نوع گزارش : گزارش های نظارتی
نویسنده
کارشناس گروه ورزش، میراث فرهنگی و گردشگری دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
مطابق آمارهای سازمان بهداشت جهانی، بیش از یک چهارم جمعیت جهان کمبود فعالیت بدنی دارند و بیش از ۱.۴ میلیارد نفر از جمعیت بزرگ سال جهان در معرض خطر ابتلا یا تشدید بیماری های مرتبط با کم تحرکی هستند. به رغم اقدامات تقنین و اجرایی دستگاه های متولی ورزش کشور، روند پیشروی ناکافی بودن فعالیت بدنی آحاد جامعه نیز مشابه روند جهانی است، به طوری که مرگ سالیانه حدود ۳۲۰ هزار نفر در کشور بر اثر عوارض کم تحرکی رخ می دهد.
بررسی میزان ساعات گذران اوقات فراغت یک هفته ای مردم در سال ۱۳۹۴ نشان می دهد که حدود ۸۰ درصد از جامعه بالای ۵ ساعت از زمان خود را به گذران اوقات فراغت خود اختصاص داده اند که تنها حدود ۴۰ دقیقه از آن به ورزش مربوط می شود. همچنین مستند به آمارهای سال ۱۳۹۹ مشخص است که نزدیک ۷۰ درصد فعالیت های ورزشی به صورت انفرادی دنبال می شود. علاوه بر این بررسی وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران نشان می دهد که با افزایش سن و تأهل، سهم ورزش در اوقات فراغت کاهش می یابد. میزان اوقات فراغت ورزشی مردان به نسبت بانوان بیشتر است و با افزایش سطح تحصیلات افراد، سهم اوقات فراغت ورزشی نیز بیشتر می شود. ازطرفی سهم بالایی از فعالیت بدنی و ورزش خانوارها در محل سکونت آنها دنبال می شود. بیش از ۹۰ درصد سرانه های ورزشی نیز صرفاً در دسترس خانوارهای شهری است، درحالی که ۲۶ درصد از جمعیت کشور در روستاها ساکن هستند؛ لذا فرصت دسترسی به فعالیت بدنی و ورزش در اوقات فراغت افراد ساکن در مراکز استانی به نسبت ساکنان غیر از مراکز استانی بیشتر است. از سوی دیگر بررسی روند کاهشی هزینه کرد تفریحات، سرگرمی و خدمات فرهنگی خانوارهای شهری و روستایی نشان می دهد که در بازه ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱، میزان هزینه کرد خانوارها، به ویژه خانوارهای ساکن در روستاها و مناطق محروم بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته است؛ همچنین هزینه کرد پایین ترین دهک نسبت به بالاترین دهک اقتصادی، حدود چهار برابر کمتر است. سبک زندگی جامعه نیز به سمتی هدایت شده است که ورزش در حال جایگزینی با سایر فعالیت های غیرفعال در سبد فراغتی خانوارهاست؛ به عنوان مثال در سال ۱۴۰۱ میزان هزینه کرد خانوارهای شهر تهران در غذاخوری ها و سلف سرویس های شهری، حدوداً ۲۲ درصد بیشتر از هزینه های متوسط ورزشی شده است.
بررسی توزیع استانی میزان شیوع فعالیت بدنی ناکافی به تفکیک استان ها در سال ۱۳۹۵ نیز نشان دهنده ناهمگون بودن این چالش در سطح کشور است، به نحوی که استان های جنوب شرقی ، مرکزی و شمالی در وضعیت نامطلوب و بحرانی قرار دارند. بنابراین گرایش به بی تحرکی و منفعل شدن در اوقات فراغت سهم عمده ای از سبد فراغتی خانوارهای ایرانی را پوشش می دهد که در صورت بی توجهی و فقدان مداخلات برنامه محور، روند نامطلوب فعلی استمرار خواهد داشت. در این راستا پیشنهاد می شود تا از تهیه داده های آماری حوزه ورزش و فعالیت بدنی حمایت شود، سواد سلامتی و نگرش جامعه نسبت به ورزش و فعالیت بدنی توسعه یابد، دستگاه هایی چون وزارت ورزش و جوانان، وزارت کشور (سازمان شهرداری ها و دهیاری ها)، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری در راستای توسعه دسترسی پذیری به ورزش، گردشگری ورزشی و ساماندهی رویدادهای ورزشی، مداخلات برنامه محوری صورت دهند.
کلیدواژهها
موضوعات
بیان/شرح مسئله
فراغت ازجمله موضوعاتی است که در زندگی روزانه مردم ایران و جهان ضرورت توسعه و تقویت آن توسط صاحبنظران و سیاستگذاران درک شده است. در حال حاضر نیز اکثر جوامع با شتاب بیشتری بهسمت انفعال و کمتحرکی پیش میروند و این وضعیت به اهمیت این موضوع میافزاید؛ در این راستا مشارکت در فعالیتهای فعال تفریحی و رویدادهای ورزشی از حوزههای مهم فعالیتهای فعال فراغتی محسوب میشود که بهلحاظ تنوع بالایی که در میان دیگر پدیدههای فراغتی دارند از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه منجر به ارتقای بسیاری از حوزههای زندگی اجتماعی از قبیل سرمایههای انسانی، فرهنگی و اقتصادی جوامع میشود. این درحالی است که بهلحاظ میانگین حدود 54 درصد از آحاد جامعه ایران هیچگونه فعالیت بدنی و ورزشی را در اوقات فراغت خود دنبال نکردهاند و ازطرفی بررسی روند 10ساله اخیر فعالیت بدنی ناکافی در اوقات فراغت، نشان از آن دارد که در طول سنوات گذشته میزان فعالیت بدنی در زمانهای فراغتی و تفریحی مردم ایران کاهش حدوداً 30 درصدی داشته است؛ بهنحویکه این میزان از فعالیت بدنی ناکافی در سال 1385 بهترتیب برای آقایان و بانوان 53/4 و 78/6 درصد بوده و در سال 1395 به 85/5 و 94/1 درصد رسیده است. در این میان تغییرات ناکافی بودن فعالیت بدنی بانوان در زمانهای تفریح و فراغت قابلتوجه است، بهنحویکه در سال 1395 این عدد به 94/1 درصد رسیده است و تنها حدود 4 درصد از آمار 40 میلیونی بانوان کشور مشارکت ورزشی داشتهاند؛ لازم به ذکر است، بانوان یکی از بنیانهای اصلی و تربیتی خانواده در جهت سوقدهی و انتخاب سبد فراغتی فعال نهاد خانواده بهشمار میآیند. ازطرفی کشور ایران بهلحاظ جمعیتشناختی، کشوری جوان محسوب میشود که در مسیر گذار از جمعیت جوان به جمعیت سالخورده قرار دارد و میزان مشارکت در ورزش افراد 15 تا 25ساله آن کمتر از استاندارد است. بنابراین چنانچه تا سالهای آتی اقدام مؤثر برنامهای و فعالیت فرهنگی در این حوزه صورت نگیرد، علاوهبر هزینههای مراقبت و درمان، چالشهایی در ابعاد روانی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز بههمراه خواهد داشت.
نقطهنظرات/ یافته های کلیدی
پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی
تبصره: صدور مجوز تأسیس انجمنهای داوطلبی ورزشی ذیل فعالیت فدراسیونها و هیئتهای ورزشی و اقدام به همکاری با فعالیت خانههای جوانان کشور در راستای برنامهریزی، جذب، توسعه و ارزیابی مستمر فعالیتهای داوطلبانه ورزشی خانههای جوانان هر استان؛
همچنین در همین حوزه لازم است تا به جزء «5» بند «پ» ماده (۴) قانون اهداف، وظایف و اختیارات وزارت ورزش و جوانان مصوب 1399 با موضوع مجوز فعالیت تشکلهای مردمنهاد جوانان، تبصره ذیل الحاق شود:
تبصره: صدور مجوز فعالیت انجمنهای داوطلبی ورزشی و حمایت از توسعه مشارکت داوطلبانه جوانان در برگزاری متعدد رویدادهای ورزشی.
شرکت در فعالیتها و رویدادهای ورزشی در زمانهای فراغتی افراد منجر به توسعه و حفظ سرمایههای انسانی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جوامع خواهد شد؛ ازاینجهت یکی از معیارهای مهم ارتقای جوامع نیز پیشرفت شاخصهای فراغتی فعال آحاد مردم جامعه از طریق مشارکت در فعالیتها یا رویدادهای ورزشی است؛ این درحالی است که امروزه روند کاهشی فعالیت بدنی در اوقات فراغت افراد مشاهده میشود که این مسئله میتواند ناشی از افزایش استفاده از فناوری، تغییر در الگوهای کاری و حملونقل و فرهنگ شهرنشینی باشد. همچنین در اکثر کشورها بانوان، سالمندان، اقشار کمدرآمد، افراد کمتوان حرکتی و افراد مبتلا به برخی از بیماریها، فرصتهای محدودتری برای فعالیت بدنی دارند. بر این اساس یکی از مهمترین مسائل مرتبط با حوزه جامعهشناسی فراغت شامل فرایند گسترش فعالیتهای تفریحی ورزشی برای تمامی افراد در زمانهای فراغت است [1]. اینکه چه مؤلفههایی باعث مشارکت ورزشی در اوقات فراغت افراد میشود و حتی گاه برخی افراد بیشتر هزینههای زندگی خود را صرف فعالیت و مشارکتهای ورزشی میکنند، مدنظر قرار دارد. عوامل متعددی ازجمله وجود امکانات مناسب از قبیل اماکن و تجهیزات ورزشی در محلات و پارکها، تمکن مالی فردی، زمان کافی فراغتی، سبکهای زندگی فردی و اجتماعی متفاوت حاکم در میزان شکلگیری مشارکت در فعالیتهای بدنی سبد فراغتی افراد مؤثر هستند. بنابراین بررسی سهم تحرک بدنی افراد در سبد فراغتی خانوارها و تحلیل روندهای موجود در این حوزه این امکان را فراهم خواهد کرد تا سیاستگذاران و برنامهریزان نسبت به دورنمای احتمالی اقدامات تقنین و نظارتی این حوزه تصمیمات واضحتری اتخاذ کنند.
واژه فراغت بهمعنای تمام فعالیتهایی است که بهصورت آزادانه انتخاب میشود و شامل زمانهایی است که افراد مشغول امور حیاتی و ضروری زندگی روزمره خود نیستند و بهصورت آزادانه و با اشتیاق با هدف سرگرمی فعالیت میکنند [1]. برمبنای تعریف انجمن بینالمللی جامعهشناسی[2] نیز فراغت مجموعهای از اشتغالهایی است که فرد با رضایتخاطر خود جهت استراحت، تفریح، توسعه آگاهیها یا فراگیری غیرانتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه در زمانهایی که فارغ از هرگونه وظایف شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آن میپردازد؛ بهعبارتی فراغت شامل آزادی در برگزیدن و دنبال کردن طیف گستردهای از فعالیتهای دلخواه، غیراجباری و آگاهانه است. از این لحاظ اوقات فراغت بهمعنای رهایی از کار یا اوقات بیفایده زندگی نیست، بلکه یکی از بخشهای اصل زندگی هر انسانی است. ازآنجاکه هدف از خلقت انسان رسیدن به کمال در آفرینش الهی است و خداوند سبحان در قرآن کریم لازمه آن را در استفاده مطلوب از تمامی لحظات عمر دانسته است و توصیه کرده که هرگاه از کار مهمی فارغ شدی، بهکار مهم دیگری بپرداز؛[3] ازاینرو انسان نباید حتی لحظهای از اوقات زندگی و فراغت خود را به بطالت گذراند.
اوقات فراغت و گزینههای فراغتی انسان از سبک زندگی او نشئت میگیرد؛[4] درنتیجه به احتمال زیاد کسانی که موقعیتهای اجتماعی مشابهی دارند، سبکهای زندگی کموبیش مشابه و ذائقهها و سلایق مشابهی نیز در انتخاب نوع فعالیتهای فراغتی دارند. بر این اساس نوع انتخابهای فراغتی افراد به بافتهای فرهنگی و اجتماعی که در بستر آن رشد یافتهاند بستگی دارد. در این راستا با گسترش ابزارهای فراغتی خانهمحور ازجمله دسترسی به فضای مجازی، اینترنت و حتی تلویزیون منفعل بودن در اوقات فراغت جزءلاینفک از سبد فراغتی خانوارهای کشور شده است که به تغییرات الگوهای فراغتی سبد فراغتی خانوارهای کشور در طی سالهای مختلف انجامیده است. نبود برنامهریزی و غیرهدفمند بودن، خانهمحور بودن، منفعل بودن و متأثر بودن از ابزارهای فراغتی جهانی از ویژگیهای اصلی الگوی فراغت خانوارهای ایرانی بهحساب میآید [2]. این درحالی است که مطابق با آموزههای اسلامی، انسان همان اندازه که در زندگی به رعایت الگوهای دینی و خانواده تعهد دارد، در برابر توجه به مقوله سلامتی و اوقات فراغت خود نیز مسئول است؛ بهنحویکه پیامبر (ص) فرمودهاند: بیشتر مردم در دو خصلت دچار گمراهی و ضلالت هستند: یکی درباره صحت و سلامتی خود و دیگری در زمینه اوقات فراغت.[5] بر این اساس بررسی و برنامهریزیهای مدون مشارکت در فعالیتهای فراغتی ورزشمحور، میتواند ضرورت توجه به یکی از ظرفیتهای بالقوه در انتخاب اوقات فراغت فعال[6] جامعه را فراهم آورد و ازسویدیگر نیز سیاستهای حکمرانی را بهسمت برنامهریزیهای هدفمند و کارآمد در زمینه انتخابهای فراغتی فعال جامعه سوق دهد.
اوقات فراغت ورزشی مجموعهای از مشارکتهای ورزشی در اوقات فراغت است که در میان فعالیتهای فراغتی دارای ارزش بسیار است. هرچند که در میان رومیان و یونان باستان موضوعات مرتبط با ورزش و فراغت بیشتر به طبقه مرفه جامعه تعلق داشته است. در دوران باستان و نخستین دوره المپیک از 776 سال قبل از میلاد، ورزش بهشکل امروزی نبود و تنها برازندهترین رومیان، تماشاگر رقابتهای بدنی و ورزشی بودند و عمدتاً میادین ورزشی به روی اغنیا و مردم جاهطلب باز بود. بااینوجود امروزه هر نوع مشارکت ورزشی در اوقات فراغت، خاص همه افراد با هر نژادی است که با افزایش آن میتوان موجبات تفریح سالم و ارضای نیازهای جسمانی، روانی و اجتماعی افراد را فراهم کند.
اوقات فراغت ورزشی با توجه به ماهیتی که دارد، میتواند به چند بُعد تقسیم شود؛ مشارکت در ورزشهایی همچون نرمش و پیادهروی، شنا، والیبال و فوتبال جزء زیرشاخههای فعالیتهای فراغتی فعال بهحساب میآیند، ولی چنانچه نوع فعالیت همچون تماشای یک رویداد یا رقابت ورزشی باشد، از نوع غیرفعال فراغت محسوب میشود. ازطرفی این دستهبندی را میتوان بهلحاظ فردی و گروهی بودن نیز مورد بررسی قرار داد که ازاینحیث با ترکیب این دستهبندیها میتوان الگویی از روابط چهارگانه حاکم در جامعه را متناسب با شکل 1 ارائه داد؛ بهنحویکه در این الگو فراغت فردی فعال، فردی غیرفعال، فراغت گروهی فعال و گروهی غیرفعال مطرح است.
شکل 1. الگوی مشارکت ورزشی در اوقات فراغت
دستهبندی دیگری از اوقات فراغت ورزشی در قالب فعالیتهای میانمدت گردشگری ورزشی فعال و غیرفعال مطرح شده است؛ بهطوریکه امروزه ایندست از فعالیتهای فراغتی میانمدت، ازجمله رایجترین و فراوانترین فعالیتهای فراغتی هستند و بهعبارتی میتوان گفت شمار زیادی از گردشگران داخلی یا خارجی کشورهای مختلف، گردشگرانی هستند که اغلب با هدف مشارکت فعال یا غیرفعال در فعالیتهای ورزشی یا رویدادهای ورزشی سفر میکنند [11]. بهعنوان مثال تعدادی از افراد علاقهمند به حضور و تماشای رویدادهای ورزشی یا رقابتهای ورزشی محلی، منطقهای، ملی و بینالمللی هستند که این دسته از افراد جزء گردشگران ورزشی غیرفعال بهشمار میآیند. برای بخش اعظمی از گردشگران نیز ورزش یکی از جنبههای جذاب زندگی محسوب میشود که میتواند اوقات فراغت آنها را بهنحو احسن و همراه با فعالیتهای تفریحی مناسب پر کند؛ برای مثال شماری از کسانی که بنابر علاقه شخصی به برخی از ورزشها همچون شنا، رودگردی (رفتینگ)[7] یا قایقسواری و دیگر جنبههای تفننی مرتبط با آن رویداد به بخشهای شمالی یا جنوبی کشور سفر میکنند. هرچند برای عدهای از افراد نیز این قبیل از سفرها گاه جنبه مرتبط با شغل یا حرفه ورزشی آنها دارد که این امر بهعنوان بخشی از مفهوم فراغت جدی[8] اشخاص محسوب میشود؛ برای مثال ورزشکاران یا تیمهای ورزشی که جهت گذراندن اردوهای ویژه تمرینی عازم یکی از شهرهای کشور یا کشورهای خارجی میشوند که حتی در زمانهای فراغت خود و با توجه به علاقهای که دارند، تصمیم میگیرند به برخی از اماکن و میراث فرهنگی بهجا مانده از برگزاری رویدادهای ورزشی آن شهر سرزده و بازدیدی از آن محل داشته باشند که این اقدامات بخشی از سبد فراغت ورزشی آنها محسوب میشود.
4.بررسی وضعیت فعالیت بدنی و ورزش در اوقات فراغت
اولین پیمایشی که در آن موضوع اوقات فراغت در سبد فراغتی خانوارهای ایرانی بررسی شد، مربوط به سال 1353 است که در میان 4420 نفر از افراد بالای 15 سال سراسر کشور انجام شد. در این بررسی «گوش دادن به رادیو»، «معاشرت با اقوام و آشنایان»، «تماشای تلویزیون» و «مطالعه» اولویتهای اول گذران اوقات فراغت بوده است، درحالیکه ورزش کردن در میان 18 نوع فراغت مذکور در اولویت نهم قرار داشته است؛ بهطوریکه تنها 6 درصد از کل جامعه ورزش کردن را در گذران اوقات فراغت خود انتخاب کردهاند [10].
در پیمایش ارزشها و نگرشهای ایرانیان (1382) 5/7 درصد از جامعه (مردان 9/6 درصد و زنان 1/7 درصد) اعلام کردهاند که اوقات فراغت خود را به فعالیتهای ورزشی اختصاص میدهند؛ بهلحاظ سنی نیز بیشتر افراد با 8/7 درصد در بازه سنی 29-15 سال بودهاند. ازسویدیگر بررسی رابطه تحصیلات و ورزش کردن نشان میدهد که افراد با تحصیلات متوسطه، بیشترین و با تحصیلات ابتدایی کمترین اقبال را به ورزش کردن نشان دادهاند. بهلحاظ شغلی نیز افراد بازنشسته و شاغل کمترین درصد اوقات فراغت ورزشی را داشتهاند و محصلین با 11/5 درصد نیز بیشترین استقبال را از ورزش داشتهاند. علاوهبراین تمایز افراد مجرد و متأهل نسبت به انتخاب ورزش قابل ملاحظه بوده است؛ بهطوریکه افراد مجرد تمایل بیشتری به ورزش کردن داشتهاند.
در گرایشهای فرهنگی و نگرشهای اجتماعی ایرانیان کل کشور (1383)، 11 درصد از افراد ورزش کردن را بهعنوان شیوه گذران اوقات فراغت خود انتخاب کردهاند. بررسی متغیرهای زمینهای مربوط به گزاره «اوقات فراغت خود را چقدر صرف ورزش میکنید؟» بهگونهای بوده است که 17/3 درصد مردان و 5/8 درصد زنان گزینه زیاد را انتخاب کردهاند و انتخاب گزینه «گاهی» نیز شامل 35 درصد مردان و 23/9 درصد زنان بوده است؛ بهلحاظ سنی نیز بیشتر گذران اوقات فراغت ورزشی مربوط به افراد در بازه سنی 29-15 سال بوده که با افزایش سن، این میزان کاهش پیدا کرده است، بهنحویکه افراد با تحصیلات متوسطه و مجرد بیشترین آمار اوقات فراغت ورزشی را به خود اختصاص دادهاند. نکته قابلتوجه اینکه ورزش کردن در ردههای پایینی از میان دیگر گزینهها ازجمله استراحت در خانه (46 درصد)، انجام امور دینی (42 درصد)، معاشرت با اقوام و دوستان (27 درصد)، قدم زدن (25 درصد)، رفتن به مسجد (23 درصد)، انجام کارهای دستی (11 درصد)، استفاده از کامپیوتر (9 درصد) و رفتن به پارک (8 درصد) قرار گرفته است؛[9] بهعبارتی میتوان گفت فراغتهای تعاملی در صدر قرار دارد و استفاده از کالاهای فرهنگی و یا حضور در اماکن فرهنگی و اجتماعی در اولویتهای دوم و سوم است. لذا ورزش کردن در اولویت چهارم و ذیل فعالیتهای تفننی و سرگرمی قرار گرفته است.
در موج سوم پیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان(1394) از میزان ساعتهای گذران اوقات فراغت یکهفتهای مردم سؤال شده است؛ حدود 80 درصد از افراد بالای 5 ساعت اوقات فراغت را اعلام کردهاند که در این میان 8/3 درصد تنها حدود 40 دقیقه به ورزش مربوط میشود. از آن اوقات فراغت ورزشی بوده است و انتخاب ورزش در اولویت ششم و پایین تر از «تماشای تلویزیون»، «انجام دادن کارهای منزل»، «گردش و تفریح»، «مطالعه» و«خوابیدن و استراحت کردن» قرار دارد. در پیمایش وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران (1395) نیز میتوان گفت ورزش هم ردیف با «رفتن به پارک»، «استفاده از کامپیوتر»، «تماشای ماهواره»، «هیچکار خاصی نمیکنم و برنامهای ندارم» قرار دارد و «استراحت در خانه»، «تماشای تلویزیون»، «معاشرت با اقوام و دوستان»، «انجام امور دینی» با اختلاف بالا در صدر اولویتهای گذران اوقات فراغت مردم کشور قرار گرفته است. علاوهبراین بررسی وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران نشان میدهد که با افزایش سن و تأهل، سهم ورزش در اوقات فراغت کاهش مییابد؛ ازطرفی میزان اوقات فراغت ورزشی مردان به نسبت بانوان بیشتر است و با افزایش سطح تحصیلات افراد، سهم اوقات فراغت ورزشی نیز بیشتر میشود؛ همچنین سهم ورزش در اوقات فراغت افراد ساکن در مراکز استانی به نسبت ساکنان غیر از مراکز استانی بیشتر میباشد که در جدول 1 نیز به اظهارنظرهای برآمده از میان پاسخهای معتبر ۸۰۵۴۰ نفر از مردم کشور در سال 1395 اشاره شده است [4].
جدول 1. توزیع درصدی ورزش در اوقات فراغت استانهای کشور (1395)
ردیف |
استان |
زیاد |
گاهی |
اصلاً |
میانگین |
رتبه |
1 |
آذربایجان شرقی |
18/4 |
38/4 |
43/1 |
1/32 |
31 |
2 |
آذربایجان غربی |
10/9 |
31/3 |
57/7 |
0/96 |
10 |
3 |
اردبیل |
16/8 |
39/3 |
43/9 |
1/29 |
28 |
4 |
اصفهان |
10/9 |
31/2 |
57/8 |
0/95 |
8 |
5 |
البرز |
17/3 |
35/2 |
47/5 |
1/22 |
25 |
6 |
ایلام |
15/4 |
38/8 |
45/8 |
1/24 |
26 |
7 |
بوشهر |
13/9 |
29 |
57/2 |
1/00 |
12/5 |
8 |
تهران |
7 |
35/9 |
57 |
0/93 |
6 |
9 |
چهارمحال و بختیاری |
19/7 |
29 |
51/2 |
1/17 |
20/5 |
10 |
خراسان جنوبی |
11/7 |
34 |
54/3 |
1/03 |
14/5 |
11 |
خراسان رضوی |
14/8 |
36/1 |
49/1 |
1/17 |
20/5 |
12 |
خراسان شمالی |
9/1 |
28 |
62/9 |
0/83 |
2 |
13 |
خوزستان |
10/6 |
34/2 |
55/3 |
1/00 |
12/5 |
14 |
زنجان |
18/5 |
35/4 |
46/1 |
1/26 |
27 |
15 |
سمنان |
14 |
36/7 |
49/3 |
1/16 |
19 |
16 |
سیستان و بلوچستان |
15/8 |
35/2 |
49 |
1/18 |
22/5 |
17 |
فارس |
8/6 |
25/6 |
65/8 |
0/77 |
1 |
18 |
قزوین |
10/2 |
44/9 |
44/9 |
1/20 |
24 |
19 |
قم |
10/9 |
31/8 |
57/3 |
0/96 |
10 |
20 |
کردستان |
10/1 |
42/5 |
47/4 |
1/15 |
18 |
21 |
کرمان |
10/4 |
29 |
60/6 |
0/89 |
5 |
22 |
کرمانشاه |
11 |
39/5 |
49/5 |
1/12 |
16 |
23 |
کهگیلویه و بویراحمد |
17/5 |
39 |
43/4 |
1/31 |
30 |
24 |
گلستان |
11/5 |
25/1 |
63/4 |
0/85 |
3 |
25 |
گیلان |
19/2 |
27/6 |
53/2 |
1/13 |
17 |
26 |
لرستان |
15/1 |
36/5 |
48/4 |
1/18 |
22/5 |
27 |
مازندران |
16 |
41 |
43 |
1/30 |
29 |
28 |
مرکزی |
17/1 |
37/2 |
55/6 |
0/96 |
10 |
29 |
هرمزگان |
13/3 |
31/4 |
55/3 |
1/3 |
14/5 |
30 |
همدان |
10/3 |
28 |
61/7 |
0/87 |
4 |
31 |
یزد |
8/5 |
34/4 |
57/1 |
0/94 |
7 |
میانگین |
12/6 |
33/8 |
53/5 |
1/06 |
- |
براساس دادههای بهدست آمده از پیمایش فوق، بهلحاظ میانگین حدود 54 درصد از افراد هیچگونه فعالیت بدنی و ورزشی را در اوقات فراغت خود دنبال نکردهاند. بررسی روند 10ساله اخیر فعالیت بدنی ناکافی در زمانهای تفریح براساس مطالعه استپس همانطورکه در نمودار 1 نیز نشان داده شده است، در طول سنوات گذشته میزان فعالیت بدنی در زمانهای فراغتی و تفریحی مردم نزدیک به 30 درصد کاهش یافته است؛ بهنحویکه این میزان در سال 1385 بهترتیب برای آقایان و بانوان 53/4 و 78/6 درصد بوده و طی سال 1395 به 85/5 و 94/1 درصد رسیده است [5]. ازطرفی آمارهای جهانی ارائه شده از فعالیت بدنی ناکافی صرفاً به ایران ختم نمیشود؛ سازمان بهداشت جهانی[11] به کمبود فعالیت بدنی بیش از یکچهارم جمعیت جهان در طول سالهای ٢٠٠١ تا ٢٠١٦ اشاره کرده و هشدار داده است که بیش از 1.4 میلیارد نفر از کل جمعیت بزرگسال جهان در معرض خطر ابتلا یا تشدید بیماریهای مرتبط با کمتحرکی قرار دارند. در اکثر کشورهای جهان نیز شیوع فعالیت بدنی ناکافی زنان نسبت به مردان بیشتر است که تمایل پایین یا محدودیت زنان به انجام فعالیتهای بدنی و ورزش در اوقات فراغت را نشان میدهد [14].
نمودار 1. تغییرات درصد شیوع ناکافی فعالیت بدنی در زمان تفریح طی سنوات 1385 الی 1395 (براساس مطالعه استپس)
شاخصهای آماری قابل استنادی از وضعیت فعالیت بدنی در اوقات فراغت خانوارهای کشور وجود ندارد، اما با تأکید بر دادههای موجود میتوان ناکافی بودن و روند نزولی فعالیت بدنی در زمانهای تفریح افراد (ازجمله بانوان، نوجوانان و جوانان) را مورد تأیید قرار داد؛ هرچند که روند پیشروی بهسمت جامعه سالمند غیرفعال کشور نیز خارج از این رهیافت نیست و این شکاف در دهههای آتی چالشهای نهفته بیشتری را ممکن خواهد ساخت. ازسویی مبتنیبر پایش سواد سلامت بزرگسالان ایرانی (1394) نیز مشخص است که حدود 44 درصد از جمعیت مورد مطالعه 18 تا 65 سال ساکن در مناطق شهری ایران از سواد سلامت محدود برخوردار هستند. بهعبارتی از هر 2 ایرانی یک نفر از سواد سلامت محدود برخوردار است. همچنین سواد سلامت در طیف سنی 35 تا 45 سال کمترین میزان را داشته است. مبتنیبر پژوهشهای طالبی و نیک (1398)[15,16]، رابطه مثبت بین سواد سلامتی و مشارکت در فعالیتهای ورزشی در ایران مورد تأیید قرار گرفته است؛ لذا با افزایش این سواد، افزایش تحرک بدنی محتمل است. در جدول 2، به بخشی از ناکافی بودن فعالیت بدنی طی سالهای متمادی اشاره شده است.
جدول 2. درصد فعالیت بدنی ناکافی افراد در طول سالهای متمادی
شاخص |
گروه |
1385 |
1386 |
1387 |
1388 |
1389 |
1390 |
درصد افراد 15 تا 64سالهای که فعالیت بدنی کافی ندارند |
زنان |
40/34 |
46/34 |
49/88 |
49/91 |
- |
48/77 |
مردان |
21/60 |
24/32 |
26/60 |
28/28 |
- |
31/53 |
|
کل |
30/85 |
35/21 |
38/10 |
38/97 |
- |
40/09 |
مأخذ: برنامه اجرایی عملیاتی پنجساله معاونت بهداشت، دفتر سلامت جمعیت خانواده و مدارس (1398).
ازطرفی براساس نتایج آمارگیری فرهنگ رفتاری خانوارها در سال 1396، مشخص است که 51/1 درصد از افراد 15ساله به بالا ورزش نمیکنند و 48/9 درصد نیز ورزش میکنند. سرانه انجام ورزش افراد 15ساله و بیشتر در سال 1396 نیز حدود 27 دقیقه در روز تخمین شده که این میزان بسیار کمتر از میزان سرانههای تماشا و رصد برنامههای رسانهای بوده است [3]. همچنین اعلام نرخ این روند در سال 1399 نیز حاکی از افول میزان فعالیت بدنی دارد، بهطوریکه این میزان از مشارکت در ورزش، بهترتیب برابر با 53/5 و 46/5 درصد برآورد شده است. بر این اساس میتوان اذعان داشت که کاستی فراغت فعال در سبد فراغتی مردم کشور بهویژه در میان بانوان بیشتر شده است، درحالیکه وزارت ورزش و جوانان در جزء «20» بند «الف» ماده (4) قانون اهداف، وظایف و اختیارات مربوطه خود به ایجاد فرصتهای مناسب و عادلانه برای گسترش ورزش بانوان مکلف شده است؛ همچنین جزء «5» بند «الف» ماده (3) این قانون نیز به اقدام در جهت توسعه و تقویت ورزش بانوان اشاره دارد که براساس شواهد آماری موجود حتی میزان فعالیتهای بدنی آنها همتراز با شاخصهای سلامتی متحول نشده است و تنها حدود 4 درصد از آمار 40 میلیونی بانوان کشور بهصورت عمومی یا همگانی مشارکت ورزشی داشتهاند، درحالیکه بانوان یکی از بنیانهای اصلی و تربیتی خانواده در جهت سوقدهی و انتخاب سبد فراغتی فعال نهاد خانواده بهشمار میآیند. بنابراین ارائه فرصتهای مطلوبی از فعالیتهای بدنی و ورزشی قابل دسترس در اوقات فراغت بانوان کشور که سبب افزایش سطح کلی فعالیت آنها شود، ضروری بهنظر میرسد.
5.بررسی وضعیت فعالیت بدنی به تفکیک اماکن و سرانههای ورزشی کشور
پرداختن به فعالیت بدنی در اوقات فراغت و داشتن فراغتی فعال، نیازمند وجود فضاهایی مناسب است؛ زیرا حداقل الزامات پرداختن به فعالیت بدنی داشتن امکانات و فضاهای مطلوب است. بنابراین میزان سرانه ورزشی ارتباط مستقیمی با شاخصهای فعالیت بدنی و داشتن سبک زندگی فعال با محوریت سلامتی افراد جوامع دارد. هرچند این عامل، مؤلفه علّی و اصلیترین عنصر بهحساب نمیآید و درصورتیکه سرانههای کافی در اختیار باشد، اما سبک زندگی و فرهنگ جامعه موضوع فعالیت بدنی را در اولویت قرار نداده باشد، تأثیرات مثبتی ایجاد نخواهد شد. در این راستا در بند «الف» ماده (117) برنامه پنجساله چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، دولت موظف شده است تا پشتیبانیهای لازم را از ورزش کشور براساس سند راهبردی نظام جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش بهعمل آورد بهگونهای که سرانه فضاهای ورزشی (سرپوشیده و روباز) حداقل به یک متر مربع تا پایان برنامه افزایش یابد؛ بااینحال پس از گذشت یک دهه، سرانه مذکور محقق نشده است. در ادامه و در قالب جدول 3 بررسی و تحلیل این میزان از سرانههای ورزشی کشور به تفکیک هر استان مورد بررسی قرار خواهد گرفت. محوریت تعریفی از سرانه در جدول زیر، متراژ فضای ورزشی در اختیار بهازای هر نفر است.
جدول 3. درصد سرانههای ورزشی استانها به تفکیک مالکیت
ردیف |
استان |
سرانه ورزشی |
رتبه |
|||
وزارت ورزش و جوانان |
بخش خصوصی |
سازمانهای دولتی |
کل |
|||
1 |
آذربایجان شرقی |
0/6451 |
0/0447 |
0/1266 |
08164 |
16 |
2 |
آذربایجان غربی |
0/4839 |
0/0000 |
0/0999 |
0/5838 |
28 |
3 |
اردبیل |
0/5939 |
0/0318 |
0/0907 |
0/7162 |
23 |
4 |
اصفهان |
0/5319 |
0/0573 |
0/1200 |
0/7092 |
24 |
5 |
البرز |
0/5339 |
0/0997 |
0/0914 |
0/5450 |
29 |
6 |
ایلام |
0/7552 |
0/0172 |
0/1190 |
0/8914 |
13 |
7 |
بوشهر |
0/9964 |
0/0000 |
0/2269 |
1/2233 |
5 |
8 |
تهران |
0/1847 |
0/0843 |
0/3252 |
0/5942 |
27 |
9 |
چهارمحال و بختیاری |
0/3358 |
0/0069 |
0/0615 |
0/4042 |
31 |
10 |
خراسان جنوبی |
1/5512 |
0/0288 |
0/2915 |
1/8715 |
1 |
11 |
خراسان رضوی |
0/3456 |
0/1278 |
0/2562 |
0/7296 |
21 |
12 |
خراسان شمالی |
0/5743 |
0/0020 |
0/1215 |
0/6978 |
25 |
13 |
خوزستان |
0/6683 |
0/0478 |
0/2467 |
0/9637 |
11 |
14 |
زنجان |
0/9032 |
0/0258 |
0/0887 |
1/0177 |
9 |
15 |
سمنان |
0/8615 |
0/0919 |
0/2150 |
1/1684 |
6 |
16 |
سیستان و بلوچستان |
0/5339 |
0/0242 |
0/1754 |
0/7335 |
19 |
17 |
فارس |
0/8097 |
0/0217 |
0/1201 |
0/9515 |
12 |
18 |
قزوین |
0/5950 |
0/0670 |
0/2189 |
0/8809 |
14 |
19 |
قم |
0/3641 |
0/0506 |
0/1912 |
0/5059 |
3 |
20 |
کردستان |
0/7236 |
0/0284 |
0/0582 |
0/8102 |
17 |
21 |
کرمان |
0/5553 |
0/0317 |
0/1385 |
0/7255 |
22 |
22 |
کرمانشاه |
0/8858 |
0/0203 |
0/1814 |
1/0875 |
8 |
23 |
کهگیلویه و بویراحمد |
1/0007 |
0/0019 |
0/1217 |
1/1243 |
7 |
24 |
گلستان |
0/7354 |
0/0428 |
0/0636 |
0/8418 |
15 |
25 |
گیلان |
0/6226 |
0/523 |
0/1256 |
0/8004 |
18 |
26 |
لرستان |
0/6179 |
0/0203 |
0/0956 |
0/7338 |
19 |
27 |
مازندران |
0/8516 |
0/2950 |
0/1362 |
1/2828 |
4 |
28 |
مرکزی |
0/5285 |
0/1498 |
0/2927 |
0/9810 |
10 |
29 |
هرمزگان |
1/0129 |
0/2260 |
0/1619 |
1/4018 |
3 |
30 |
همدان |
0/2622 |
0/0720 |
0/2121 |
0/6464 |
26 |
31 |
یزد |
1/2083 |
0/0263 |
0/1884 |
1/4230 |
2 |
میانگین |
0/5601 |
0/0693 |
0/1785 |
0/8078 |
- |
مأخذ: وزارت ورزش و جوانان (خرداد، 1402).
جدول 3 نشان میدهد که سرانه ورزشی کشور بهلحاظ میانگین حدود ۸0 سانتیمتر است و این درحالی است که استاندارد جهانی حدود 2/5 متر مربع میباشد[12] که البته در برخی از کشورها همچون ژاپن، انگلستان و آمریکا این نرخ بهترتیب به میزان 8، 10 و 15 متر مربع بهازای هر نفر نیز رسیده است.[13] اما باید توجه داشت که برخی از سرانههای ورزشی کشورهایی نظیر آمریکا و ژاپن با توجه به تراکم جمعیتی که دارند به مجموعه محدودی از ورزشها اختصاص مییابد که در اماکن ویژهای مانند مدارس و استادیومهای ورزشی ارائه میشوند که هنوز زمینهسازی مشارکت ورزشی عمومی از آنها بهویژه جهت استفاده در زمانهای فراغتی و تفریح مردم فراهم نشده است. در نمودار 2 درصد پرداختن به فعالیت بدنی و ورزش براساس هریک از سرانههای ورزشی ترسیم شده است.
نمودار 2. درصد پرداختن به فعالیت بدنی و ورزش براساس هریک از سرانههای ورزشی
(برای افراد 15 سال به بالا مطابق نتایج آمارگیری فرهنگ رفتاری خانوارها در سال 1399)
میزان استفاده از مجموع سرانههای ورزشی خارج از محل سکونت 63 درصد بوده است (30 درصد در سالنهای ورزشی خصوصی و دولتی) و سهم حدوداً 37 درصدی از فعالیت بدنی و ورزش خانوارها نیز در محل سکونت آنها دنبال میشود. بیشتر سهم فعالیتهای فعال فراغتی خارج از خانه خانوارها نیز در بستر پارکها و اماکن ورزشی خصوصی است. البته از مجموع ورزشکدههای سرپوشیده و روباز دولتی نزدیک به 48 درصد مختص هر دو جنس، حدود 32 درصد مختص آقایان و تنها کمی بیشتر از 1 درصد نیز ویژه بانوان کشور است (البته حدود 20 درصد از این توزیع نامشخص است)؛ بنابراین بخش زیادی از فعالیتهای ورزشی خانوارها در بستر خانه شکل میگیرد که نشان از این دارد که شهروندان ایرانی جهت گذران اوقات فراغت خارج از خانه خود فعالیت بدنی خاصی را دنبال نمیکنند یا اینکه فضای مناسبی جهت تحرک در اختیار ندارند، درحالیکه به نسبت این سهم در کشور فضاهای قابلتوجهی برای سرو غذا و مراکز خرید وجود دارد که بخش مهمی از سبد فراغتی خارج از خانه مردم را پوشش داده است. بااینوجود بخش اعظمی از فعالیتهای فراغتی کشور بهسمت مصرفگرایی و فعالیتهای غیرفعال پیش رفته است؛ بهنحویکه دنبال کردن انواع رسانههای تصویری همچون تماشای تلویزیون و استفاده از اینترنت جمعاً 58 درصد از توزیع فراوانی فراغت غیرفعال جامعه را شامل میشود [6]. با توجه به این مسئله و پیشروی سبد فراغتی خانوارها بهسمت اوقات فراغت غیرفعال، در دهههای آتی بسیاری از بیماریها، معضلات همراه با افزایش وزن و دیگر چالشهای برآمده از میزان شیوع پایین سطح فعالیت بدنی در بین اقشار مختلف جامعه قابل رخداد است؛ هرچند شدت آن همانطورکه در شکل ۲ و به نسبت میزان سرانههای موجود در برخی از استانها پررنگتر و در برخی نیز کمرنگتر است.
شکل 2. درصد توزیع استانی میزان شیوع پایین سطح فعالیت بدنی در سال 1395
(براساس مطالعه STEPs در ایران)
درنتیجه هماکنون اکثر مناطق کشور همزمان با چالش کمبود سرانههای ورزشی و ناکافی بودن میزان فعالیت بدنی افراد مواجه هستند، بهطوریکه میزان فعالیت بدنی بخشهای جنوب شرقی کشور در وضعیت بحرانی و بخشهای مرکزی و شمالی کشور نیز در وضعیت مطلوبی قرار ندارند؛ بهعنوان مثال براساس فرهنگ رفتاری خانوارها در سال 1399، مردم استان سیستان و بلوچستان با اختصاص 5 دقیقه ورزش در طول روز کمترین میزان ورزش را در سبک زندگی روزانه خود داشتهاند که با توجه به مطالعه استپس و نقشه ارائه شده از وضعیت ناکافی بودن فعالیت بدنی در میان سایر استانهای کشور نیز کمترین نرخ احتسابی با میزان64/79 درصدی را به خود اختصاص داده است. همچنین استانهای چهارمحال و بختیاری و استان البرز نیز رتبههای بعدی این میزان ناکافی را بهترتیب کمترین نرخ سرانه با احتساب 0/40 و 0/54 متر به خود اختصاص دادهاند. در نقطه مقابل استان خراسان جنوبی با احتساب تمامی بخشهای دولتی و خصوصی بیشترین سرانه ورزشی را با نرخ 1/87 متر داراست؛ ازاینجهت به نسبت سایر استانها در میزان شیوع پایین سطح فعالیت بدنی با میزان 48/01 درصد در وضعیت بهتری قرار دارد.[14] بنابراین سهم فعالیت بدنی و ورزش در سبد فراغتی بخش قابلتوجهی از خانوارهای ایرانی در وضعیت مطلوب خود قرار ندارد که بخشی از این میتواند با افزایش دسترسیپذیری به فضاهای ورزشی، مناسبسازی اماکن برای تمام اقشار جامعه و افزایش سرانههای ورزشی کشور بهبود یابد.
6.بررسی وضعیت فعالیت بدنی به تفکیک نوع و هزینههای ورزشی خانوارها
بررسی آمارها نشان میدهد که بخش اعظمی از فعالیت ورزشی افراد بهصورت انفرادی بوده است، بهطوریکه در سال 1396، 60/20 درصد از افراد ورزشهای انفرادی را دنبال میکردند و میزان 39/80 درصد نیز ورزشهای گروهی را دنبال کردهاند [3]. این آمارها در سال 1399 بهگونهای است که میزان 70/70 درصد افراد فعالیتهای ورزشی انفرادی را دنبال کرده و 29/30 درصد نیز فعالیتهای ورزشی گروهی داشتهاند[15] (نمودار 3). همچنین آمارها مؤید این نکته است که جوامع امروزی آمیخته با فعالیتهای فردی در بستر فناوریهای دیجیتال شده است و این وضعیت سبب تقویت هرچه بیشتر فعالیتهای فراغتی غیرفعال خواهد بود؛ بهطوریکه در سال 1396 سرانه زمان حضور افراد 15ساله و بیشتر در شبکههای اجتماعی چیزی حدود یک ساعت و چهار دقیقه در روز بوده و این میزان در سال 1399 به حدود یک ساعت و سیودو دقیقه در روز افزایش پیدا کرده است. درحالیکه حتی میزان متوسط زمان ورزش و فعالیت بدنی روزانه افراد کمتر از نصف این زمان اعلام شده که معادل 27 دقیقه در روز میباشد [3]. براساس یافتههای موج سوم پیمایش ملی ارزشها و نگرشهای ایرانیان (1394)، تنها 14 درصد از سهم فراغت فعال افراد مربوط به ورزش و فعالیت بدنی بوده است، درحالیکه تماشای تلویزیون و ماهواره با احتساب 42 درصد بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است که میتوان آن را در زمره فعالیتهای فراغتی غیرفعال بهحساب آورد.
نمودار 3. درصد افراد 15 سال به بالا برحسب نحوه انجام ورزش در سال 1399
مأخذ: طرح آمارگیری فرهنگ رفتاری خانوارها، 1399.
در این میان بیشتر فعالیت بدنی افراد نیز شامل نرمش و پیادهروی است که مطابق با دادههای سال 1399 میزان 64/70 درصد از عمده فعالیت بدنی سبد خانوار را به خود اختصاص داده است و شنا نیز کمترین میزان با سهم 2/40 درصد را پوشش داده است؛ میزان متوسط هزینهکرد خانوارهای شهری برای تهیه بلیط مسابقات ورزشی، ورودی باشگاههای ورزشی و استخر در سال 1401، 292797 ریال و برای خانوارهای روستایی 30450 ریال بوده است. ازطرفی میزان متوسط هزینهکرد خانوارهای شهری بابت تهیه بلیط سینما، تئاتر و تماشاخانه و نمایشهای نور و صدا 45991 ریال و برای خانوارهای روستایی نیز 1256 ریال بوده است [9] که احتمالاً یکی از عوامل مؤثر در این سهم ناچیز، افزایش نرخ تورم[16] و هزینههای ورزشی و تفریحی خانوارها در طول سالهای اخیر[17] است؛ بهطوریکه با حذف اثر افزایشی تورم، هزینهکردهای تفریحی خانوارها همچنان روندی نزولی نشان میدهد. لازم به ذکر است از سال ۱۳۹6 بهبعد تأثیر افزایشی نرخ تورم بر میزان کاهشی هزینهکرد تفریحات، سرگرمیها و خدمات فرهنگی خانوارهای شهری و روستایی محسوس است. همچنین در طول دهه گذشته میزان متوسط هزینهکرد تفریحات، سرگرمیها و خدمات فرهنگی خانوارهای روستایی بهاستثنای سالهای 1396 و 1398 کمتر از میزان هزینهکرد خانوارهای شهری بوده است. هرچند در طول سالهای 1390 تا 1391 نیز میزان هزینهکرد خانوارهای روستایی رشد محسوسی داشته که تا سال 1392 نیز ثابت مانده، ولی پس از این سالها روند کاهشی را نشان داده است؛ همچنین سهم تفریحات، سرگرمی، و خدمات فرهنگی در سبد هزینههای خانوارهای روستایی، از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ به بیش از 50 درصد کاهش یافته است. بنابراین بهطورکلی میزان هزینهکرد تفریحات، سرگرمیها و خدمات فرهنگی خانوارهای شهری و روستایی در طول سالهای 1390 تا 1401 روند کاهشی را طی کرده است.
نمودار 4. میزان هزینهکرد تفریحات، سرگرمیها و خدمات فرهنگی خانوارهای شهری و روستایی
مأخذ: دادهها برگرفته از گزارش مرکز آمار ایران (شهریور، 1402)
بنابراین دهکهای پایین جامعه و خانوارهای ساکن در مناطق محروم و کمبرخوردار کشور، اوقات فراغت ارزانتر یا اختصاص هزینههای کمتر به این حوزه را ترجیح دادهاند. در واقع دهکهای درآمدی پایینتر نسبت به دهکهای بالاتر هزینه کمتری را صرف تفریحات خود میکنند؛ برای مثال در سال 1401 هزینهکرد تفریحی دهک اول حدود ۲۱۱0000 ریال و دهک دهم حدود 84250000 ریال بوده است. بهعبارتی میزان هزینهکرد تفریحی دهک اول 0/6 و دهک دهم 2/3 درصد میباشد که سهم پایینترین دهک حدود 4 برابر کمتر از هزینهکرد تفریحات بالاترین دهک خانوارهای کشور بوده است. بنابراین در سالهای اخیر کاهش معناداری از میزان هزینهکرد ورزشی در سبد فراغتی خانوارهای روستایی و شهری رخ داده که در جدول 4 نیز به تفکیک مناطق کشور و میزان متوسط هزینهکرد ورزشی خانوارهای منتخب هر استان اشاره شده است.
جدول 4. میانگین هزینهکرد ورزشی خانوارهای استانهای مختلف کشور در هر ماه
ردیف |
استان |
هزینهکرد ماهیانه خانوارها برحسب واحد ریالی |
رتبه |
1 |
آذربایجان شرقی |
398180 |
6 |
2 |
اصفهان |
451850 |
4 |
3 |
ایلام |
362900 |
8 |
4 |
تهران |
644330 |
1 |
5 |
خراسان رضوی |
336400 |
12 |
6 |
خوزستان |
451370 |
5 |
7 |
سیستان و بلوچستان |
299500 |
14 |
8 |
فارس |
350330 |
11 |
9 |
قم |
255430 |
15 |
10 |
کردستان |
357570 |
9 |
11 |
گیلان |
355530 |
10 |
12 |
لرستان |
334640 |
13 |
13 |
مازندران |
505300 |
2 |
14 |
هرمزگان |
479050 |
3 |
15 |
یزد |
379220 |
7 |
16 |
سایر استانها |
372000 |
|
17 |
کل کشور |
432220 |
مأخذ: دادهها برگرفته از گزارش مرکز آمار ایران (1396).
براساس دادههای مرکز آمار ایران در سال 1394، میانگین هزینهکرد ورزشی افراد ساکن در نقاط شهری کشور حدود 311900 ریال در ماه برآورد شده است، درحالیکه این میزان در سال 1396 برای میانگین کل استانهای کشور حدود 432220 ریال بوده است؛ در طول سالهای متوالی و براساس شاخصهای تورمی کشور، این نرخ از سال 1394 تاکنون به میزان بیش از 50 درصد نیز افزایش یافته است. برای مثال بهطور متوسط هزینهکرد ماهیانه هر خانوار تهرانی حدود 644330 ریال بوده که رتبه اول را در میان هزینهکرد خانوارهای سایر استانها دارد؛ این نرخ به وضوح کم بودن سهم هزینهکرد ورزشی افراد به نسبت سایر هزینهکردهای اقلام مصرفی در سبد فراغتی خانوارها نیز اشاره دارد، بهطوریکه در سال 1401 متوسط هزینهکرد افراد در غذا خوریها و سلفسرویسهای شهری 826010 ریال بوده است [6].
در عصر حاضر وضعیت فعالیت بدنی و گذران اوقات فراغت فعال خانوارهای کشور در شرایط نامناسبی قرار گرفته است که بهطور مداوم نیز سیر کاهشی خود را طی میکند. آحاد جامعه ترجیح میدهند اوقات فراغت خود را بیشتر در بستر فضاهای مجازی سپری کنند تا اینکه دنبال فعالیتهای تفریحی ورزشی باشند. ازطرفی سهم قابلتوجهی از فعالیت بدنی و ورزش خانوارها در محل سکونت آنها دنبال میشود و بیشترین سهم فعالیتهای فعال فراغتی خارج از خانه خانوارها در بستر پارکها و اماکن ورزشی خصوصی شکل میگیرد. لازم به ذکر است بخش اعظمی از این فعالیتها نیز بهصورت انفرادی صورت میگیرد. یکی از عوامل مؤثر در این سهم ناچیز مرتبط با کاهش توان اقتصادی و افزایش هزینههای ورزشی و تفریحی خانوارها در طول سالهای اخیر است؛ بهطوریکه طبق یافتههای ارائه شده در طول سالهای 1390 تا 1401، میزان هزینهکرد تفریحات، سرگرمیها و خدمات فرهنگی خانوارهای شهری و بهطور ویژه روستایی روند کاهشی را نشان میدهد.
علاوهبراین بررسی پیمایشهای صورت گرفته از سال 1353 تا به امروز نشان میدهد که جایگاه فعالیت بدنی و ورزش در میان دیگر گزینههای فراغتی مردم، چندان قابلتوجه نبوده و نگرش مردم به ورزش بهعنوان یک ضرورت در زندگی تغییر مطلوبی نکرده است؛ بهعبارتی منفعل بودن در اوقات فراغت جزءلاینفک از سبد فراغتی خانوارهای کشور شده است که حتی امروزه با تغییرات الگوهای فراغتی و اهمیت سبک زندگی فعال در پیشگیری از بسیاری از بیماریها، همچنان جامعه ایرانی جایگاه پایینی را برای فعالیت بدنی و ورزش قائل هستند. بنابراین هرچند که در سالهای اخیر تلاشهای حکمرانی و قانونگذار بهسمت توسعه و تعمیم ورزش همگانی و مؤلفههای مرتبط با آن سوق یافته است، اما همچنان در دستیابی به مقوله قانونی دسترسی آسان و ارزان ورزش برای عموم مردم که به صراحت در جزء «25» بند «الف» ماده (4) قانون اهداف، وظایف و اختیارات وزارت ورزش و جوانان نیز بدان اشاره شده ناموفق بوده است و همچنان بخش اعظمی از دسترسیپذیری و ارائه خدمات خانوادهمحور ورزشی که منجر به غنیسازی اوقات فراغت خانوارهای کشور شده باشد، محقق نگردیده است.
تبصره «1»: همکاری و هماهنگی با مرکز آمار ایران در راستای بهروزرسانی، تأمین و زمینهسازی تهیه و دریافت آمارهای دورهای دقیق از وضعیت فعالیت بدنی در سبد فراغتی خانوارهای کشور.
تبصره: بهمنظور غنیسازی اوقات فراغت خانوارها و تشویق جامعه به فعالیت بدنی بیشتر، وزارت ورزش و جوانان مکلف است با همکاری وزارت کشور (سازمان شهرداریها و دهیاریها) امکان برخورداری از تخفیف پنجاه تا صد درصدی هزینه استفاده از اماکن ورزشی دولتی و خصوصی با اولویت خانوارهای روستایی و مناطق کمتر برخوردار، زنان و سالمندان در مناسبتها و روزهای تعطیل سال را در قالب اقدامات قانونی بهعمل آورد.
تبصره: صدور مجوز تأسیس انجمنهای داوطلبی ورزشی ذیل فعالیت فدراسیونها و هیئتهای ورزشی و اقدام به همکاری با فعالیت خانههای جوانان کشور در راستای برنامهریزی، جذب، توسعه و ارزیابی مستمر فعالیتهای داوطلبانه ورزشی خانههای جوانان هر استان؛
همچنین در همین حوزه لازم است تا به جزء «5» بند «پ» ماده (4) قانون اهداف، وظایف و اختیارات وزارت ورزش و جوانان مصوب 1399 با موضوع مجوز فعالیت تشکلهای مردمنهاد جوانان، تبصره ذیل الحاق شود:
تبصره: صدور مجوز فعالیت انجمنهای داوطلبی ورزشی و حمایت از توسعه مشارکت داوطلبانه جوانان در برگزاری متعدد رویدادهای ورزشی.
ازآنجاکه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بهعنوان متولی سیاستگذاری و هماهنگکننده حوزه گردشگری و فعالیت بینبخشی گردشگری ورزشی مکلف به ساماندهی این حوزه است؛ لذا تبصره ذیل قابلیت الحاق به جزء «14» ماده (۴) لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی[21] را دارد:
تبصره: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با همکاری وزارت ورزش و جوانان در جهت تقسیمکار نهادی و تدوین نگاشت بیندستگاهی گردشگری ورزشی، معرفی و شناساندن جاذبههای گردشگری ورزشی، حفاظت و حمایت از میراثهای ورزشی در سطوح محلی، منطقهای، ملی و بینالمللی، سند ملی حمایت از گردشگری ورزشی را تدوین کرده و یکسال پس از لازمالاجرا شدن این قانون به تصویب هیئتوزیران برساند.
همچنین برای تقویت همکاری بینبخشی و برخورداری از ظرفیتهای زیستمحیطی و گردشگری برای رویدادهای ورزشی لازم است تا به جزء «24» بند «الف» ماده (۴) قانون اهداف، وظایف و اختیارات وزارت ورزش و جوانان مصوب 1399 با موضوع همکاری با بخش گردشگری و محیط زیست[22] تبصره ذیل الحاق شود:
تبصره: وزارت ورزش و جوانان مکلف است با همکاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و سازمان حفاظت محیط زیست، سند ملی رویدادهای ورزشی را با هدف تقویت همکاری بینبخشی، استفاده کارآمد از ظرفیتهای گردشگری و محیط زیستی در سطوح محلی، منطقهای و ملی، تشکیل تقویم ملی و اجرای منسجم رویدادهای ورزشی تدوین کرده و تا 6 ماه پس از لازمالاجرا شدن این قانون به تصویب هیئتوزیران برساند.
همچنین در راستای سیاستگذاری منسجم و هماهنگ بیندستگاهی و با تأکید بر وظایف تخصصی و ذاتی دستگاهها
تبصره: وزارت ورزش و جوانان مکلف است با همکاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت کشور (سازمان شهرداریها و دهیاریها)، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سازمان صدا و سیما در جهت دسترسیپذیر کردن برنامهها و رویدادهای ورزشی برای خانوارها، تشویق خانوارها به مشارکت ورزشی و افزایش فعالیتهای ورزشی در فضاهای عمومی شهری و روستایی از طریق افزایش تولیدات رسانهای، برگزاری برنامههای ورزشی خانوادگی در فضاهای شهری و روستایی را تدوین کرده و حداکثر تا یکسال پس از لازمالاجرا شدن این قانون اقدام قانونی لازم بهعمل آورد.
گزیده سیاستی / مدیریتی (پیامک منتخب)
آمارها و روندها نشان میدهد که وضعیت فعالیت بدنی و ورزش در سند فراغتی خانوارهای ایرانی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. سهم ناچیز (8%) از اوقات فراغت خانوارهای ایرانی به ورزش اختصاص دارد و سهم قابلتوجهی از فعالیت ورزشی (70%) بهصورت انفرادی انجام میشود. روندها نشان از گرایش بیشتر خانوارها به فراغت منفعل و کاهش هزینههای ورزشی دارد.