اظهارنظر کارشناسی درباره : «بررسی لزوم تمدید ممنوعیت صید ترال فانوس ماهیان»

نوع گزارش : گزارش های تقنینی

نویسندگان

1 سرپرست گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی ، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

صید بی رویه و خارج از اصول صیادی پایدار در دهه ۹۰ شمسی در خلیج فارس و دریای عمان به منظور بهره برداری از ذخایر فانوس ماهیان با استفاده از کشتی های ترال خسارت های زیادی به ذخایر آبزیان و معیشت جوامع محلی وارد نمود. به طوری که فعالیت کشتی های ترالر فانوس ماهی و تخلفات گسترده آنها و حمایت دستگاه متولی، اعتراض شدید مردم محلی را به دلیل کاهش شدید صید و ذخایر آبزی و نابودی محیط زیست دریا در بر داشته است. به همین دلیل با شروع مجلس یازدهم، فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی بررسی موضوع ابعاد و مخاطرات صید ترال فانوس ماهیان را از تیرماه ۱۳۹۹ آغاز نمود و در نهایت با پذیرش ایراد های اساسی در این نوع بهره برداری توسط سازمان شیلات و مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، توافق نامه توقف صید ترال فانوس ماهیان به مدت ۲ سال از تاریخ ۱۳۹۹/۰۹/۰۱به مرحله اجرا درآمد تا تحقیقات تکمیلی انجام شود. حال، باتوجه به اتمام زمان توافق نامه و عدم انجام مطالعات تکلیفی، پیشنهاد می شود تا انجام تحقیقات و پژوهش های پیش بینی شده با تأمین اعتبار لازم، روشن شدن اقتصادی بودن صید فانوس ماهیان، بررسی ذخایر شیلاتی قابل جایگزین برای شناورهای صنعتی متوقف شده در آب های دور دست، و در نهایت، بررسی امکان ممنوعیت دائمی صید ترال ماهی، به مرحله اجرا در آید و تا تعیین تکلیف نهایی ممنوعیت ادامه داشته باشد .

موضوعات

مقدمه

ذخایر ماهیان میان‌زی در اعماق میانی دریای عمان که اصطلاحاً ماهیان میکتوفیده یا فانوس‌ماهیان نامیده می‌شوند، عموماً دارای اندازه کوچک بین ۲ تا ۳ سانتی‌متر (حداکثر 7 سانتی‌متر) با وزن متوسط 0/4–0/5 گرم بوده و دارای عمری کوتاه (کمتر از یک‌سال) هستند و به‌صورت گله‌ای در حجم بالا در اعماق بین 150 تا 400 متر زیست می‌کنند [2]. این ماهیان از‌جمله ذخایر با‌ارزش شیلاتی محسوب می‌شوند که دارای توده زنده و ذخیره قابل‌توجه اقتصادی بوده و از پتانسیل بالایی جهت بهره‌برداری شیلاتی برخوردار می‌باشند. به همین لحاظ نیز از دهه ۱۳۹۰ بهره‌برداری تجاری از آنان آغاز شد و در سال‌های میانی این دهه، با فعالیت حدود ۹۰ فروند شناور صیادی، بهره‌برداری از این ذخایر با‌ارزش شیلاتی به اوج خود رسید. محدوده صید از عمق ۲۰۰ متری و ۱۲ مایل دریایی از ساحل به‌بعد در نظر گرفته شده و زمان صید آنها حدود ۱۸۰ روز در طول سال برای زمان‌های ۳۰ تا ۴۵ روزه در نظر گرفته شده بود. با توجه به اینکه به‌نظر می‌رسید صید انحصاری این ماهیان مقرون‌به‌صرفه نباشد لذا از همان ابتدا شیلات بر‌مبنای آیین‌نامه صید ماهیان میکتوفیده میزان صید ضمنی برای هر تور، تورکشی را به میزان ۲۰ درصد در نظر گرفته ‌بود ولی این شناورها در طول فعالیت خود با توجه به قیمت بسیار بالای ماهیان صید ضمنی (شامل ماهیان با‌ارزش کف‌زی، شبه‌شوریده و یال‌‌اسب یا اسبک) و فقدان نظارت جدی از طرف سازمان شیلات، اقدام به ورود به آب‌های ساحلی و انجام صید غیر‌قانونی نمودند. از بین این ماهیان، ماهی یال‌‌اسب دارای ارزش صادراتی به کشور چین می باشد، و برای هر کیلوی آن حدود ۳ دلار پرداخت می‌نمودند که این ماهیان صید شده توسط شرکت‌های واسطه ایرانی از روی اسکله جمع‌آوری و پس از انجماد به کشتی‌های خاص تحویل و به کشور چین ارسال می‌شدند و بر این کار هیچ‌گونه نظارتی صورت نمی‌گرفت. این میزان صید ضمنی بعضاً به ۴۰ و حتی تا ۸۰ درصد از حجم صید نیز می‌رسید. این تخلف آشکار برای مدت‌ها ادامه یافت و به‌رغم اعتراض شدید صیادان و جوامع محلی و با توجیهات غیر‌علمی و غیر‌کارشناسانه مدیران وقت سازمان شیلات، اقدام عاجلی در این خصوص به عمل نیامد. این امر موجب گردید تا در‌نهایت بعد از گذشت دو سال از شروع اعتراضات جدی، ریاست محترم جمهور در شهریور ۱۳۹۹ دستور مقتضی را به‌منظور ساماندهی صیادی و ممنوعیت صید ترال صنعتی صادر نمود.

متعاقب این ممنوعیت، در آبان‌ماه سال ۱۳۹۹ جلسه‌ای در کارگروه صید و صیادی فراکسیون کمیسیون محیط ‌زیست مجلس شورای اسلامی با شرکت کلیه ذی‌نفعان برگزار گردید و قرار شد تا صید ترال در دریای عمان به‌مدت ۲ سال و از تاریخ اول آذر ۱۳۹۹ متوقف گردد. تصمیم‌گیری در‌خصوص تمدید و لغو ممنوعیت اعمال شده منوط به نتایج حاصل از پژوهش‌های جدید مؤسسه تحقیقات شیلات ایران گردید. در حال حاضر با اتمام این مدت زمان به‌نظر می‌رسد که سازمان شیلات ایران بدون هیچ‌گونه تغییری در سیستم‌های نظارتی و ادوات مناسب صید فانوس‌ماهیان (شامل کشتی، تور مناسب میان‌آبی، نت‌ساندر و ...) به‌دنبال راه‌اندازی مجدد صید ترال است. لذا به همین منظور طی نامه شماره ۱۰۴۳۹ مورخ 1402/۴/3 معاونت صید و بنادر ماهیگیری سازمان شیلات به مدیر‌کل شیلات استان هرمزگان و با استناد به مفاد «دستورالمل مدیریت صید ترال» مصوب چهل‌و‌یکمین جلسه کارگروه ساماندهی بنادر و جزایر کار‌ویژه مرز شورای امنیت کشور-1399/۱۱/28 و مصوبات چهلمین نشست کار‌ویژه مرز شورای امنیت کشور مورخ 1401/۸/24 و دیگر مصوبات مرتبط نظیر مصوبه معاونت اجرایی ریاست‌ جمهوری؛ از این مدیریت خواسته شده ‌است که نسبت به صدور اجازه‌نامه صید فانوس‌ماهیان برای شناورهای آماده فعالیت برای مدت ۳ ماه از زمان طلوع تا غروب خورشید با رعایت مواردی که در نامه شماره 10439 به آنها اشاره شده است، اقدام نمایند. گفتنی است که ادامه این فعالیت پس از زمان ذکر شده نیز موکول به‌نظر معاونت اجرایی ریاست ‌جمهوری شده ‌است. خلاصه این دستورالعمل عبارتند از فراهم‌سازی زمینه‌های اجتماعی لازم در استان، تعیین محدوده‌های صیدگاهی (خارج از ۱۲ مایل و عمق (بالای ۲۰۰ متر))، صید حداقل ۸۵ درصد فانوس‌ماهی، استقرار ناظر مقیم، ممنوعیت به‌کارگیری کارکنان خارجی، نصب سامانه برخط پایش شناور (AIS[1], VMS[2])، رعایت مفاد ذی‌ربط قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبزی و در‌نهایت، استفاده از نیروی بسیج دریایی و نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. در این راستا در گزارش حاضر به بررسی کارشناسی چگونگی اخذ تصمیمات فوق و امکان فعالیت این شناورها پرداخته شده و پیشنهادهای مربوطه ارائه گردیده ‌است.

 

پیشینه تقنین

توافق‌نامه توقف صید ترال فانوس‌ماهیان به‌مدت 2 سال با امضا رئیس وقت سازمان شیلات، نماینده تام‌الاختیار وزیر وقت جهاد کشاورزی و سایر مسئولین منعقد و توافق شد؛ صید فانوس‌ماهیان از تاریخ 1399/9/1 متوقف و تحقیقات تکمیلی انجام شود.

بررسی صید فانوس‌ماهیان در کشور

آبزیان آب‌های دریایی در خلیج‌ فارس و دریای عمان به‌طور‌کلی به ۳ گروه تقسیم می‌شوند: کف‌زیان،[3] سطح‌زیان[4]و میان‌زیان.[5]

میان‌زیان شامل انواع ماهی و دیگر آبزیانی هستند که در اعماق میانی آب (معمولاً از 150 متر تا 400 متر) زندگی می‌کنند. گروه عمده‌ای از این نوع ماهیان که فانوس‌ماهیان نامیده می‌شوند، دارای مهاجرت روزانه بوده و شب‌ها به نزدیکی سطح آب آمده و روزها مجدداً به اعماق بر‌می‌گردند. مهم‌ترین گروه فانوس‌ماهیان از خانواده میکتوفیده می‌باشند که ماهیانی ریز (حدود ۲ تا ۳ سانتی‌متر) بوده و مهم‌ترین و فراوان‌ترین ذخایر میان‌زی قابل استحصال شیلاتی را تشکیل می‌دهند [1]. صید این ماهیان ریز باید منحصراً توسط ترال میانی صورت گیرد و مصرف اصلی آنان در تولید آرد ماهی است که به‌عنوان مکمل در غذای مرغ و ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخشی از آرد ماهی مورد نیاز کشور هر‌ساله از خارج (از کشورهایی مانند شیلی و پرو) وارد می‌شود و به همین لحاظ استفاده از این ذخایر کم بهره‌برداری شده می‌تواند راهکار مناسبی جهت کاهش و یا قطع واردات باشد.

در شکل زیر مکان زیست‌ماهیان میکتوفیده در دریای عمان نشان داده ‌شده ‌است. این ماهیان نقش مهمی در زنجیره غذایی و تغذیه ماهیان اقتصادی آب‌های اعماق بالاتر داشته و دارای جایگاه مهمی در چرخه غذایی زیست‌بوم دریای عمان می‌باشند.

 

شکل 1. مکان زیست‌ماهیان میکتوفیده در دریای عمان

مأخذ:[2]

 

در خلال سال‌های 1354 تا 1394، بیش از 10 بررسی میدانی شامل صید آزمایشی و گشت‌های تحقیقاتی جهت تخمین جمعیت ذخایر و تعیین پراکنش فانوس‌ماهیان در دریای عمان توسط وزارت جهاد کشاورزی (سازمان شیلات ایران و مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور) انجام‌ شده و ارقام متفاوتی از 20-8 تا 2/3 میلیون تن توده زنده ذخایر فانوس‌ماهی برای کل دریای عمان (شامل آب‌های عمان و پاکستان) برآورد گردیده ‌است. در‌نهایت مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی در آخرین برآوردها در سال 1394، میزان ذخایر فانوس‌ماهی دریای عمان را 2/3 میلیون تن اعلام و حداکثر میزان قابل برداشت فانوس‌ماهی را 100 هزار تن تعیین نمود. همچنین عمق و محدوده پراکنش اقتصادی این ماهیان در دریای عمان در محدوده‌ای خارج از آب‌های فلات قاره و در بالای شروع منطقه شیب قاره‌ای مشخص شده و بیان شده ‌است که متراکم‌ترین گله‌های ذخایر فانوس‌ماهیان در بخش شمالی دریای عمان یعنی آب‌های ایران وجود دارد[ 3]. بر‌مبنای این یافته‌ها، در برنامه ششم توسعه کشور نیز به پیشنهاد وزارت جهاد کشاورزی میزان صید 70 هزار تن صید فانوس‌ماهی هدف‌گذاری گردید.

فانوس‌ماهیان آبزیانی کوچک و دارای عمری کوتاه هستند، لذا میزان ضریب بهره‌برداری از آنها برابر با یک در نظر گرفته‌ می‌شود (یعنی 50 درصد برداشت از کل توده زنده در سال). به‌این‌ترتیب مشخص می‌شود که میانگین کل توده زنده ذخایر میان‌زی دریای عمان سهم ایران برابر با حدود دو‌میلیون و سیصد هزار تن است که سالیانه می‌توان به‌صورت نظری حدود یک‌میلیون و صد‌و‌پنجاه ‌هزار تن از این ذخایر را به‌صورت مجاز برداشت نمود. از طرف دیگر، هر‌چند که مقادیر قبلی ارقام حداقل را مد‌نظر قرار داده است ولی با توجه به اینکه میزان این ذخایر به‌شدت دارای نوسان است و برآوردها می‌توانند دارای خطا و یا نوساناتی برابر با 50 درصد باشند، لذا جهت اطمینان، نصف این میزان یعنی تناژ تقریبی 600 هزار تن را می‌توان سالیانه جهت اطمینان از بهره‌برداری پایدار در دراز‌مدت مد‌نظر قرار داد. از طرف دیگر، بر‌مبنای آخرین جمع‌بندی‌ها و پیشنهادهای به عمل آمده از طرف مؤسسه تحقیقات شیلاتی کشور، میزان صید پایدار سالیانه فانوس‌ماهیان در آب‌های ایران حداقل بین ۶۰ تا ۱۵۰ هزار تن در نظر گرفته شده ‌است [3] که در صورت حصول به این میزان صید امکان افزایش آن با توجه به بررسی روند میزان صید به‌ازای واحد تلاش[6] وجود دارد. البته به این موضوع باید اشاره نمود که توده زنده فانوس‌ماهیان از نظر تراکم به‌صورت یکسان در سرتاسر دریای عمان پراکنده نبوده و در برخی مناطق دارای بیشترین تراکم است که به همین لحاظ نیز تمرکز فعالیت‌های صیادی در این مناطق بیشتر است. بر‌طبق برآوردهای علمی انجام ‌شده، بیشترین تراکم فانوس‌ماهیان در محدوده جاسک واقع بوده که بر‌طبق محاسبات گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 1397 ، ۲۵ درصد از کل توده زنده متعلق به این ناحیه است [2]. لذا با احتساب این درصد در میزان برداشت، در کل می‌توان سالیانه ۲۵ هزار تن از این ذخایر را برداشت نمود. با سرشکن نمودن این مقدار در بین حداقل ۱۰ شناور صیادی، سهم هر یک سالیانه برابر با 2/5 هزار تن خواهد بود که با رقم خرید هر‌کیلو در سال جاری (۱۴۰۲) حدود ۴۰ میلیارد تومان خواهد بود. این محاسبه از این جهت برای منطقه جاسک انجام شد که بیشترین تراکم فانوس‌ماهیان در این محدوده بوده و به همین دلیل نیز شناورهای صیادی در همین منطقه متمرکز شده و مبادرت به صیادی می‌نمایند. دلیل این تراکم حداکثر در جاسک که برای دیگر ماهیان نیز صدق می‌نماید، بروز آپ ولینگ[7] ناشی از فعالیت مانسون تابستانه و تقویت زنجیره غذایی است. به همین دلیل نیز جاسک مهم‌ترین صیدگاه صیادی در دریای عمان به‌شمار می‌رود و تمرکز شناورهای صیادی در این منطقه به همین علت بوده است. در ادامه مغایرت ارقام برنامه بهره‌برداری شیلات از این ماهیان به میزان ۷۰ هزار تن در سال و سهم سالیانه ۲۷۰۰ تن (سالیانه) برای هر کشتی مورد بررسی بیشتر قرار می‌گیرد.

همان‌طور که پیشتر بیان شد، سیاست بهره‌برداری از این ماهیان به این علت است که به‌علت کوچک بودن اندازه آنان، مصرف انسانی نداشته و برای تولید آرد ماهی مناسب‌اند که جزو مکمل‌های مهم و استراتژیک خوراک دام و طیور (به‌خصوص مرغ) بوده و بخشی از نیازهای کشور هر‌ساله از طریق واردات آن از طریق کشورهایی مانند شیلی و پرو که مهم‌ترین صادر‌کننده‌های جهانی می‌باشند، تأمین می‌شود. در گذشته مقداری از نیاز کشور به آرد ماهی از طریق صید ماهی کیلکا از دریای مازندران و تبدیل آن به آرد ماهی تأمین می‌شده‌ است ولی متأسفانه به‌علت کاهش چشمگیر ذخایر این ماهیان به‌علت صید بی‌رویه در دهه ۸۰ شمسی به‌واسطه عملکرد نامناسب مدیریت شیلات، میزان وابستگی به واردات آرد ماهی افزایش یافت. به همین علت فانوس‌ماهی تنها ذخیره دارای پتانسیل قابل بهره‌برداری در کشور جهت تولید آرد ماهی است. در حال حاضر، مواد اولیه تولید آرد ماهی مورد نیاز در کشور، با استفاده از ضایعات واحد‌های تولید کنسرو ماهی تون و سایر کارخانه‌های فراوری آبزیان، ماهیان صید ضمنی شناورهای صنعتی و سنتی، و همچنین تا حد زیادی صید پر‌ساین ساردین ماهیان است که در حال حاضر در آب‌های اطراف جزیره قشم انجام‌ می‌شود و بخش عمده‌ای از این نیاز را تأمین می‌کند ولی این میزان در حدی نیست که بتواند نیازهای کشور را برطرف سازد.

صید فانوس‌ماهیان به‌روش ترال میان‌آبی (مید و اتر‌ترال) به‌مانند دیگر انواع روش‌های ترال موجب می‌شود تا ماهیان و آبزیان ناخواسته دیگری نیز به‌دام افتند که این وضعیت از خواص مخرب تور ترال در همه جهان است. به همین علت نیز امروزه بسیاری از کشورهای جهان با انجام تغییراتی در طراحی و ساخت تور، میزان صید ضمنی را بسیار کاهش داده و به حداقل قابل قبولی رسانده‌اند که بارزترین نمونه آن صید میگو با تور ترال است که باعث شده تا صید ضمنی آن تا میزان ۸۰ درصد نیز کاهش یابد. به‌رغم این در دهه ۶۰ شمسی اقدامات آزمایشی موفقیت‌آمیزی در این خصوص توسط سازمان شیلات برای کاهش صید ضمنی ترالرهای میگو‌گیر انجام شد ولی متأسفانه ادامه پیدا نکرده و تاکنون نیز به همین وضعیت باقی مانده ‌است.

از آغاز شروع بررسی‌های ذخایر فانوس‌ماهیان، مشخص گردید که این ذخایر در سرتاسر دریای عمان و در عمق 150 تا اعماق 500 متر و از نواحی لبه فلات قاره تا سرتاسر دریای عمان پراکنده می‌باشند. در مناطق ساحلی و در آب‌های فلات قاره معمولاً ذخایر سطح‌زیان ریز مانند ساردین و موتو‌ماهیان گروه‌های غالب این آبزیان را تشکیل می‌دهند و با دور شدن از لبه فلات قاره و ورود به آب‌های دور از ساحل،[8] که حدود عمق 150 متری است، ذخایر فانوس‌ماهیان و دیگر آبزیان میان‌زی وجود دارند که با فاصله از محدوده فلات قاره، میزان توده زنده آنها زیادتر می‌شود [4].

همراه با این ماهیان در این اعماق؛ آبزیان دیگری مانند اسکویید، میگوهای کوچک و دیگر ماهیان مانند یال‌اسب و شبه‌شوریده وجود دارند که به‌عنوان صید ضمنی محسوب شده و پس از انتقال بر روی عرشه، انواع با ارزش آنها تفکیک و مابقی برای آرد ماهی در نظر گرفته می‌شوند. چنانچه صید فانوس‌ماهیان در عمق مناسب انجام شود (خارج از ۲۰ مایل و عمق حدود ۲۰۰ متری)؛ میزان صید ضمنی حدود ۱۰ درصد و بلکه کمتر خواهد بود که این مقادیر در بررسی‌های میدانی متعدد توسط سازمان شیلات ایران و مؤسسه تحقیقات علوم شیلات ثبت و گزارش شده ‌است. به همین دلیل چنانچه صید ضمنی یک شناور بیش از این مقادیر باشد مشخص است که وارد آب‌های ساحلی‌تر و فلات قاره شده و از ذخایر دیگر ماهیان به‌صورت غیر‌مجاز صید کرده است.

تا ابتدای دهه ۱۳۹۰ شمسی، به‌جز چند گشت معدود پژوهشی و یا صید تجاری محدود، بنا به‌دلایل فنی و اقتصادی بهره‌برداری از این ماهیان به‌صورت انبوه انجام نشده بود تا اینکه از این زمان به‌بعد با مجوز سازمان شیلات کشور امر بهره‌برداری از این ماهیان آغاز و مجوزهای صادره به‌صورت غیر قابل قبول و بدون هر گونه کنترلی افزایش یافت که منجر به شرایط زیان‌بار فعلی گردید.

طبق گزارش‌ها و مستندات به‌ویژه گزارش‌های مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و بر اساس بررسی‌های میدانی گسترده، هر کشتی صید ترال فانوس‌ماهی، به‌طور متوسط روزانه 24 تن فانوس‌ماهی صید می‌کند [3]. سازمان شیلات حدود 180 تا 225 روز از سال (طی 4 تا 5 دوره صید 45 روزه) به هر کشتی صید ترال فانوس مجوز و پروانه صید صادر نموده ‌است. اگر حداقل 180 روز صید در سال (چهار دوره صید) برای هر کشتی ترالر با میزان متوسط صید روزانه حداقل 15 تن فانوس‌ماهی برای هر کشتی در نظر گرفته شود، هر کشتی ترالر باید سالیانه 2700 تن فانوس‌ماهی صید نماید. بنابراین برای دستیابی به 70 هزار تن صید فانوس‌ماهی مورد هدف در برنامه ششم توسعه، تعداد فقط 26 کشتی ترالر کافی بود، ولی فعالیت این شناورها از سال ۱۳۸۸ به یک‌باره از ۲ فروند در سال ۱۳۸۷ افزایش و تا سال ۱۳۹۶ به ۹۱ فروند رسید و در همین زمان نیز تعداد موافقت‌های اصولی به تعداد ۲۵۶ فروند نیز رسیده ‌بود. در جدول 1 روند افزایش سریع و بی‌ضابطه این کشتی‌ها بدون توجه به میزان ترکیب صید ضمنی غیر‌مجاز ارائه شده ‌است.

 

جدول 1.  تغییرات سالیانه تعداد کشتی‌های فعال صید فانوس‌ماهیان طی سال‌های 1387 الی 1396 [2]

ردیف

سال

تعداد کشتی

(فروند)

کل صید

(تن)

میزان صید ضمنی (تن)

میزان میکتوفیده

(تن)

درصد میکتوفیده

1

1387

2

6.283

2.641

3.642

58

2

1388

18

14.107

7.018

7.089

50

3

1389

21

17.034

7.137

9.897

58

4

1390

18

20.904

7.063

13.841

66

5

1391

16

9.326

3.126

6.200

66

6

1392

14[9]

6.690

2.565

4.125

62

7

1393

16

9.392

3.807

5.585

59

8

1394

37

17.556

7.303

10.253

58

9

1395

56

25.976

11.263

14.713

57

10

1396

91

27.545

10.362

17.183

62

جمع کل

154.813

62.285

92.528

میانگین دوره 60

 

مشاهدات بعدی این فعالیت‌ها و همچنین دسترسی به اطلاعات جدید و بی‌توجهی عامدانه شیلات نشان داد که هدف از صدور مجوز‌های گسترده صید ترال، بهطور‌کلی صید فانوس‌ماهی نبوده و هدف اصلی، صید ماهی یال‌اسبی در درجه اول برای صادرات به چین (با قیمت بیش از 3 دلار در هر کیلو) و در درجه دوم صید سایر ماهیان تجاری با‌ارزش بوده است. به‌این‌ترتیب به‌نظر می‌رسد برنامه صید ترال فانوس‌ماهی در واقع بهانه‌ای برای صید ماهی یال‌اسبی و دیگر ماهیان تجاری بوده که علاوه‌بر تهی نمودن بخش عمده‌ای از سهم صیادان بومی، موجب تخریب گسترده زیستگاه‌های دریایی و آسیب و لطمه جدی به زیستگاه بوده است. این امر موجب کاهش بارز سهم صید جوامع صیادی محلی شده و معیشت آنان را با چالش جدی مواجه نمود.

در این خصوص، اطلاعات به‌دست آمده از سامانه کنترل و پایش شناورها[10] که در اختیار سازمان شیلات ایران قرار دارد نشان‌ می‌دهد که اکثر کشتی‌های صید ترال در عمده دوره صید خود، خارج از محدوده صید تعیین ‌شده (خارج از حد ۲۰ مایل دریایی و بالای عمق ۲۰۰ متر) فعالیت می‌نموده‌اند. نکته دیگر اینکه ورود به صیدگاه‌های صیادان ساحلی به‌خصوص منطقه صیادی جاسک بود. به این صورت که این کشتی‌ها عمدتاً در شب‌ها دستگاه موقعیت‌سنج خود را که ظاهراً توسط شیلات کنترل می‌شد، خاموش نموده و وارد منطقه ساحلی می‌شدند و با تغییر (سنگین کردن آن) مشخصات تور ترال میان‌آبی اقدام به صید دیگر ماهیان به‌خصوص کف‌زیان با ترال کف می‌نمودند که میزان صید ضمنی آنان را به ۵۰ و حتی تا ۹۰ درصد نیز افزایش می‌داد که به‌مراتب بیش از میزان درصد مجاز تعیین‌ شده برای صید ضمنی (۲۰ درصد) می‌باشد. شکل 2 مسیر تردد و صید یک نمونه از این کشتی‌ها خود تأییدی بر این موضوع است.

 

شکل 2. مسیر تردد شناور‌های صیادی (ترال)

مأخذ:[6].

 

علاوه‌بر تخلفات فوق، به این نکته مهم نیز باید اشاره نمود که این شناورها دارای سهمیه سوخت دولتی بوده و از راه فروش آن در بازار آزاد و بدون انجام هیچ‌گونه صیدی، سود قابل‌توجهی به‌دست می‌آورند. بر‌طبق آیین‌نامه صید فانوس‌ماهیان شیلات، چنانچه برای هر شناور در طول سال تعداد ۱۸۰ روز صیادی در نظر گرفته شود، با احتساب سهمیه روزانه حدود ۱۷۰۰ لیتر گازوئیل، کل سوخت دریافتی یارانه‌ای حدوداً برابر با ۳۰۰ هزار لیتر در سال خواهد بود که با احتساب قیمت بانکرینگی (خرید و فروش سوخت) که دولت در حال حاضر (۲۰ مرداد ۱۴۰۲) به قیمت فوب خلیج ‌فارس از قرار حدود ۴۰ هزار تومان به‌ازای هر لیتر تحویل لندیگراف‌ها می‌دهد، برابر با ۱۲ میلیارد تومان خواهد شد که سود آن از هر فعالیت دیگری به‌مراتب بیشتر است. وجود چنین تفاوت آشکاری در قیمت آزاد سوخت و قیمت یارانه‌ای دولت، دلیلی بوده است که در گذشته بسیاری از صاحبان شناور به چنین کاری مبادرت نمایند و اکنون نیز اصرار مالکین این شناورها به فعالیت مجدد چنین سودی را متوجه آنان خواهد ساخت. به همین لحاظ تحویل این سوخت به شناورها باید زمانی انجام شود که هر شناور طبق برنامه پیش‌بینی شده، صید فانوس‌ماهی خود را انجام داده باشد در غیر این صورت باید قیمت سوخت بر‌مبنای فوب خلیج‌ فارس تحویل آنان شود، مضافاً بر اینکه قیمت فروش فانوس‌ماهی در حال حاضر به‌صورت آزاد حدود ۱۶ هزار تومان به‌ازای هر‌کیلو بوده و برای آن قیمت‌گذاری دستوری از طرف دولت انجام نمی‌شود.

 

وضعیت موجود

همان‌طور که قبلاً بیان شد، به‌دنبال تخلفات متعدد شناورهای دارای مجوز صید ماهی میکتوفیده از آغاز فعالیت آنان، این کشتی‌ها در ابتدا با مالکین چینی فعالیت می‌کردند ولی پس از اعتراضات گسترده، مالکیت آنها به‌طور کامل و یا استیجاری و یا صوری به طرف‌های ایرانی منتقل شد ولی به‌رغم اینجا به جایی‌های ظاهری که بیشتر جهت آرام نمودن اعتراضات در سطح جامعه و صیادان انجام‌ شده بود، فعالیت غیر‌مسئولانه این شناورها همچنان ادامه یافت تا اینکه در سال ۱۳۹۹ به‌دنبال اعتراضات گسترده و پیگیری‌ها و انتشار گزارش آگاهی‌بخش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی۸ و همچنین دستور رئیس‌جمهور، این عملیات متوقف گردید. متعاقباً با تشکیل جلسه‌ای در فراکسیون محیط‌ زیست مجلس شورای اسلامی و با حضور دست‌اندرکاران این فعالیت از‌جمله سازمان شیلات ایران، مؤسسه تحقیقات شیلات و نمایندگان سازمان حفاظت محیط ‌زیست، عملیات صیادی ترال به‌مدت ۲ سال متوقف (به‌استثنای صید میگو) و موارد زیر انجام تا سپس در این خصوص تصمیم‌گیری شود.

  1. ممنوعیت دو‌ساله صید ترال از تاریخ 1399/۹/۱ الی 1401/۹/۱ و آیش نمودن دریا از طرف سازمان شیلات ایران،
  2. انجام پژوهش‌ها و پایش‌های تکمیلی لازم میدانی در خلال زمان ممنوعیت توسط مؤسسه تحقیقات شیلات ایران در صورت فراهم شدن امکانات لازم و مساعدت‌های فراکسیون در زمینه تأمین منابع مالی لازم به این ‌منظور،
  3. اتخاذ تصمیم در‌خصوص آزادسازی صید ترال فانوس‌ماهیان در صورت انجام این بررسی‌ها و ارائه نتایج تحقیقات جهت رفع ابهامات موجود.

 

حال که بیش از مدت ۲ سال از این ممنوعیت گذشته ‌است، همان‌طور که در بالا بیان شد، شیلات ایران در صدد است تا مجدداً صید فانوس‌ماهیان را با شرایطی آزاد اعلام نماید که به چگونگی آن در بخش مقدمه اشاره شد. در خلال همین مدت نیز دستورالعمل مدیریت صید ترال را با حضور نمایندگان کلیه دستگاه‌های ذی‌ربط از‌جمله سازمان حفاظت محیط ‌زیست، در کار‌گروه ویژه مرز شورای امنیت کشور تدوین و به تأیید رسانیده است که در تیرماه ۱۴۰۰ از طرف وزارت کشور ابلاغ شده ‌است. در این دستورالعمل، موارد استفاده از روش صید ترال در خلیج‌ فارس و دریای عمان مشخص شده و شامل موارد زیر می‌باشد:

  1. ذخیره میگو. برای ۳ استان خوزستان (دو فصل تابستانه و زمستانه)، بوشهر و هرمزگان به‌مدت ۳۰ الی ۴۵ روز،
  2. ذخیره یال‌اسب ماهیان. بالای عمق ۵۰ متر در خلیج ‌فارس توسط کشتی‌ها و در دو بازه زمانی ۴‌ماهه (درمجموع ۸ ماه) و خارج از فاصله ۱۲ مایل ساحل در دو استان بوشهر (ناحیه مطاف) و هرمزگان با ۲۰ درصد صید ضمنی یال‌اسب،
  3. ذخیره گروه آبزی‌ماهی مرکب، یال‌اسب، حسون و سلطان‌ابراهیم. در محدوده دریای عمان به‌مدت 4/5 ماه خارج از ۱۲ مایل،
  4. ذخیره فانوس‌ماهیان. در دریای عمان بالاتر از ۱۲ مایل و عمق ۲۰۰ متر.

جهت نظارت بر این اقدامات، مکانیسم‌های کنترلی سختی نیز پیش‌بینی شده ‌است.

در خلال این مدت نیز مؤسسه تحقیقات شیلات متعهد شده بود که اقدامات پایش و نحوه برداشت بهینه و پایدار از ذخیره ماهیان میکتوفیده را مشخص نماید که با پیگیری این مرکز و برگزاری جلساتی با نمایندگان مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی، مشخص شد که این بررسی به‌واسطه عدم تأمین اعتبارات لازم جهت خرید لوازم مورد نیاز (عمدتاً خرید تور میان‌آبی و دستگاه اکوساندر) و تجهیز شناور انجام نشده است.

شایان‌ ذکر است که بسیاری از موارد کنترلی که در آیین‌نامه فوق آمده، مانند همان ضوابطی است که طی آن تخلفات متعددی روی داد و شیلات قادر به جلوگیری از آنها نبود. لذا اکنون نیز مشخص نمی‌باشد که با کمبود بیشتر اعتبارات و امکانات سازمان شیلات نسبت به قبل چه تضمینی برای جلوگیری کامل از تخلفاتی که مالکین شناورها با آگاهی کامل قادر به عدول از آنها و دور زدن چنین ضوابط کنترلی می‌باشند، وجود دارد. 

تحول مهم دیگری که در خلال این مدت تعطیلی صید ترال فانوس‌ماهی پیش آمده و از منظر معیشت و اقتصاد جوامع صیادی محلی بسیار مهم است، این است که با توجه به قیمت بالای صادراتی ماهی یال‌اسب، صیادان محلی در خلال این مدت با کسب تجربه و فراهم نمودن ابزارآلات لازم، به‌طرز موفقیت‌آمیزی شروع به صید ماهی یال‌اسب نموده‌اند. این صیادان با دور شدن از ساحل و رسیدن به محل تجمع گله‌های این ماهی در اعماقی حدود ۷۰ متر با قلاب، اقدام به صید می‌نمایند. طعمه به‌کار برده شده معمولاً گوشت ماهیان و بعضاً تون ماهی است و برخی اوقات حتی دو ماهی به هر قلاب می‌افتند. هر صیاد حدوداً بیش از ۱۰ تا ۲۰ کیلو صید می‌نماید که فروش آنها رقم قابل‌توجهی را برایشان در پی دارد. صید‌های حاصله تحویل شرکت‌های خریدار در تخلیه‌گاه‌ها شده و پس از انجماد به چین صادر می‌گردند. این امر باعث گردیده‌ است تا پس یک دوره نابسامان چند‌ساله برای صیادان محلی منطقه جاسک، تحول مثبتی در درآمد و معیشت آنان ایجاد شود[6]. به همین لحاظ هم کلیه این صیادان مخالف با فعالیت مجدد شناورهای ترالر بوده و این ذخایر و منابع را حق طبیعی خود می‌دانند که باید به آن توجه نمود. به‌خصوص در بند نخست آزادسازی صید ترال توسط شیلات آمده است که فراهم‌سازی زمینه‌های اجتماعی لازم در استان، که به‌این‌ترتیب به‌نظر می‌رسد این زمینه در حال حاضر به‌هیچ‌وجه در میان جامعه صیادی وجود نداشته و بر‌عکس، مخالفت با آن در حال گسترش است..

 

جمع‌بندی و پیشنهادها

اکنون بیش از ۹ ماه از آخرین تاریخ ممنوعیت صید ترال از مورخ 1399/۹/1 می‌گذرد و تاکنون نیز تصمیم دیگری مبنی‌بر آزادسازی و یا ادامه ممنوعیت آن اتخاذ نشده است. ولی شیلات ایران قصد دارد تا با توجه به پایان رسیدن این تاریخ و عدم تمدید آن، و همچنین تصویب دستورالعمل مدیریت صید ترال مصوب کارگروه ویژه مرز شورای امنیت ملی با حضور تمامی متصدیان و متولیان از‌جمله سازمان حفاظت محیط ‌زیست، اقدام به آزادسازی مشروط این فعالیت نماید. از طرف دیگر این نگرانی وجود دارد که با از سرگیری فعالیت‌های شناورهای ترالر مشکلات قبلی مجدداً بروز نموده و با ادامه تخلفات، لطمات بیشتری به ذخایر کف‌زی منطقه وارد شده و موجب ضرر و زیان و نارضایتی بیشتر برای صیادان و اهالی منطقه شود. این امر موجب بروز مشکلات و چالش‌های جدیدی برای دولت و حاکمیت خواهد شد که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:

  1. مشخص نبودن اقتصادی بودن صید فانوس‌ماهیان جهت تولید آرد ماهی و استناد به آن جهت افزایش درصد صید ضمنی و سودآور نمودن این فعالیت، که کل ضرورت انجام این فعالیت را از ابتدا زیر سؤال می‌برد. این امر در‌حقیقت خرج کردن از کیسه صیادان است که معیشت اصلی آنها از دریا تأمین شده و فاقد راهکارهای جایگزین معیشتی می‌باشند،
  2. تخصیص قابل ملاحظه‌ی سهمیه سوخت دولتی برای فعالیتی که بازدهی و سود‌دهی آن دارای توجیه اقتصادی نبوده و عدم تخصیص چنین سوختی موجب کاهش قابل ملاحظه‌ای در بودجه صرف شده و کاهش در واردات سوخت در این شرایط می‌شود،
  3. ایجاد نارضایتی عمومی جامعه صیادی و مخالفت گسترده آنان با از سر‌گیری فعالیتی که شیلات قادر به کنترل تخلفات آن نبوده و حیات و پایداری جامعه صیادی را به خطر می‌اندازد. این امر مطمئناً دارای تبعات امنیتی نیز خواهد بود،
  4. ضعف دستگاه متولی یعنی سازمان شیلات ایران در امر مدیریت و نظارت بر عملکرد مناسب و قانون‌مدار شناورهای صیادی فانوس‌ماهیان،
  5. عدم تناسب بین ظرفیت بهره‌برداری آبزیان و تعداد بالای شناورهای دارای مجوز که صدور پروانه آنها از ابتدا بدون در نظر گرفتن وضعیت ذخایر، میزان صید ضمنی و تعیین دقیق محدوده فعالیت آنها، همراه بوده است،
  6. مشخص نبودن میزان صید ضمنی مجاز بر‌حسب گونه‌های مختلف، که میزان آن بر‌حسب زمان و مکان به‌شدت متغیر است،
  7. به سرانجام نرسیدن وظایف و تکالیف مطالعاتی و پژوهشی مؤسسه تحقیقات شیلات،
  8. مشخص نشدن زمان لازم جهت آیش و احیای کامل ذخایر و زیستگاه‌های از‌دست‌رفته،
  9. مشخص نبودن محدوده دقیق جغرافیایی و عمق مناسب صید، به‌نحوی‌که میزان صید ضمنی به حداقل رسیده و از تمرکز بی‌رویه شناورها در یک منطقه خاص (به‌خصوص صیدگاه‌های دور از ساحل جاسک در بین طول‌های جغرافیایی ́00‌ 57 تا́ 30‌ (58 خودداری شود،
  10. مشخص نمودن نوع و ابعاد ابزارآلات و ادوات صید ماهیان و تورهای مجاز صیادی خاص صید فانوس‌ماهیان، به‌نحوی‌که شناورها قادر نباشند تا به هر نحو بر روی دریا، اقدام به تعویض تور ترال میانی و تبدیل آن به تور ترال کف و یا نزدیک به کف نمایند،
  11. مجهز نبودن شناورها به تور خاص و مناسب میان‌آبی و عدم برخورداری از دستگاه اکوساندر جهت هدف‌گذاری دقیق مکان و عمق صید به‌منظور اقتصادی نمودن فعالیت‌های صیادی.

 

با عنایت به موارد فوق، پیشنهادهای زیر برای اجرای مدیریت بهینه صید فانوس‌ماهیان ارائه می‌شود:

  1. ادامه ممنوعیت صید ماهیان میکتوفیده تا حصول اطمینان از مناسب بودن و اقتصادی بودن این روش،
  2. انجام تحقیقات و پژوهش‌های پیش‌بینی شده به‌خصوص در مورد محدوده و مکان صید و میزان درصد صید ضمنی. با توجه به تأمین اعتبارات لازم برای تحقیقات شیلات، پیشنهاد می‌شود تا شیلات ایران از میان شناورهای موجود صنعتی، بین ۳ تا ۵ شناور را که دارای تجهیزات مناسب می‌باشند (تور میان‌آبی و دستگاه اکوساندر)، انتخاب و پایش صید آزمایشی و پژوهشی را با کمک کارشناسان تحقیقات به‌مدت ۱ سال انجام داده و نتایج حاصله را در اختیار مسئولان قرار دهد،
  3. تعیین کمیته نظارت بر انجام فعالیت‌های پایش و تصمیم‌گیری با ترکیبی از دستگاه‌های متولی شامل سازمان شیلات ایران، مؤسسه تحقیقات شیلات و سازمان حفاظت محیط‌ زیست و با نظارت فراکسیون محیط‌ زیست مجلس شورای اسلامی در‌خصوص تصمیم‌گیری در مورد ادامه و یا توقف کار،
  4. بررسی امکان قانونی نمودن توقف کامل صید صنعتی ترال در دریای عمان برای صید فانوس‌ماهیان و دیگر ذخایر ماهیان در خلیج ‌فارس، که صید سنتی قادر به استحصال از آنان می‌باشد،
  5. بررسی ذخایر شیلاتی قابل جایگزین برای شناورهای صنعتی متوقف شده در آب‌های دور از ساحل به‌استثنای پرساینرهای صید تون ماهیانی که وارد آب‌های [11]EEZ کشور می‌شوند، زیرا که این ماهیان مورد بهره‌برداری صید سنتی قرار داشته و بخش قابل‌توجهی از درآمد آنان را تشکیل می‌دهد.

 

  1.  

    1. Aglen, A., Gjosaeter, J., Myrseth, B., and Tilseth, S., (1982) Surveys of mesopelagic fish resources in th e Gulf of Oman and the Gulf of Aden Jul - Aug 1979 and Jan - Feb 1981. Report of Surveys with the R/V Dr. Fridtof Nansen, Institute of Marine Research, Bergen, Norway, 71 pages.
    2. بررسی مدیریت صید فانوس‌ماهیان در دریای عمان. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۷.
    3. گزارش «ارزیابی ذخایر و ارائه راهکارهای مدیریتی در راستای بهره‌برداری پایدار از ذخایر آبزیان». مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، 1394.
    4. Survey of Mesopelagic Fish Resources Within the Iranian Exclusive Economic Zone of the Oman Sea. FAO, May 1994.
    5. Valinassab, T., Pierce, G.J. and Johannesson, K., 2007. Lantern fish (Benthosema petrotum) resources as a target for commercial exploitation in the Oman Sea. Journal of Applied Ichthyology, 23:573–577. DOI: 10.1111/j.1439-0426.2007.01034.x
    6. گزارش‌های سازمان شیلات ایران (ارائه شده به فراکسیون محیط ‌زیست مجلس شورای اسلامی)، 1399.