نکرده‌اند است. در این بند ذکر شده:

تبصره «16»- بند «الف» جزء «4»- تأمین جهیزیه کالای ایرانی (موضوع تبصره «۳» ماده (۶۸) قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت):

مبلغ پنجاه‌هزار میلیارد (۵۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال از منابع صدر این تبصره با معرفی کمیته‌امداد امام‌خمینی (ره)، سازمان بهزیستی کشور، ستاد کل نیروهای مسلح و سازمان بسیج سازندگی جهت تأمین جهیزیه کالای ایرانی و لوازم خانگی زوج‌هایی که از تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج یا فرزندآوری استفاده نکرده‌اند به نهادهای مزبور اختصاص می‌یابد. در‌صورتی‌که تا پایان شهریور سال ۱۴۰۲ این جزء، عملکرد نداشته ‌باشد منابع آن صرف پرداخت تسهیلات موضوع اجزای «۱ و ۲» این بند می‌گردد.

 

بر‌اساس نامه بانک مرکزی به شماره 02/211543 مورخ 1402/9/1 مفاد جزء «4» بند «الف» تبصره «16» قانون بودجه سال 1402 پیرامون تسهیلات قرض‌الحسنه تهیه جهیزیه ایرانی طی نامه‌های شماره 02/1973 مورخ 1402/1/8 و 02/28067 مورخ 1402/2/12 به بانک‌ها ابلاغ شده ‌است. اما به‌دلیل عدم تفاهم بانک‌های عامل و نهادهای مربوطه و همچنین وجود ابهاماتی جهت اجرایی شدن موضوع مزبور بند قانون یاد شده فاقد عملکرد است. بر این اساس با توجه به مفاد بند قانونی مذکور در تاریخ 1402/7/1 منابع مربوط به تسهیلات تهیه جهیزیه ایرانی جهت پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج و تولد فرزند اختصاص یافته ‌است.

گفتنی است بند مذکور دارای ابهاماتی همچون سقف فردی تسهیلات، مدت زمان بازپرداخت، شرایط مشمولین و ... بوده و از‌سوی‌دیگر ساز‌و‌کار اجرایی آن با توجه به نهاد تعیین شده قابلیت اجرایی ندارد.

از‌سوی‌دیگر مشخص نیست این بند دارای چه تسهیلات متمایزی برای زوجین جوان است که منجر به ترجیح دریافت آن بهجای تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج گردد. اینکه چرا به‌رغم عدم عملکرد مثبت این بند همچنان این جزء طی چند سال اخیر در قانون بودجه (قانون بودجه 1402، 1401 ، 1400) ذکر می‌گردد محل سؤال است.

6.احکام تنظیمی مرتبط با تسهیلات ازدواج و فرزند

با توجه به اینکه در سنوات گذشته دریافت تسهیلات ازدواج و تولد فرزند و تعداد افراد در صف انتظار به‌علت عملکرد سلیقه‌ای بانک‌ها به‌ویژه در موضوع ضامن با چالش مواجه شده بود و نارضایتی‌های متعددی را نیز به‌وجود آورده ‌بود مجلس یازدهم در قانون بودجه 1402 ذیل بخش احکام تنظیمی اقدام به تعیین ضمانت اجرا برای تسهیلات مذکور نمود:

احکام تنظیمی

«ب» بانک مرکزی مکلف است با استفاده از سامانه‌های اطلاعاتی خود و دریافت اطلاعات از بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیربانکی میزان و تعداد تسهیلات پرداختی و افراد در صف دریافت آن را به‌صورت فصلی و به تفکیک هر‌یک از اجزای بند «الف» این تبصره بر تارنمای خود برای عموم، منتشر و گزارش اقدامات به عمل آمده مشتمل بر جزئیات مذکور را هر سه‌ ماه یک‌بار به کمیسیون‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مجلس شورای اسلامی ارسال نماید.

1. مسئولیت حُسن اجرای این بند بر‌عهده بانک مرکزی، بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیربانکی، کلیه مدیران و کارکنان ذی‌ربط می‌باشد. عدم اجرای هر‌یک از بندهای این تبصره (مشتمل بر تأخیر در پرداخت این تسهیلات یا دریافت ضمانت فراتر از حدود این قانون) تخلف محسوب شده و در مراجع ذی‌صلاح قابل پیگیری است.

2. پس از اعتبارسنجی متقاضیان تسهیلات موضوع‌بند «الف» این تبصره و در صورت عدم تکافوی اعتبار آنها، به‌منظور تأمین رکن ضامن، بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیربانکی موظفند با توثیق حساب یارانه یا سهام عدالت متقاضیان یا بستگان درجه اول از طبقه اول آنها یا سایر دارایی‌های مالی وی یا تنها دریافت یک فقره سفته و یک نفر ضامن نسبت به پرداخت تسهیلات اقدام نمایند.

3. تسهیلات موضوع این تبصره از حکم موضوع ماده (۱۰) قانون خدمت وظیفه عمومی مستثناست.

 

شرایط مذکور در این بند در بخش‌نامه‌های بانک مرکزی به بانک‌های عامل نیز قید شده‌ است. یکی از مهم‌ترین نکات قید شده در قانون بودجه 1402 ذیل این بخش، مستثنا نمودن موضوع تسهیلات ازدواج و تولد فرزند از ماده (10) قانون خدمت وظیفه عمومی است. بنا‌بر بند «ب» ماده (10) قانون خدمت وظیفه عمومی دریافت هرگونه تسهیلات از نهادهای قانونی از‌جمله شبکه بانکی کشور منوط به ارائه مدرک مبنی‌بر رسیدگی به وضع مشمولیت آنهاست. بر این اساس مشمولین غایب متأهل قادر به دریافت این تسهیلات نبودند.

با توجه به اینکه بسیاری جوانان قبل از پیوستن به خدمت وظیفه، ازدواج نموده یا فرزند‌دار می‌شوند و این تسهیلات در راستای حمایت از فرزندآوری، ازدواج و ترویج آن‌هاست؛ این تبصره یکی از مهم‌ترین موانع پیش ‌روی دریافت این تسهیلات را از میان برداشتهاست [2] و ضرورت دارد هرساله در قانون بودجه ذیل تسهیلات مورد تأکید قرار گیرد. بر این اساس جزء «3» بند «ب» تبصره «16» مبنی‌بر معافیت تسهیلات ازدواج، فرزند، خرید، اجاره و جعاله مسکن فرزند سوم و بیشتر از تعیین تکلیف وضعیت خدمت وظیفه عمومی که در حال حاضر نیز اجرایی میگردد گام مثبتی در راستای رفع موانع دریافت تسهیلات بوده است.

در‌خصوص میزان تحقق بند «ب» نیز باید گفت بانک مرکزی اطلاعات مورد ذکر را بر روی تارنمای خود به آدرس https://www.cbi.ir/ بارگذاری نموده است اگر چه اطلاعات به تفکیک سن ازدواج ذکر نشده است، اما بر این اساس می‌توان گفت جزء «1» بند «ب» تبصره «16» تا حدودی تحقق یافته ‌است.

از‌سوی‌دیگر بانک‌ها و مؤسسات اعتباری همچنان در پرداخت برخی از این تسهیلات به‌ویژه در موضوع ضامن به‌صورت سلیقه‌ای و خارج از شروط مذکور در قانون عمل می‌نمایند که همان‌طور که گفته شد منجر به نامه رئیس‌جمهور به بانک مرکزی در‌خصوص تعیین مهلت به صفر رساندن متقاضیان در صف انتظار در تاریخ 1402/4/10 شد. که بر‌اساس اطلاعات مذکور سطور فوق می‌توان گفت همچنان این دستور عملیاتی نشده است. اگرچه بانک مرکزی در سامانه https://crm.cbi.ir/ امکان ثبت شکایت از بانک‌های عامل در این راستا را فراهم نموده است، اما به‌نظر می‌رسد اعلام اسامی بانک‌های متخلف در تارنمای بانک مرکزی در بهبود فرایند نظارت بر مسئله مؤثر است.

 

7.جمعبندی

ارزیابی عملکرد بند «الف» تبصره «16» در هشت‌ماهه ابتدای سال 1402، نشان ‌می‌دهد:

-57 درصد متقاضیان تسهیلات ازدواج موفق به دریافت وام خود شده‌اند که در مقایسه با سال گذشته 24 درصد رشد در عملکرد داشته است.

-54 درصد از متقاضیان دریافت تسهیلات تولد فرزند موفق به دریافت تسهیلات خود شده‌اند که در مقایسه با سال گذشته 32 درصد رشد در عملکرد داشته است.

-در‌خصوص تسهیلات خرید، اجاره و جعاله مسکن تولد فرزند سوم بهبعد نیز بررسی عملکرد بانکی نشان از تحقق 13 درصدی منابع تخصیص داده شده به این بند در بانک‌ها دارد که مثبت ارزیابی نمیشود.

-تسهیلات جهیزیه ایرانی نیز در 8 ماه نخست سال جاری به‌دلایلی چون عدم استقبال زوجین، ابهام در مواردی چون سقف فردی تسهیلات، مدت زمان بازپرداخت، شرایط مشمولین، عدم تفاهم بانک‌های عامل و نهادهای مربوطه فاقد عملکرد بوده است.

توجه به این نکته ضروری است که مبلغ دقیق تسهیلات قرض‌الحسنه در سال 1403 باید بهصورت کارشناسی شده مبتنی‌بر دو رکن مهم مسئله یعنی کمک به تسهیل تشکیل خانواده و فرزندآوری از‌یک‌سو و سیاستهای پولی بانک مرکزی نظیر سیاست کنترل رشد تراز‌نامه بانکها و مؤسسات اعتباری از‌سوی‌دیگر تعیین گردد تا آنکه ضمن تأمین بخشی از هزینه‌های تشکیل خانواده و فرزندآوری از افزایش نقدینگی، ناترازی شبکه بانکی و تورم احتمالی نیز جلوگیری به عمل آید.

با توجه به موارد فوق پیشنهاد می‌گردد در لایحه بودجه 1403 موارد زیر در‌خصوص تسهیلات ازدواج و تولد فرزند رعایت گردد:

  • تعیین رقم تسهیلات تکلیفی مرتبط با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به پیشنهاد کارشناسی شورای پول و اعتبار با لحاظ تسهیل تشکیل خانواده و فرزندآوری و همچنین سیاست‌های پولی بانک مرکزی و تصویب آن در هیئت‌وزیران تا 15 فروردین سال 1403 منوط به آنکه حداقل رشد این تسهیلات کمتر از 10 درصد و حداکثر رشد آن بیش از 40 درصد قانون بودجه سال 1402 نباشد،
  • الزام بانک مرکزی به اعلام عمومی بانک‌های متخلف در تارنمای بانک مرکزی،
  • تکلیف به نهادهای نظارتی در پیگیری فروش تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج و تولد فرزند و ممنوعیت دریافت وام برای متخلفین در نظام بانکی،
  • تنفیذ جزء «۳» بند «ب» تبصره «16» در موضوع مستثنا بودن تسهیلات ازدواج و تولد فرزند از ماده (10) قانون خدمت وظیفه عمومی در لایحه بودجه 1403،
  • حذف بند مرتبط با تسهیلات پرداخت جهیزیه ایرانی در لایحه بودجه 1403 به‌علت عدم استقبال زوجین جوان از آن و هم چنین فقدان عملکرد آن طی چند سال متوالی.

 

گزیده سیاستی 

پیشنهاد میگردد در لایحه بودجه سال 1403، تعیین رقم تسهیلات تکلیفی مرتبط با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به پیشنهاد کارشناسی شورای پول و اعتبار با لحاظ تسهیل تشکیل خانواده و فرزندآوری و همچنین سیاستهای پولی بانک مرکزی و تصویب آن در هیات وزیران صورت گیرد منوط به آنکه حداقل رشد این تسهیلات کمتر از 10درصد و حداکثر رشد آن بیش از 40 درصد قانون بودجه سال1402نباشد.

 

 
[1]       گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس. ارحامی، آسیه. «بررسی عملکرد هشت‌ماهه اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج و فرزندآوری موضوع تبصره «16» قانون بودجه سال 1401»، شماره مسلسل 18744، 1401.
[2]       گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس. خسروی، میثم؛ ارحامی، آسیه. «اظهارنظر کارشناسی درباره: «طرح دوفوریتی الحاق یک ماده به قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، شماره مسلسل 18539، 1401.