ضرورت اقدام ملی برای ارتقای سازگاری با تغییرات اقلیمی

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسنده

کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

برای مدیریت پدیده تغییر اقلیم در مجموع دو رویکرد سازگاری با تغییر اقلیم و کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در سطح جهان مطرح شده است که سازگاری با تغییرات اقلیمی به ویژه در کشورهای در حال توسعه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. روند یابی مؤلفه های آب و هوایی کشور بیانگر کاهش بارش، افزایش دمای میانگین و گسترش خشکسالی ها طی ۵ دهه اخیر است که مؤید وقوع تغییر اقلیم در کشور است. بررسی پیامدهای گسترده تغییرات اقلیمی بر بخش های مختلف کشور نظیر انرژی، امنیت غذایی و مهاجرت طی سالیان اخیر و سالیان آتی بیانگر ضرورت اقدام ملی در این حوزه است. بررسی تجربیات جهانی نشان می دهد که سازگاری با تغییرات اقلیمی در حال تبدیل شدن به بخش معمول و ضروری در همه سطوح برنامه ریزی است درحالی که براساس گزارش برنامه محیط زیست ملل متحد در سال ۲۰۲۲ ایران از جمله معدود کشورهایی است که در سطوح راهبردی، سیاستی و برنامه ریزی اقدام چندانی برای سازگاری اقلیمی انجام نداده است. این در حالی است که بررسی محتوای اسناد آمایش سرزمین، قوانین پنج ساله توسعه و متن لایحه برنامه هفتم توسعه نشان از عدم توجه به کلان روند تغییر اقلیم دارد. در این راستا ضروری است برنامه ریزان و تصمیم گیران توسعه منطقه ای و آمایش سرزمین قبل از تدوین هر برنامه ای به آینده نگری های اقلیمی مناطق مختلف کشور توجه نمایند. علاوه بر این براساس تجربیات بین المللی اولین قدم در جهت سازگاری با تغییرات اقلیمی ایجاد دستور کار ملی است که در این راستا در گزارش بند قانونی تدوین و اجرای برنامه ملی سازگاری اقلیمی طی برنامه هفتم توسعه پیشنهاد شده است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

 

خلاصه مدیریتی

 

با توجه به وقوع تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف جهان در سال‌های اخیر و بروز پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و خسارات مالی مربوط به رویدادهای جوی، تغییرات اقلیمی اهمیت زیادی برای سیاست‌گذاران جهانی پیدا کرده است. برای مقابله و مدیریت پدیده تغییر اقلیم در مجموع دو رویکرد سازگاری با تغییر اقلیم و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح جهان مطرح شده‌است. رویکرد سازگاری در برابر کاهش انتشار به‌دلایل مختلف در سال‌های اخیر به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. بررسی اثر تغییر اقلیم بر مؤلفه‌های آب و هوای کشور نشان‌می‌دهد دمای هر دهه تقریباً با شیب 0/4 درجه سلسیوس افزایش یافته که حدود دو برابر نرخ افزایش جهانی و بیانگر گرمایش محیط و تغییرات اقلیم کشور با سرعت بیش از میانگین جهانی است. براساس شاخص بارش- تبخیر و تعرّق استاندارد شده ((SPEI در بازه ده‌ساله، 15/7 % مساحت کشور در معرض خشکسالی شدید و بسیار شدید و فقط 0/2% ترسالی‌های شدید و بسیار شدید قرار داشته است. در مجموع دامنه تغییرات بارش و دمای کشور در انتهای قرن 21 در دو حالت پایبندی و عدم پایبندی جامعه جهانی به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به‌ترتیب بین 2/5+ تا 7/5- درصد و 1/3+ تا 5/2+ درجه سلسیوس پیش‌بینی می‌شود.

بررسی پیشینه قانونی این موضوع در کشور نشان‌می‌دهد بند «۳» ماده (۸) آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو (1387/12/4)، برای دستگاه‌های اجرایی آسیب‌پذیر از موضوع تغییر آب و هوا وظایفی را تعیین کرده است. علاوه بر این سازمان حفاظت محیط‌ زیست با همکاری دستگاه‌های مختلف در سال 1396 برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم کشور را در پنج بخش اصلی کاهش انتشار، بخش کشاورزی و امنیت غذایی، بخش منابع طبیعی و تنوع زیستی و بخش آب تنظیم کرده است که راهبردهای سازگاری با تغییر اقلیم در 4 بخش مدیریت منابع آب، کشاورزی و امنیت غذایی، منابع طبیعی و تنوع زیستی و بهداشت ارائه شده‌است. هرچند این سند به تفکیک بخش‌های مختلف، ذیل هر راهبرد، سیاست‌ها، برنامه‌های اجرایی و دستگاه مجری و همکار را تعیین کرده است لکن به این دلیل که این سند در سازمان حفاظت محیط‌ زیست تدوین شده‌است و در سطح هیئت‌وزیران به تصویب نرسیده است فاقد ضمانت اجرایی لازم است.     

یافته‌های کلیدی:

بررسی وضعیت کشور نشان‌می‌دهد که تغییر اقلیم پیامدهای گسترده‌ای را در بخش‌های مختلف نظیر آب، کشاورزی، انرژی، بهداشت و زیست‌بوم در جهان و ایران به‌همراه داشته است. با این حال بررسی برنامه‌های توسعه 5 ساله و لایحه برنامه هفتم توسعه نشان از عدم توجه به این موضوع بنیادین دارد در حالی‌که ضروری است بخش‌های مختلف کشور راهکارهای خود را برای سازگاری با این پدیده در حوزه خود تدوین نمایند. علاوه‌بر این بررسی پیشینه قانونی سازگاری با تغییرات اقلیمی در کشور ما نشان‌می‌دهد هرچند این موضوع در سیاست‌های کلی محیط‌ زیست به‌خوبی مورد توجه قرار گرفته است اما در آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو موضوع سازگاری با تغییرات اقلیمی به‌طور کمرنگی مورد تأکید قرار گرفته است. طی سالیان اخیر برخی وزارتخانه‌ها اقداماتی را جهت سازگاری با تغییر اقلیم انجام داده‌اند. مقایسه اقدامات انجام‌شده با مفاد بند «۳» ماده (۸) آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو و همچنین برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم کشور بیانگر فاصله معنادار اقدامات صورت گرفته و وظایف تعیین شده برای دستگاه‌های مختلف است.

پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی

در پایان گزارش پیشنهادهای زیر برای بهبود سازگاری با تغییرات اقلیمی ارائه شده‌است: 

الف) لحاظ کلان روند تغییر اقلیم در اسناد و برنامههای توسعه: انتظار می‌رود طی سالیان آینده تغییرات اقلیمی اثرات جدی بر بخش‌های مختلف توسعه‌ای و زیربنایی کشور نظیر امنیت غذایی، سلامت و انرژی در ایران و جهان داشته‌باشد. با این وجود بررسی محتوای اسناد آمایش سرزمین و متن لایحه برنامه هفتم توسعه نشان از عدم توجه به کلان‌روند تغییر اقلیم دارد. این در حالی است که در بند «۷» سیاست‌های کلی محیط‌ زیست ابلاغی مقام معظم رهبری به توسعه آینده‌نگری به‌عنوان یکی از الزامات مدیریت تغییرات اقلیمی در کشور اشاره شده‌است. در این راستا ضروری است برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران توسعه منطقه‌ای و آمایش سرزمین قبل از تدوین هر برنامه‌ای به آینده‌نگری‌های اقلیمی مناطق مختلف کشور توجه کرده و آن را به‌عنوان یکی از پیشران‌های اصلی در نظر بگیرند.

ب) تدوین برنامه ملی سازگاری با تغییر اقلیم: برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم در سال 1396 سعی کرده است راهبردها و برنامه‌های سازگاری را در چهار حوزه آب، کشاورزی و امنیت غذایی، منابع طبیعی و محیط‌ زیست و بهداشت ارائه نماید. لکن اجرای این برنامه با محدودیت‌ها و چالش‌هایی در کشور مواجه است. تدوین قانون جامع تغییر اقلیم می‌تواند بستر مناسب حقوقی را برای این امر فراهم نماید، اما همانگونه که در گزارش حاضر اشاره گردید تدوین یک برنامه سازگاری با توجه به وجوه مختلف مسأله و گستردگی ذینفعان نیازمند تدوین یک‌روند مشارکتی بین سطوح مختلف حکمرانی اعم از مجلس، دولت، وزارتخانه‌ها، بخش و خصوصی و بخش عمومی است. همانگونه که براساس تجربیات بین‌المللی در فرآیند برنامه ملی سازگاری در گزارش حاضر اشاره شد اولین قدم در جهت سازگاری با تغییرات اقلیمی ایجاد دستور کار ملی در سطح مجلس و دولت است. رویارویی با اثرات تغییر اقلیم در کشور و جاری‌سازی برنامه‌ها و راهبردهای سازگاری نیازمند حکم قانونی و ضمانت اجرایی لازم است. در این راستا حکم ذیل جهت تدوین و اجرای برنامه ملی سازگاری با تغییر اقلیم در برنامه هفتم توسعه پیشنهاد می‌گردد:

"با هدف تقویت سازگاری و کاهش آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم، سازمان حفاظت محیط‌ زیست مکلف است با همکاری وزارتخانه‌های نفت، کشور، دفاع، جهادکشاورزی، نیرو، صنعت، معدن و تجارت، راه و شهرسازی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نسبت به تدوین برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی طی سال اول برنامه اقدام و به تصویب هیئت‌وزیران برساند. "

 

  1. مقدمه

بنا به تعریف، تغییر اقلیم[1]عبارت است از تغییرات رفتار آب و هوایی یک منطقه نسبت به رفتاری که در طول یک افق زمانی بلندمدت از اطلاعات مشاهده‌شده یا ثبت شده در یک منطقه مورد انتظار است. تغییر در مقادیر حدی و میانگین‌های پارامترهای اقلیمی از پیامدهای مهم تغییر اقلیم است که با نوسانات اقلیمی تفاوت علمی دارد. نوسانات اقلیمی دوره‌ای است و انحرافات پارامترهای اقلیمی از میانگین را بیان می‌کند و در دوره‌های زمانی مختلف می‌تواند متفاوت باشد؛ ولی تغییر اقلیم نوسان کلی و گسترده در آب وهوای یک منطقه است. تغییر اقلیم همان گونه که از فعالیت‌های گوناگون انسانی تأثیر می‌پذیرد، اثرهایی گوناگون بر فعالیت‌های انسانی بر جای می‌گذارد. با توجه به وقوع تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف جهان در سال‌های اخیر و بروز پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و خسارات مالی مربوط به رویدادهای جوی، تغییرات اقلیمی اهمیت زیادی برای سیاست‌گذاران جهانی پیدا کرده است.

هیئت بین دولتی تغییر اقلیم[2] نهاد بین المللی پیشرو برای ارزیابی تغییرات اقلیم است که سازمان هواشناسی کشور مرجع ملی آن در ایران است. دفتر بررسی سازگاری، آسیب پذیری و کاهش تغییرات اقلیم هیئت بین دولتی تغییر اقلیم، توسط برنامه محیط‌ زیست سازمان ملل متحد[3] و سازمان جهانی هواشناسی تأسیس گردید؛ تا ارزیابی جامعی از وضعیت فعلی دانش در مورد تغییرات اقلیم و اثرات بالقوه زیست‌محیطی و اجتماعی-اقتصادی آن به جهان ارائه دهد. در گزارش ششم هیئت بین دولتی تغییر اقلیم، براساس روند انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاربری اراضی و آلاینده‌های هوا، پنج روایت در خصوص مسیرهای اجتماعی- اقتصادی مشترک[4] آینده جهان ارائه شده‌است. هر مسیر به چگونگی دستیابی به اهداف مختلف در چارچوب ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی و مفروضات سیاست مشترک جهان می‌پردازد. در این راستا پنج مسیر اجتماعی-اقتصادی مشترک محتمل شامل توسعه پایدار، توسعه میانه، رقابت منطقه‌ای، نابرابری و توسعه فسیل پایه برای جهان ارائه شده‌است (شکل 1).

 

شکل ۱. افزایش دمای سطح جهانی نسبت به دوره 1850-1900 [1]

 

بر اساس داده‌های سازمان جهانی هواشناسی

 

[5] (WMO)، از سال 1970 تا 2019، تعداد رخدادهای حدی اقلیمی پنج برابر افزایش یافته‌است، هرچند مقایسه دو دهه‌ی 2000 و 2010 اندکی کاهش را نشان‌می‌دهد اما رخدادهای حدی اقلیمی از نظر زمان و مکان شدیدتر و غیرقابل‌پیش‌بینی‌تر شده‌اند. سیل 2021 در سراسر آلمان، بلژیک، لوکزامبورگ و هلند حدود 43 میلیارد دلار خسارت و تلفات انسانی حدوداً 200 نفری به بار آورد که میزان سیل و خسارت در این منطقه خاص بی سابقه بود. سیل در استان هنان چین در سال 2021 نیز منجر به ده‌ها کشته، آواره شدن بیش از 250000 نفر و اختلال در حمل و نقل زغال‌سنگ، تولید آلومینیوم و تولید محصولات آیفون شد. در حالی که رخدادهای حدی در طول همین چند دهه بیش از پنج برابر افزایش یافته‌است، خسارت رخدادهای حدی تقریباً هشت برابر در سطح جهانی افزایش یافته‌است که به‌معنای افزایش نزدیک به 77 درصدی هزینه هر رخداد طی پنج دهه گذشته‌است [2].

 

نمودار 1. تعداد رخدادهای حدی اقلیمی و خسارت آنها در جهان طی پنج دهه اخیر  [2]

برای مقابله و مدیریت پدیده تغییر اقلیم در مجموع دو رویکرد کاهش و سازگاری با تغییر اقلیم در سطح جهان مطرح شده‌است. کاهش تغییرات اقلیمی به‌معنای اجتناب و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در جو برای جلوگیری از گرم شدن زمین است درحالی‌که سازگاری با تغییرات اقلیمی به‌معنای تغییر رفتار، سیستم‌ها و در برخی موارد شیوه‌های زندگی برای محافظت از افراد، اقتصاد و محیط زندگی در برابر اثرات و پیامدهای تغییرات اقلیمی است. رویکرد سازگاری در برابر کاهش انتشار به‌دلایل مختلف در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. نخست آنکه با توجه به میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در گذشته و اینرسی سیستم اقلیمی، دیگر حتی کاهش‌های بلندپروازانه در انتشار آلاینده‌ها نمی‌تواند مانع تغییر اقلیم شود. علاوه بر آن اثر کاهش انتشار آلاینده‌ها چند دهه به طول می‌انجامد تا به‌طور کامل آشکار شود، در حالی که اغلب اقدامات سازگاری فواید نسبتاً فوری دارند. سومین دلیل اینکه اقدامات سازگاری می‌تواند به‌طور مؤثر در مقیاس محله‌ای و منطقه‌ای اجرا شوند، به‌طوری که اثربخشی آنها کمتر به دیگران وابسته باشد، در حالی‌که اقدامات کاهش انتشار، نیازمند همکاری بین المللی گسترده‌ای است. آخرین دلیل هم به این موضوع باز می‌گردد که اقدامات سازگاری به خودی خود و ورای بحث تغییر اقلیم می‌تواند برای آمادگی جامعه در برخورد با اثرات رویدادهای آب و هوایی مانند خشکسالی و سیلاب مفید باشد [3].

سازگاری با تغییرات اقلیمی به‌دلیل حساسیت بخش‌های مهمی مانند کشاورزی که به‌شدت به شرایط آب‌وهوایی وابسته هستند، حائز اهمیت است. افزایش دما تأثیر منفی بر تولید و عملکرد محصول از سطح ملی به مقیاس جهانی داشته است. به‌طور کلی، تحت‌تأثیر پدیده تغییر اقلیم، طی زمان شدت اثرات در مکان‌هایی که بیشترین آسیب‌پذیری و کمترین تاب آوری را دارند، افزایش می‌یابد؛ در واقع سیستم‌هایی که قبلاً مستعد خشکسالی و کمبود آب بودند با احتمال بیشتری در معرض خشکسالی با شدت بیشتر قرار می‌گیرند. بخش‌هایی از سیستم که محل اسکان افراد فقیر بوده و ریسک بالای خطر و آسیب پذیری را دارند مانند دشت‌های سیلابی یا دامنه‌های مستعد لغزش و رانش، با تواتر و شدت بالاتری تحت‌تأثیر سیل یا لغزش و یا رانش گسترده زمین قرار خواهند گرفت در چنین شرایطی، مدیران و برنامه‌ریزان در سطح ملی و محلی باید برای پاسخ‌گویی نسبت به این احتمالات آمادگی داشته‌باشند و علاوه‌بر تمرکز روی شدت یا نوع نشانزدها مثل خشکسالی، سیل و.... باید پیچیدگی‌ها و عدم قطعیت‌های مربوط به پدیده تغییر اقلیم را ملاک مدیریت سیستمی قرار دهند.

گزارش حاضر در ابتدا نگاهی به این مسأله خواهد داشت که اثرات جهانی تغییر اقلیم در بخش‌های مختلفی نظیر زیست‌بوم‌، امنیت غذایی، آب، سلامت، زیرساخت‌ها و مدیریت شهری چه میزان بوده است؟ در ادامه گزارش اثرات تغییر اقلیم بر مؤلفه‌های آب و هوای کشور در دهه‌های اخیر و پیامدهای تغییر اقلیم در بخش‌های توسعه‌ای کشور اعم از محیط‌ زیست، امنیت غذایی، سلامت، مهاجرت و انرژی در گذشته و آینده مورد ارزیابی قرار گرفته است. با مروری بر وضعیت جهانی در ادامه گزارش پیشینه حقوقی و تقنین این موضوع در سطح سیاستی، قانونی و اجرایی مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه‌بر این براساس شدت و گستردگی پیامدهای تغییر اقلیم در سطح جهانی، کشورها چه سیاست‌های و اقداماتی را برای سازگاری با تغییرات اقلیمی در پیش‌گرفته‌اند؟ در پایان گزارش نیز براساس چالش‌های تحقق سازگاری با تغییر اقلیم در کشور، پیشنهادهای اصلاحی ارائه شده‌است.

1-1. گستره اثرات جهانی تغییر اقلیم

اثرات مشاهده تغییر اقلیم طی دهه‌های اخیر را می‌توان به دو بخش اصلی اثرات بر بخش‌های انسانی و زیست‌بوم تقسیم نمود. در بخش انسانی اثرات بر آب و تولید مواد غذایی، سلامت و تندرستی و شهرها و زیرساخت‌ها و در بخش زیست‌بوم تغییرات ساختار زیست‌بوم، تغییر دامنه گونه‌ها و تغییرات فنولوژیک[6] قابل اشاره هستند. در جداول 1 و 2 اثرات مشاهده‌شده تغییر اقلیم بر زیست‌بوم‌ها و بر سیستم‌های انسانی در مناطق مختلف جهان نشان داده‌شده‌است.

شکل 2. اثرات انسانی و محیط زیستی تغییر اقلیم [1]

 

 

 

جدول 1. اثرات مشاهدهشده تغییر اقلیم بر زیست‌بوم‌ها [1]

زیست‌بوم

تغییرات در ساختار زیست‌بوم

تغییر دامنه گونه‌ها

تغییرات در زمان‌بندی (فنولوژی)

خشکی

آب شیرین

اقیانوس

خشکی

آب شیرین

اقیانوس

خشکی

آب شیرین

اقیانوس

جهان

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

آفریقا

ز

ز

ز

ز

-

ز

-

ک

ک

آسیا

ز

م

ز

ک

م

-

ک

ک

م

استرالیا

ز

-

ز

ز

-

ز

ز

-

ک

آمریکای مرکزی و جنوبی

ز

ز

ز

ز

ز

ز

-

-

ک

اروپا

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

آمریکای شمالی

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

جزایر کوچک

ز

ز

ز

ز

ز

ز

ز

-

م

قطب شمال

ز

م

ز

ز

ز

ز

ز

م

ز

قطب جنوب

م

-

م

م

-

م

م

-

-

مدیترانه

ز

-

ز

ز

م

ز

ز

-

م

جنگل‌های استوایی

ز

-

*

م

-

*

-

-

*

مناطق کوهستانی

ز

م

*

ز

م

*

ز

ک

*

بیابان‌ها

ز

*

*

ز

*

*

-

*

*

کانون داغ تنوع زیستی[7]

ز

-

ز

ز

-

ز

ز

-

*

 

میزان اطمینان در انتساب به تغییرات اقلیمی

زیاد و خیلی زیاد

ز

متوسط

م

کم

ک

شواهد محدود

-

کاربردی نیست

*

افزایش اثرات نامطلوب

(ن)

افزایش اثرات مطلوب و نامطلوب

(ن / م)

 

 

 

جدول 2. اثرات مشاهدهشده تغییر اقلیم بر سیستم‌های انسانی [1]

 

اثرات بر کمبود آب و تولید مواد غذایی

اثرات بر سلامت و تندرستی

اثرات بر شهرها، سکونتگاه‌ها و زیرساخت‌ها

 

کمبود آب

کشاورزی / تولید محصول

سلامت و بهره وری دام

بازده و تولید شیلات

بیماری‌های عفونی

گرمازدگی، سوء تغذیه

سلامت روان

مهاجرت

سیلاب شهری و خسارات

خسارات سیل / طوفان در مناطق ساحلی

خسارت به زیرساخت‌ها

آسیب به بخش‌های کلیدی اقتصادی

جهان

م(ن / م)

م(ن)

-

م(ن)

م(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

م(ن)

آفریقا

م(ن)

ز(ن)

ک(ن)

م(ن)

ز(ن)

ز(ن)

-

ز(ن)

م(ن)

م (ن)

م(ن)

ز(ن)

آسیا

م(ن / م)

ز(ن / م)

ک(ن)

م(ن)

م(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ک(ن)

ز (ن)

م(ن)

م(ن)

استرالیا

ک(ن / م)

ز(ن)

م(ن / م)

م(ن)

-

م(ن)

م(ن)

*

ک(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

آمریکای مرکزی و جنوبی

ک(ن / م)

م(ن)

(ن / م) م

(ن) م

م(ن)

م(ن)

*

(ن) م

م (ن)

ک(ن)

م(ن)

م(ن)

اروپا

ز(ن / م)

ز(ن / م)

م(ن)

م(ن / م)

م (ن)

م(ن)

ز(ن)

ک(ن)

م (ن)

ک(ن)

م(ن)

م(ن)

آمریکای شمالی

م(ن / م)

ز(ن / م)

ک(ن)

م(ن / م)

ز (ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز (ن)

-

ز (ن)

ز(ن)

ز(ن)

جزایر کوچک

ز(ن)

(ن) م

م(ن)

ز(ن)

ک(ن)

ز(ن)

-

م(ن)

ز(ن)

ز (ن)

ز(ن)

ز(ن)

قطب شمال

ک(ن / م)

ز(ن / م)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

ک(ن)

ز(ن)

م(ن)

ز(ن)

ز(ن / م)

شهرهای کنار دریا

-

-

-

ز(ن)

-

ز(ن)

*

م(ن)

-

ز(ن)

ز(ن)

ز(ن)

مدیترانه

ز(ن)

(ن) م

ز(ن)

ز(ن)

ک(ن)

ز(ن)

*

ک(ن)

ک(ن / م)

ک(ن)

-

م(ن)

مناطق کوهستانی

ز(ن / م)

(ن / م) م

م(ن)

-

م(ن)

م(ن)

(ن)

م(ن)

ز(ن)

*

ز(ن)

ز(ن)

 

 

1-2. اثر تغییر اقلیم بر مؤلفه‌های آب و هوای کشور (شواهد وقوع تغییر اقلیم)

الف) تغییرات بارش سالانه: نمودار بارش تجمعی سالانه کشور معرف آن است که این شاخص در پنج دهه گذشته روند نزولی داشته است. میانگین بارش تجمعی سالانه در دهه‌های 1352-1361 و 1392-1401 به‌ترتیب حدود 250 و 200 میلی‌متر بود، که روند کاهشی و تفاوت 50 میلی‌متری را نشان‌می‌دهد. بارش میانگین با استفاده از داده‌های دیدبانی ایستگاه‌های هواشناسی و داده‌های باران سنجی وزارت نیرو ترسیم شده‌است.

 

 

نمودار 2- روند تغییرات بارش کشور در بازه زمانی (1401-1351)

ب) تغییرات میانگین دما: میانگین دمای کشور در 50 سال گذشته با استفاده از درون‌یابی داده‌های دیدبانی ایستگاه‌های سازمان هواشناسی کشور در نمودار 3 ارائه شده‌است. براساس این اطلاعات، دمای هر دهه تقریباً با شیب 0/4 درجه سلسیوس افزایش یافته که حدود دو برابر نرخ افزایش جهانی و بیانگر گرمایش محیط و تغییرات اقلیم کشور با سرعت بیش از میانگین جهانی است. در نمودار 50 ساله تغییرات دمای میانگین کشور، سال آبی 71-70 با دمای 15/7 درجه سلسیوس خنک‌ترین و سال‌های 1397-1396 و 1400 - 1399 با دمای 19 درجه سلسیوس به‌عنوان گرم‌ترین سال ثبت شده‌است.

 

نمودار 3. روند تغییرات دمای کشور در بازه زمانی (1401-1351)

ج) تغییرات میانگین تبخیر-تعرق: افزایش روند دما موجب تبخیر سریع‌تر آب و کاهش فرصت ترمیم منابع آب زیرزمینی می‌شود. نمودار 4 رشد ظرفیت تبخیر در پنج دهه گذشته کشور را نشان‌می‌دهد که براساس آن افزایش ظرفیت تبخیر در کشور مشهود است و این امر به تشدید تبخیر منابع آب سطحی و کاهش رطوبت خاک منجر شده و تأثیر مخربی بر منابع آب در دسترس از جمله شرب و کشاورزی دارد. افزایش ظرفیت تبخیر همراه با فعالیت‌های مخرب انسانی، سهم قابل توجهی در عواقب محیطی ناخواسته در کشور داشته است.

 

نمودار 4. روند تغییرات بارش و ظرفیت تبخیر و تعرق کشور در بازه زمانی (1401-1351)

د) تغییرات خشکسالی: شاخص استاندارد شده بارش-تبخیر و تعرق[8] (SPEI) و روند تغییرات آن در سه دهه گذشته (1371-1401) در نمودار 5 ارائه شده‌است. این شاخص یکی از شاخص‌های استاندارد جهانی برای نشان دادن خشکسالی است و تأثیر هر دو عامل دما و بارش را در شدت خشکسالی هواشناسی لحاظ می‌کند. مطابق این نمودار، فراوانی و شدت خشکسالی‌ها در کشور در دهه‌های اخیر روند صعودی داشته است. براساس شاخص SPEI در سال آبی 1400-1401، 61/7 % از مساحت کشور تحت‌تأثیر خشکسالی‌های شدید و بسیار شدید و فقط 19% از مساحت آن ترسالی شدید و بسیار شدید بوده است. براساس همین شاخص در بازه ده‌ساله، 15/7 % مساحت کشور در معرض خشکسالی شدید و بسیار شدید و فقط 0/2% ترسالی‌های شدید و بسیار شدید قرار داشته است.

 

 

نمودار 5.  روند تغییرات خشکسالی در بازه زمانی (1401-1371)

 

  1. پیشینه

2-1. پیشینه مطالعات پژوهشی

2-1-1. چشمانداز تغییر اقلیم در ایران: پژوهشکده اقلیم‌شناسی مشهد با استفاده از داده‌های پایگاه پروژه درون مقایسه‌ای مدل‌های جفت شده[9] چشم‌انداز تغییر اقلیم ایران را بررسی کرده است. در این پژوهش تغییرات اقلیمی ایران در 4 بازه‌ی زمانی 20 ساله از ۲۰۲۱ تا 2100 نسبت به دوره پایه 2005-1986 بر اساس سناریوهای متفاوت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در مجموع دامنه تغییرات بارش و دمای کشور در انتهای قرن 21 در دو حالت پایبندی و عدم پایبندی جامعه جهانی به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به‌ترتیب بین 2/5+ تا 7/5- درصد و 1/3+ تا 5/2+ درجه سلسیوس پیش‌بینی می‌شود. نکته مهم در تغییرات منطقه‌ای بارش و دما، منطبق بودن بیشترین کاهش بارش و بیشترین افزایش دما بر روی منطقه زاگرس و پس از آن در منطقه شمال غرب است. مناطقی که منابع آب سطحی مهم کشور (نظیر رودخانه‌های کارون بزرگ، دز و کرخه) در آن مستقر است و هم اکنون درگیر مشکلات زیست‌محیطی مانند وقوع گردوخاک، خشکسالی‌های گسترده، آتش‌سوزی و خشک شدن درختان جنگلی، کاهش شدید سطح آب دریاچه ارومیه و حذف برخی زیست‌بوم‌های طبیعی هستند. ادامه چنین وضعیتی موجب تشدید مشکلات زیست‌محیطی در مناطق یادشده می‌گردد[4]. بسته به سناریوی تغییرات اقلیمی، روزهای بسیار گرم ممکن است تا سال 2050 بین 30 تا 90 روز برسد در حالی‌که از نظر تاریخی این عدد برای کشور 18 روز بوده است [5] [10]. در مجموع در خصوص پیش بینی روند بارندگی اطمینان اندکی وجود دارد و حتی اگر برخی مناطق شاهد کاهش بارندگی در طول سال باشند، احتمال دارد که رویدادهای بارندگی شدیدتری رخ دهد[6] [11].

 

 

نمودار 6. دامنه تغییرات دما (درجه سلسیوس) و بارش (%) پیش‌بینی شده در سطح کشور و مناطق مختلف در انتهای قرن 21 [4]

2-1-2. ارزیابی پیامدهای تغییر اقلیم بر بخش‌های مختلف کشور

الف) اثرات تغییر اقلیم بر بخش بهداشت و سلامت

خطرات بهداشتی ناشی از استرس گرمایی شامل بیماری‌های مرتبط با گرما همچون اسهال، حساسیت پوستی، درد شکم، سکته مغزی، بی حالی ناشی از گرما و مرگ می‌باشد. میزان مرگ در افراد سالمند بالای 65 سال ناشی از گرما در سال‌های 1961-1990 کمتر از 6 مورد در هر 100 هزار نفر جمعیت بوده است. تحت دو سناریوی انتشار بالا و کاهش انتشار سریع، این میزان مرگ در سال 2080 به‌ترتیب به حدود 69 نفر و 16 نفر در هر 100 هزار نفر برای افراد سالمند بالای 65 سال می‌رسد[7].

 

نمودار 7. مرگ ناشی از گرما در بین افراد سالمند (65+سال) بهازای هر 100 هزار نفر در ایران طی سالهای 1900 تا 2100، طبق سناریوهای انتشار زیاد و کم [7]

 

مشکلات مرتبط با ایمنی و امنیت مواد غذایی می‌تواند منجر به سوء تغذیه و بیماری‌های ناشی از مواد غذایی، زئونوز[12]، بیماری‌های غیر واگیر و مرگ گردد. با کاهش امنیت غذایی ناشی از تغییرات اقلیم، فاکتورهای خطر متابولیکی و سبک زندگی مرتبط با رژیم غذایی در بیماری‌های غیرواگیر احتمالاً تشدید می‌شود. افزایش دمای هوا می‌تواند منجر به افزایش بیماری‌های ناشی از مواد غذایی از طریق فساد مواد غذایی به‌علت فریز نامناسب، جابجایی و یا ذخیره‌سازی نامطلوب و یا تغییر در وضعیت رشد سالمونلا، شود.

با کاهش بارش در اکثر نقاط کشور، دسترسی به آب شرب سالم محدودتر شده و بنابراین امکان افزایش بیماری‌هایی مرتبط با آب مانند وبا و اسهال افزایش خواهد یافت. افزایش بارش‌های سنگین و سیل‌آسا در کشور سبب افزایش تداخل آب‌های سطحی و فاضلاب‌ها شده و افزایش بیماری‌های اسهال و وبا را به‌دنبال خواهد داشت. با توجه به اعلام سازمان بهداشت جهانی مبنی بر اینکه هر 1 درجه سلسیوس افزایش دمای سالانه باعث افزایش 8 درصدی مبتلایان به اسهال می‌شود؛ بنابراین، بر اساس پیش‌بینی دمای نقاط مختلف کشور تا سال 2050، بخش گسترده‌ای از کشور با افزایش بیماریهای اسهالی روبهرو خواهند شد [7].

 

ب) اثرات تغییر اقلیم بر مناطق ساحلی کشور

ایران تحت سه ناحیه ساحلی دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان قرار دارد. درمجموع ایران دارای 3500 کیلومتر خط ساحلی بوده که 800 کیلومتر آن مربوط به نواحی ساحلی خزر و بقیه مربوط به نواحی ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان می‌باشد. در مجموع حدود 10 میلیون نفر در مناطق ساحلی کشور زندگی می‌کنند. جمعیت ساکنین نواحی ساحلی شمالی کشور بسیار بیشتر از نواحی جنوبی است. فعالیت‌های اقتصادی اصلی مردمان ساکن در نواحی ساحلی شمالی کشور، کشاورزی، ماهیگیری و گردشگری است در حالی که در نواحی جنوبی مردم بیشتر از طریق ماهیگیری، کشتیرانی و صنعت امرار معاش می‌کنند. تغییرات اقلیمی در نواحی ساحلی کشور از جنبه‌های مختلف بر این نواحی و زندگی مردم ساکن در این نقاط تأثیر می‌گذارد. این اثرات عبارتند از [8]:

  • مطالعات نشان‌می‌دهد تا سال 2040 بارش در رودخانه ولگا افزایش یافته و بنابراین سطح دریای خزر به مقدار اندکی افزایش خواهد یافت[13].
  • کاهش بارش، افزایش دما به‌همراه فعالیت‌های انسانی باعث کاهش پوشش گیاهی و کاهش رواناب رودخانه‌های منتهی به دریای خزر شده و نهایتاً باعث فرسایش خاک و همچنین کاهش زاد و ولد ماهیان مهاجر از دریا به این رودخانه‌ها خواهد شد.
  • مطالعات نشان‌می‌دهد که در سال‌های آتی روند گرم شدن خلیج‌فارس ادامه یافته و به‌واسطه آن سطح خلیج‌فارس با نرخ حدود 3 میلیمتر در سال افزایش خواهد یافت. این افزایش تا سال 2040 تأثیر چندانی بر سواحل نخواهد داشت چرا که در حال حاضر جزر و مد افزایش حدود 2/5 تا 4 متری را در سواحل این دریا ایجاد می‌کند. افزایش دما باعث افزایش شوری آب شده که بر زندگی حیوانات آبزی تأثیر گذار خواهد بود[14].
  • با کاهش بارش و افزایش دما در مناطق غربی کشور و همسایگان غربی ایران در سال‌های آتی، میزان گرد و غبار افزایش خواهد یافت.
  • مطالعات نشان‌می‌دهد که شدت و فرکانس طوفان‌های دریای عمان در سال‌های آتی افزایش خواهد یافت. افزایش شدت طوفان‌ها به‌همراه کاهش پوشش گیاهی ناشی از کاهش بارش در سواحل دریای عمان، باعث افزایش فرسایش خاک و ورود حجم زیادی از رسوبات به دریا در هنگام وقوع سیل خواهد شد.

ج) اثرات تغییر اقلیم بر بخش کشاورزی و امنیت غذایی

نه‌بندانی و همکاران 1400 اثر تغییر اقلیم را بر پتانسیل عملکرد و تولید گیاهان زراعی استراتژیک کشور تحت‌تأثیر سناریوهای تغییر اقلیمی مورد بررسی قرار دادند. در این پژوهش پتانسیل عملکرد و تولید 17 گیاه زراعی در سطح کل کشور در شرایط فعلی و دو سناریوی اقلیمی آینده خوش‌بینانه و بدبینانه برآورد شد. نتایج نشان داد سناریوی بدبینانه باعث کاهش پتانسیل تولید گندم و حبوبات (حدود 1 درصد) و سناریوی خوش‌بینانه باعث افزایش پتانسیل تولید این محصولات (به‌ترتیب 4 و 2 درصد) می‌شود. هر دو سناریوی تغییر اقلیم باعث کاهش پتانسیل تولید برنج، سیب‌زمینی، دانه‌های روغنی و گیاهان قندی (به‌ترتیب 4 ،10 ،5 و 7 درصد) می‌شود. همچنین، پتانسیل تولید گیاهان علوفه‌ای در هر دو سناریوی تغییر اقلیم بدبینانه و خوش‌بینانه (به‌ترتیب 2 و 3 درصد) افزایش می‌یابد[9].

د) اثرات تغییر اقلیم بر تنوع زیستی کشور

ایران دارای 8200 گونه گیاهی می‌باشد که از این تعداد 2500 گونه آن بومی است. همچنین در کشور بیش از 500 گونه پرنده، 160 گونه پستاندار و 164 گونه خزنده وجود دارد. از طرف دیگر در کشور حدود 100 تالاب بزرگ وجود داشته که 22 تالاب با مساحت حدود 1/5 میلیون هکتار در معاهده رامسر به ثبت رسیدهاند. طبق آمار ثبت شده حدود 3450 رودخانه دائمی و فصلی در کشور وجود دارد. تالاب‌ها و رودخانه‌ها مکانی طبیعی برای گونه‌های آبزی، حیوانات کوچک، پرندگان و گونه‌های گیاهی است. اثرات تغییرات اقلیمی در سال‌های آتی بر تنوع زیستی کشور به‌قرار زیر است:

  • به‌دلیل کاهش بارش و افزایش دما در اکثر نقاط کشور به‌خصوص در البرز و زاگرس، اکثر تالاب‌های کشور با کاهش حجم قابل ملاحظه آب روبه‌رو شده و زندگی حیوانات، پرندگان و گونه‌های گیاهی وابسته به این تالاب‌ها در معرض خطر قرار خواهد گرفت.
  • تحدید جدی زنجیره زاد و ولد حیوانات وحشی تغذیه کننده از مراتع کشور به‌دلیل کاهش بارش در مراتع کشور،
  • افزایش دما ضمن کاهش زاد و ولد بعضی از گونه‌های جانوران و پرندگان، افزایش مهاجرت پرندگان از کشور را به‌دنبال خواهد داشت.
  • افزایش دما و به‌دنبال آن کاهش طول زمستان و فرا رسیدن سریع‌تر بهار بر چرخه تولید مثل گیاهان و جانوران تأثیر گذار است.
  • افزایش دما و کاهش روزهای یخ‌بندان باعث افزایش آفات و بیماری‌های گیاهی در کشور شده که نهایتاً کاهش پوشش گیاهی کشور را به‌دنبال خواهد داشت.
  • به‌طور کلی جنگل‌های بلوط در زاگرس، تالاب‌ها و خیلی از گونه‌های گیاهی و جانوری به‌خصوص کروکودیل ایرانی در معرض خطر اثرات تغییر اقلیمی در کشور در سال‌های آتی می‌باشند.
  • تغییر اقلیم با تغییر شرایط اقلیمی زیستگاه و کاهش دامنه بردباری و مقاومت گونه‌ها نسبت به شرایط محیطی، موجب انقراض این‌گونه‌ها خواهد شد. همچنین از آنجا که تغییر اقلیم می‌تواند موجب کاهش توزیع و پراکنش برخی گونه‌ها شود باعث تغییر تراکم و حذف گونه‌های دیگر خواهد شد.

هـ) افزایش معضلات محیط زیستی فرامرزی بهویژه طوفان گرد و غبار

سه عامل کلیدی برای تولید طوفان‌های شن و گرد و غبار وجود دارد: باد شدید، کمبود پوشش گیاهی و عدم بارندگی. به نظر می‌رسد همه اینها ارتباط تنگاتنگی با سطح گرمایش و بروز ناپایداری‌های خشک موضعی دارد. فصلی بودن تعداد روزهای غبارآلود در ایران بیشترین فراوانی را در تابستان و پس از آن در بهار و پاییز نشان‌می‌دهد. در دهه گذشته، غرب آسیا شاهد طوفان‌های گرد و غبار مکرر و شدیدتر بوده است که ایران و سایر کشورهای خلیج‌فارس را تحت‌تأثیر قرار داده است. از نظر فراوانی بلندمدت رویدادهای گرد و غبار، تحلیل‌های مشاهده‌ای روند کلی افزایشی فراوانی رویدادهای گرد و غبار ایران را در سال‌های اخیر نشان‌می‌دهد. نتایج نشان‌می‌دهد که بین رویدادهای گرد و غبار، دما و سال‌های خشکسالی شدید رابطه مستقیم وجود دارد [10].

و) اثرات تغییر اقلیم بر جنگل‌ها و مراتع کشور

مساحت جنگل‌های کشور حدود 14 میلیون هکتار بوده که حدود 9 درصد مساحت کل کشور را پوشش می‌دهد. از نظر وسعت جنگل‌ها، ایران در بین 56 کشور دارای جنگل، مقام 45 را دارا می‌باشد. از کل مساحت جنگل‌های کشور، حدود 12 درصد جنگل انبوه، 24 درصد جنگل نیمه انبوه، 56 درصد جنگل تنک، 0/2 درصد جنگل ماندابی و مابقی جنگل‌های دست کاشت می‌باشد. کارشناسان ارزش اقتصادی جنگل‌های کشور را 300 هزار میلیارد ریال برآورد کرده‌اند [8].

مراتع کشور سطحی معادل 52 درصد مساحت کشور را پوشش می‌دهند. مراتع در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش، تنظیم گردش آب در طبیعت، تأمین علوفه مورد نیاز دام، تولید محصولات دارویی و صنعتی، حفظ ذخایر ژنتیک گیاهی و جانوری نقش اساسی دارند. 25 درصد ارزش هر هکتار مرتع مربوط به تولید علوفه و 75 درصد آن مربوط به ارزش‌های زیست‌محیطی است. بی‌شک با افزایش دما و کاهش بارش پیش بینی شده در اکثر نقاط کشور تا سال 2040 میلادی، جنگل‌ها و مراتع کشور نیز دستخوش تغییراتی خواهند شد که این تغییرات در جنگل‌های کشور به شرح زیر است:

  • اثرگذاری بر جنگل‌های شمالی، به‌خصوص گونه‌هایی شامل توسکا و توسکای ییلاقی به‌دلیل کاهش باران و اثر بر گونه‌های سازگار شده جنگل‌های قدیمی
  • با افزایش دما و افزایش شوری آب خلیج‌فارس و دریای عمان در سال‌های آتی جنگل‌های مانگرو مورد تهدید جدی قرار خواهد گرفت.
  • به‌دلیل کاهش بارش و کاهش پوشش گیاهی مراتع، فرسایش خاک در مراتع افزایش یافته و موجب فقر پوشش گیاهی می‌شود

ز) اثرات تغییر اقلیم بر مهاجرت اقلیمی

افزایش سطح آب دریا می‌تواند منجر به موج‌های ناگهانی، فرسایش سواحل، نفوذ آب‌های شور به آب‌های زیرزمینی و تخریب اکوسیستم شود. این رخدادها می‌تواند منجر به مهاجرت، جابجایی جمعیت و تأثیر بر زیرساخت‌های آب، خدمات و آلودگی آب با کلیفرمهای مدفوع و سالمونلا ناشی از رواناب‌ها و فاضلاب‌ها شود. با شرایط اقلیمی جدید، مهاجرت از مناطق آسیب‌پذیر اقلیمی کشور به‌سمت مناطق با اقلیم نسبتاً مناسب افزایش یافته و جمعیت در برخی مناطق مرزی کاهش می‌یابد. از آن جمله می‌توان به افزایش احتمالی مهاجرت از استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان‌جنوبی، خوزستان، کرمانشاه، ایلام و... اشاره کرد. این شرایط می‌تواند به تهدیدی برای امنیت کشور در مناطق مرزی تبدیل شود.

ح) اثرات تغییر اقلیم بر بخش انرژی

در سمت تقاضای انرژی پیش‌بینی می‌شود که تغییرات اقلیم و به‌ویژه افزایش دما و موج‌های گرمای مکرر، تقاضای انرژی برای سرمایش را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده و به دوره‌های طولانی‌تری از عرضه مداوم نیاز باشد. در سمت عرضه، یک مؤلفه مهم مصرف و در دسترس بودن آب است که می‌تواند از طریق مکانیسم‌های مختلف تحت‌تأثیر تغییرات اقلیمی قرار گیرد. آب در سطوح مختلف زنجیره انرژی از جمله استخراج منابع انرژی، پردازش سوخت و تبدیل مصرف می‌شود. در سطوح پردازش و تبدیل، تغییرات اقلیمی به‌طور مستقیم بر کارایی تجهیزات خنک کننده تأثیر می‌گذارد و در نتیجه مصرف آب را افزایش می‌دهد. مطالعات قبلی نشان داده‌اند که افزایش دما با توجه به کاهش راندمان فرآیندهای خنک‌کننده و خاموشی، بازده حرارتی و ظرفیت کل نیروگاه‌ها را به‌ترتیب 0.1-0.5٪ و 1-2٪ کاهش می‌دهد. علاوه بر این، تغییرات در الگوهای بارش و دما بر در دسترس بودن منابع آب تأثیر می‌گذارد که متعاقباً مکان‌یابی نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. علاوه بر این، سیاست‌های اجرا شده برای مقابله با تغییرات آب و هوا و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای اثرات قابل توجهی بر سیستم‌های انرژی و آب دارد]13[.سایر پیامدهای ناشی از تغییر آب و هوا در این بخش عبارتند از: خوردگی و از بین رفتن تجهیزات پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی، افزایش استفاده از سیستم‌های تبرید و تهویه‌مطبوع، افزایش تلفات تبخیری بنزین، کاهش راندمان سیکل‌های تبریدی در پالایشگاه‌ها و غیره است [11].

2-1-3- بررسی تجربیات جهانی سازگاری با تغییرات اقلیمی

سازگاری با تغییرات اقلیمی در حال تبدیل شدن به بخش معمول و ضروری در همه سطوح برنامه‌ریزی در سطح جهان است. در هفدهمین نشست کاپ کنوانسیون تغییر آب و هوا بر این تأکید شد که برنامه‌ریزی سازگاری ملی می‌تواند همه کشورهای در حال توسعه (به‌ویژه کمتر توسعه‌یافته) را قادر سازد آسیب‌پذیری‌های خود و ریسک‌های تغییر اقلیم را ارزیابی کنند. در این نشست همچنین تأکید شد که در کشورهای کمتر توسعه یافته خطرات تغییر اقلیم چالش‌های توسعه را پیچیده‌تر می‌کند که به‌معنای نیاز بیشتر این کشورها به پرداختن به برنامه‌ریزی سازگاری است. با ملاحظه این موضوع، نشست کاپ پروسه برنامه ملی سازگاری را به‌عنوان راهی برای تسهیل برنامه‌ریزی سازگاری مؤثر در کشورهای کمتر توسعه یافته و سایر کشورهای در حال توسعه ایجاد کرد. برنامه‌ریزی برای سازگاری در سطح ملی یک فرآیند مستمر، پیش رونده و چندباره است که اجرای آن باید بر اساس اولویت‌های ملی مشخص شده باشد.

اهداف فرآیند طرح ملی سازگاری عبارتند از:

  • کاهش آسیب پذیری در برابر تأثیرات تغییرات اقلیمی، با ایجاد ظرفیت سازگاری و انعطاف‌پذیری؛
  • تسهیل یکپارچه‌سازی سازگاری با تغییرات اقلیمی در سیاست‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌ها به‌ویژه فرآیندها و راهبرد‌های برنامه‌ریزی توسعه، در تمام بخش‌ها و سطوح مختلف مرتبط.

تدوین و اجرای برنامه ملی سازگاری می‌بایست بر اساس اصول زیر هدایت شود[12]:

  • حصول اطمینان از یک فرآیند مستمر، پیش‌رونده و چندباره که تجویزی نیست
  • تسهیل اقدامات کشوری و کشور محور
  • پیروی از یک رویکرد مشارکتی و شفاف حساس به جنسیت، با در نظر گرفتن گروه‌ها، جوامع و زیست‌بوم‌های آسیب‌پذیر
  • مبتنی‌بودن و راهبری براساس بهترین دانش موجود و دانش سنتی و بومی

حداقل 84 درصد از اعضای کنوانسیون تغییر آب‌و‌هوا که 5 درصد نسبت به سال گذشته افزایش یافته‌است، برنامه‌ها، استراتژی‌ها، قوانین و سیاست‌های سازگاری را تدوین کرده‌اند. بیش از یک سوم از تمام 198 عضو کنوانسیون تغییر آب و هوا نیز اهداف کمی و زمان‌مند را تعیین کرده‌اند که بخش قابل توجهی از برنامه‌ریزی سازگاری ملی است. با این حال، اکثر این اهداف، پیامدهای اقدامات سازگاری، مانند میزان انعطاف‌پذیری مردم و زیست‌بوم‌ها در برابر تغییرات اقلیمی را در بر نمی‌گیرند. همان‌گونه که در شکل 3 مشخص است براساس گزارش برنامه محیط‌ زیست ملل متحد در سال 2022 ایران از جمله معدود کشورهایی است که در سطوح راهبردی، سیاستی و برنامه‌ریزی اقدام چندانی برای سازگاری اقلیمی انجام ندادهاست.

 

شکل 3. وضعیت برنامه‌ریزی سازگاری در سراسر جهان، تا 31 اوت 2022 [13]

 

 

چارچوب تدوین برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی

سازمان ملل چهار مرحله اصلی را برای تهیه برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی پیشنهاد داده است: 1. بسترسازی و رفع شکاف‌ها، 2. عناصر آماده‌سازی، 3. راهبردهای پیاده‌سازی، 4. گزارش‌دهی، نظارت و ارزیابی. جدول 3 عناصر و گام‌های اصلی فرایند برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی و و پرسش‌هایی که در هر مرحله باید پاسخ داده شود را ارائه کرده است. برنامه ملی سازگاری تدوین شده دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: 1. کاهش آسیب پذیری در برابر تأثیرات تغییرات اقلیمی با ایجاد ظرفیت سازگاری و انعطاف‌پذیری و 2. تسهیل یکپارچه سازی سازگاری با تغییرات اقلیمی، به شیوه‌ای منسجم در سیاست‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌های جدید و فعلی، به‌ویژه فرآیندها و راهبردهای برنامه‌ریزی توسعه، در همه بخش‌های مرتبط و در سطوح مختلف.

 

جدول 3. عناصر و گام‌های اصلی فرایند برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی  [14]

مرحله

پرسش

بسترسازی و رفع شکافها

آغاز و راه اندازی فرآیند برنامه ملی سازگاری

رویکرد ملی و راهبرد کلی برای فرآیند برنامه ملی سازگاری چیست و چه نوع دستوری برای هدایت آن لازم است؟

چه ترتیبات نهادی در سطح ملی برای هماهنگی، رهبری و نظارت بر روند برنامه ملی سازگاری مورد نیاز است؟

چه خروجی‌هایی از فرآیند برنامه ملی سازگاری انتظار می‌رود و در چه بازه زمانی؟

ترتیبات گزارش‌دهی به ذینفعان مختلف در کشور چگونه خواهد بود؟

چه ترتیبات فنی و مالی مورد نیاز است و می‌توان برای تداوم این فرآیند در کوتاه مدت و بلند مدت بسیج کرد؟

ذخیره‌سازی: شناسایی اطلاعات موجود در مورد تأثیرات تغییرات اقلیمی، آسیب پذیری و سازگاری و ارزیابی شکاف‌ها و نیازهای توانمندسازی محیط برای فرآیند برنامه ملی سازگاری

در مورد فعالیت‌های سازگاری کوتاه‌مدت و بلندمدت در کجا ایستاده‌ایم؟

چه داده‌ها و دانشی برای ارزیابی خطرات اقلیمی فعلی و آینده، آسیب پذیری و سازگاری موجود است؟

چگونه می‌توان ذخیره و مدیریت این داده‌ها و دانش را به بهترین نحو هماهنگ کرد؟

چه شکاف‌هایی را می‌توان در مورد ظرفیت، کفایت داده‌ها و اطلاعات و منابع مورد نیاز برای مشارکت در فرآیند برنامه ملی سازگاری شناسایی کرد؟

چه موانعی برای برنامه‌ریزی مؤثر، طراحی و اجرای سازگاری وجود دارد؟

لحاظ شکاف‌ها و ضعف‌های ظرفیتی در اجرای فرآیند برنامه ملی سازگاری

چگونه می‌توان شکاف‌های ظرفیت نهادی و فنی را به بهترین نحو برطرف کرد و کدام منابع مورد نیاز است؟

چگونه می‌توان بهبود بلند مدت ظرفیت را نهادینه کرد؟

چگونه می‌توان هر یک از موانع سازگاری برنامه‌ریزی شده را برداشت؟

در کجا فرصت‌هایی برای ادغام سازگاری با تغییرات اقلیمی در برنامه‌ریزی توسعه وجود دارد؟

ارزیابی جامع و مکرر نیازهای توسعه و آسیب پذیری های اقلیمی

کدام اهداف کلیدی توسعه نسبت به تغییرات اقلیمی حساس هستند؟

• چگونه می‌توان خطرات اقلیمی برای توسعه و مزایای مشترک بالقوه سازگاری و توسعه را شناسایی کرد؟

عناصر آمادهسازی

تجزیه و تحلیل اقلیم فعلی و سناریوهای تغییرات اقلیمی آینده

کدام الگوهای اقلیمی در کشور با توجه به داده‌های مشاهده‌شده، از نظر تنظیم، سازگاری یا سازش با نظام‌های اجتماعی بیشترین اهمیت را دارند؟

تغییرات اقلیمی چه خطراتی برای کشور دارد؟

• خطرات عمده اقلیم فعلی چیست؟

• محدوده تخمینی عدم قطعیت برای سناریوهای احتمالی اقلیمی آینده چقدر است؟

• شاخص‌های مناسبی از روندهای اقلیمی که می‌تواند از برنامه‌ریزی و تصمیم گیری پشتیبانی کند چیست؟

ارزیابی آسیب‌پذیری‌های اقلیمی و شناسایی گزینه‌های سازگاری در سطوح بخش، زیر ملی، ملی و سایر سطوح مناسب

کدام سیستم‌ها، مناطق یا گروه‌ها برای اهداف کلیدی توسعه مانند امنیت غذایی، فقرزدایی، توسعه اقتصادی و غیره تلاش می‌کنند؟

آسیب پذیری‌های اقلیمی اصلی سیستم‌ها / مناطقی که کلید دستیابی به اهداف اصلی توسعه هستند چیست؟

تأثیرات مورد انتظار تغییر اقلیم چیست؟

گزینه‌های سازگاری مقرون به صرفه برای کاهش اثرات تغییرات اقلیم یا بهره برداری از فرصت‌ها چیست؟

بررسی گزینه‌های سازگاری

هزینه‌ها و مزایای هر گزینه سازگاری چیست؟

چگونه می‌توان گزینه‌های سازگاری را به بهترین نحو اجرا کرد و شرایط موفقیت چیست؟

آیا امکان شناسایی منافع مشترک بین گزینه‌های سازگاری و توسعه وجود دارد؟

تدوین و ابلاغ برنامه‌های ملی سازگاری

چگونه گزینه‌های اولویت‌دار سازگاری بخشی و محلی در برنامه‌های سازگاری ملی تجمیع می‌شوند؟

چگونه ورودی‌های همه ذینفعان مربوطه در تدوین و تصویب طرح‌های ملی گنجانده می‌شود؟

چگونه می‌توان برنامه‌های سازگاری ملی و خروجی‌های مرتبط را به بهترین نحو در سطح ملی ابلاغ و منتشر کرد؟

یکپارچه سازی سازگاری با تغییرات اقلیمی در توسعه ملی و زیر ملی و برنامه‌ریزی بخشی

چگونه می‌توان سازگاری را به بهترین وجه در فرآیندهای برنامه‌ریزی در حال توسعه یکپارچه سازی کرد؟

چه نوع فرصت‌هایی را می‌توان از طریق یکپارچه سازی ایجاد کرد؟

چگونه می‌توان روند یکپارچه سازی را تسهیل کرد؟

راهبردهای پیادهسازی

اولویت‌بندی سازگاری با تغییرات اقلیمی در برنامه‌ریزی ملی

چگونه می‌توان با توجه به نیازهای توسعه، آسیب پذیری ها و خطرات اقلیمی و همچنین برنامه‌های موجود، سازگاری را برای اجرا در سطح ملی اولویت‌بندی کرد؟

از چه معیارهایی می‌توان برای تعریف اقدامات اولویت‌دار استفاده‌کرد؟

تدوین استراتژی اجرای سازگاری ملی (بلند مدت)

مناسب‌ترین استراتژی برای اجرای فعالیت‌های سازگاری از جمله زمان‌بندی، حوزه‌های هدف / ذینفعان، مقامات مسئول و ترتیب فعالیت‌ها چیست؟

• چگونه پیاده‌سازی می‌تواند بر روی فعالیت‌های سازگاری موجود ساخته و تکمیل شود؟

• هزینه‌های بالقوه اجرای برنامه ملی سازگار چیست و چگونه می‌توان این هزینه‌ها را تأمین کرد؟

افزایش ظرفیت برای برنامه‌ریزی و پیاده‌سازی سازگاری

چگونه می‌توان ظرفیت‌ها و مقررات فنی و نهادی برای برنامه‌ریزی بلندمدت و اجرای سازگاری را در سطوح مختلف حفظ و ارتقا داد؟

از سایر تجربیات بین المللی و همکاری‌های بین المللی در مورد برنامه‌ریزی سازگاری چه می‌توان آموخت؟

ارتقای هماهنگی و هم افزایی در سطح منطقه‌ای و سایر موافقت نامه‌های چندجانبه زیست‌محیطی

چگونه می‌توان هماهنگی بین بخشی و منطقه‌ای برنامه‌ریزی سازگاری را ارتقا و تقویت کرد؟

چگونه می‌توان هم افزایی با سایر موافقت نامه‌های چندجانبه زیست‌محیطی در فرآیند برنامه‌ریزی و اجرا را شناسایی و ارتقا داد؟

گزارش‌دهی، نظارت و ارزیابی

نظارت بر فرآیند برنامه ملی سازگاری

کدام بخش از فرآیند ملی سازگاری برای اثربخشی آن کلیدی است و بنابراین باید تمرکز فرآیند نظارت باشد؟

چه اطلاعات و معیارهایی برای نظارت بر پیشرفت، اثربخشی، شکاف‌ها و درس‌های فرآیند ملی سازگاری مورد نیاز است؟

بررسی فرآیند ملی سازگاری برای ارزیابی پیشرفت، اثربخشی و شکاف‌ها

فاصله زمانی بررسی فرآیند ملی سازگاری چقدر خواهد بود؟

چگونه می‌توان پیشرفت، اثربخشی و شکاف‌ها را به بهترین نحو اندازه گیری و ارزیابی کرد و چه اطلاعاتی از خارج از فرآیند ملی سازگاری مورد نیاز است؟

به‌روزرسانی مکرر طرح‌های سازگاری ملی

تناوب و / یا محرک‌ها برای به‌روزرسانی ملی سازگاری و خروجی‌های مرتبط چیست؟

• کدام یک از مراحل قبلی فرآیند ملی سازگاری برای به‌روز رسانی ها تکرار می‌شود؟

• چگونه می‌توان به‌روزرسانی ملی سازگاری را با سایر فرآیندهای برنامه‌ریزی توسعه برای اطمینان از هماهنگی و شناسایی منافع مشترک هماهنگ کرد؟

اطلاع رسانی در مورد فرآیند ملی سازگاری و گزارش پیشرفت و اثربخشی

چگونه می‌توان اسناد ملی سازگاری را به بهترین وجه برای سایر ذینفعان منتشر کرد؟

• چه نوع اطلاعاتی باید در گزارش پیشرفت و اثربخشی فرآیند ملی سازگاری در ارتباطات ملی گنجانده شود؟

• از چه کانال‌های دیگری می‌توان برای گزارش پیشرفت به کنوانسیون و سایر ذینفعان استفاده‌کرد؟

     

 

شکل 4 جریان مسئولیت‌های مختلف را برای تدوین و تصویب برنامه ملی سازگاری در شش سطح دولت / مجلس، کارگروه ملی، کمیته فنی، نهاد مرجع تغییر اقلیم، وزارتخانه‌ها و بخش عمومی و خصوصی ارائه کرده است. همان‌گونه که در شکل مشخص است قدم نخست برای تدوین برنامه سازگاری تهیه چارچوب اولیه فرایند در نهاد مرجع تغییر اقلیم در کشور است. پس از آن تصمیم ملی در سطح مجلس و دولت در قالب خط مشی یا قانون ضمانت اجرایی لازم را فراهم خواهد نمود. با توجه به ابعاد مختلف سازگاری با تغییرات اقلیمی نیاز هست کارگروه ملی که دربرگیرنده نماینده بخش‌های مختلف باشد سندی حاوی راهبردها و چارچوب فرایند تدوین برنامه را تهیه کند. پس از آن لازم است راهبردهای مربوطه با استفاده از مطالعات فنی تدقیق شده و سپس برنامه‌های بخشی در وزارتخانه‌ها تولید شود و در پایان بازخوردهای لازم از بخش خصوصی و عمومی دریافت شود. برنامه‌های بخشی سازگاری با تغییرات اقلیمی لازم است در سطح کمیته فنی ادغام شده و در کارگروه ملی نهایی شود. طبعاً برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی نیازمند تأیید و تصویب نهایی در سطح مجلس و یا دولت است تا برای همه دستگاه‌های اجرایی الزام‌آور بشود.

 

شکل 4. جریان مسئولیت‌ها برای فرآیند برنامه ملی سازگاری تا مرحله تأیید نهایی [14 ]

 

2-2- پیشینه تقنین

الف) بند «۷» سیاستهای کلی نظام محیط‌ زیست (1394/8/26): مدیریت تغییرات اقلیم و مقابله با تهدیدات زیست‌محیطی نظیر بیابان‌زایی، گرد و غبار به‌ویژه ریزگردها، خشکسالی و عوامل سرایت‌دهنده‌ میکروبی و رادیواکتیو و توسعه‌ی آینده‌نگری و شناخت پدیده‌های نوظهور زیست‌محیطی و مدیریت آن.

ب) بند «۳» ماده (۸) آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو (1387/12/4): آسیب‌پذیری و سازگاری با تغییر آب‌وهوا. دستگاه‌های اجرایی آسیب‌پذیر از موضوع تغییر آب‌وهوا از جمله وزارتخانه‌های بهداشت درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، صنایع و معادن، کشور، مسکن و شهرسازی، نفت، نیرو و سازمان بنادر و دریانوردی مکلفند پس از یک‌سال از ابلاغ این آیین‌نامه، علاوه بر بررسی و شناسایی آسیب‌های ناشی از تغییر آب و هوا بر فعالیت‌های خود و ارائه گزارش آن به کارگروه ملی، اقدامات مربوطه را در جهت کاهش اثرات سوء تغییر آب و هوا و سازگاری انجام دهند.

 

الف) وزارت جهادکشاورزی مکلف است:

۱. طرح جامع بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی را با تأکید بر مشخص نمودن مکانیسم‌های مالی و اجرایی آن ظرف یک‌سال تهیه و به تصویب هیئت وزیران برساند.

۲. ظرف یک‌سال، ساز و کار اجرایی لازم و کافی برای بیمه‌گذار فعالیت‌های کشاورزی که به‌نحوی از انحاء از خشکسالی‌های احتمالی آسیب‌پذیر می‌باشند، را تهیه و به تصویب هیئت وزیران برساند.

ب) سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور موظف است:

۱. تا پایان برنامه پنجم توسعه، طرح شناسایی و احیای مراتع در حال تخریب واقع در قطب‌های دامپروری کشور را تهیه و اجرا نماید.

۲. جهت کاهش فشار بر مراتع مجاز است حداکثر معادل نیم درصد از مراتع کشور را جهت علوفه کاری به متقاضیان حقیقی و حقوقی اجاره دهد.

۳. به‌منظور ظرفیت سازی در منابع ترسیب بیولوژیکی دی اکسیدکربن و در راستای حمایت از برنامه اقدام ملی بیابان‌زدایی، سطح جنگل‌های کشور را در طول برنامه پنجم توسعه به میزان پنج درصد از طریق ایجاد جنگل‌های مصنوعی افزایش دهد.

پ) بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران موظف است با تأیید کارگروه ملی بحران و بلایای طبیعی، تسهیلات لازم را جهت تمدید بازپرداخت وام‌های فعالیت‌های کشاورزان آسیب دیده برای یک‌سال زراعی فراهم نماید.

ت) وزارت نیرو مکلف است:

۱. حداقل معادل پنجاه درصد درآمد ناشی از صدور مجوز حفر چاه یا فروش آب در آبخوان دشت‌های ممنوع را صرف ایجاد طرح تغذیه مصنوعی جهت صیانت از منابع آب زیرزمینی در قبال پدیده خشکسالی نماید و گزارش عملکرد سالیانه خود را در دو نسخه جداگانه به کارگروه ملی و سازمان بازرسی کل کشور ارسال نماید.

۲. به‌منظور پیش بینی منابع آب زیرزمینی پایدار و قابل دسترسی در دوره‌های خشکسالی جهت تأمین آب شرب مراکز سکونتی کشور، ظرف یک‌سال، طرح جامع شناسایی آزادسازی، حفاظت و تجهیز سفره‌های دارای منابع آب قابل شرب را تهیه و پس از تصویب هیئت وزیران به تأیید شورای عالی امنیت ملی برساند.

۳. طرح جامع مدیریت منابع آب کشور را ظرف دو سال با توجه به موضوع تغییر آب و هوا بازنگری و پس از تأیید کارگروه ملی به تصویب هیئت وزیران برساند.

ث) وزارت مسکن و شهرسازی مکلف است ضوابط و مقررات مربوط به جانمایی تأسیسات و تجهیزات شهری و منطقه‌ای نوار ساحلی کشور را براساس قابلیت آسیب‌پذیری آنها نسبت به تغییرات تراز آب که توسط دستگاه اجرایی ذیربط اعلام می‌شود، بازنگری و در طرح‌های مربوط ملحوظ نموده و نتیجه اقدامات به عمل آمده را به کارگروه ملی گزارش نماید.

ج) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مکلف است آثار سوء و تبعات منفی ناشی از تغییر آب و هوا بر بهداشت عمومی کشور از جمله شناسایی مناطق مستعد برای شیوع بیماریها و برنامه‌های اجرایی لازم جهت جلوگیری از شیوع و درمان این بیماری‌ها را تدوین و ظرف یک‌سال از تاریخ ابلاغ این آیین‌نامه به کارگروه ملی گزارش نماید.

چ) معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور مکلف است اعتبارات لازم برای احداث و افزایش ظرفیت سیلوهای نگهداری کالاهای کشاورزی استراتژیک را تأمین و در اختیار وزارت بازرگانی قرار دهد.

ج) برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم کشور (1396): این برنامه در سال 1396 توسط کارگروه ملی تغییر آب و هوای سازمان حفاظت محیط‌ زیست و با همکاری دستگاه‌های مختلف و در پنج بخش اصلی کاهش انتشار، بخش آب‌، بخش کشاورزی و امنیت غذایی، بخش منابع طبیعی و تنوع زیستی و بخش آب تنظیم شده‌است. در جدول 4 راهبردهای سازگاری با تغییر اقلیم در 4 بخش مدیریت منابع آب، کشاورزی و امنیت غذایی، منابع طبیعی و تنوع زیستی و بهداشت ارائه شده‌است. هرچند در این سند به تفکیک بخش‌های مختلف، ذیل هر راهبرد، سیاست‌ها، برنامه‌های اجرایی و دستگاه مجری و همکار را تعیین کرده است لکن به این دلیل که این سند در سازمان حفاظت محیط‌ زیست تدوین شده‌است و در سطح هیئت‌وزیران به تصویب نرسیده است فاقد ضمانت اجرایی لازم است.   

 

جدول 4. راهبردهای ملی سازگاری با تغییر اقلیم [15]

بخش

راهبردها

مدیریت منابع آب

1. تقویت ساختار مدیریت بخشی و نهادینه‌سازی همکاری فرابخشی مدیریت آب کشور

2. ارتقا آگاهی، دانش فنی و فرهنگ سازگاری با پدیده تغییر اقلیم

3. مدیریت پایدار منابع تأمین (عرضه) و تقاضای (مصرف) آب با هدف ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب و ارتقای سطح سازگاری

4. توسعه همکاری‌های بین‌المللی در زمینه سازگاری

کشاورزی و امنیت غذایی

کلیه زیربخش‌ها

1. بازنگری و توسعه سیاستگذاری‌های کلان بخش کشاورزی با رویکرد بهم پیوستگی و سازگاری با تغییر اقلیم

2. توانمندسازی (فنی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) سازگار با اثرات تغییر اقلیم

3. افزایش تعاملات بین‌المللی

زراعت و باغبانی

1. برنامه‌ریزی در راستای توسعه سازگاری محور زراعت و باغبانی

2. ظرفیت‌سازی و سیاستگذاری‌های سازگاری

دام و طیور

1. حفاظت و ارتقا ظرفیت‌های بومی دامپروری با توجه به توان طبیعی سرزمین

2. ارتقا بهره‌وری در ساختارهای تولید دامی

شیلات

1. مدیریت ذخایر آبزیان (دریای خزر، خلیج‌فارس، دریای عمان و آب‌های شیرین)

2. مدیریت آبزی‌پروری

منابع طبیعی و تنوع زیستی

1. توسعه منطقه‌ای و روستایی اقلیم محور

2. استقرار نظام مدیریتی سازگار با تغییر اقلیم

3. ایجاد نظام اقدامات جبرانی و حمایتی

4. توسعه اقدامات تحقیقاتی، ترویجی، فرهنگی، آموزش عمومی و تربیت نیروی انسانی

5. توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

بهداشت

1. ارتقا نظام سلامت و تاب آوری به‌منظور مقابله با اثرات ناشی از تغییر اقلیم

2. ارتقا دانش تخصصی و فرهنگ عمومی سازگاری در بخش سلامت

3. توسعه همکاری‌های بین‌المللی

  1. چالش‌های تحقق سازگاری با تغییر اقلیم در کشور

الف) غفلت از پدیده تغییر اقلیم در تدوین برنامه‌های توسعه و طرح‌های کلان توسعه: همانگونه که پیش از این اشاره شد تغییر اقلیم پیامدهای گسترده‌ای را در بخش‌های مختلف نظیر آب، کشاورزی، انرژی، بهداشت و زیست‌بوم در جهان و ایران به‌همراه داشته است. با این حال بررسی برنامه‌های توسعه 5 ساله و لایحه برنامه هفتم توسعه نشان از عدم توجه به این موضوع بنیادین دارد در حالی‌که ضروری است بخش‌های مختلف کشور راهکارهای خود را برای سازگاری با این پدیده در حوزه خود تدوین نمایند. 

ب) فقدان بستر حقوقی و ضمانت اجرایی قوی: بررسی پیشینه قانونی سازگاری با تغییرات اقلیمی در کشور ما نشان‌می‌دهد این موضوع در سیاست‌های کلی محیط‌ زیست به‌خوبی مورد توجه قرار گرفته است. لکن در آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو موضوع سازگاری با تغییرات اقلیمی به‌طور کمرنگ مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این هرچند در برنامه ملی تدوین شده توسط سازمان حفاظت محیط‌ زیست به تفکیک بخش‌های مختلف، ذیل هر راهبرد، سیاست‌ها، برنامه‌های اجرایی و دستگاه مجری و همکار را تعیین کرده است لکن به این دلیل که این سند در سازمان حفاظت محیط‌ زیست تدوین شده‌است و در سطح هیئت‌وزیران به تصویب نرسیده است فاقد ضمانت اجرایی لازم است.

ج) فقدان رویکرد آینده‌پژوهی اقلیمی برای پیش‌بینی پیامدهای تغییر اقلیم: همانگونه که در بند «۷» سیاست‌های کلی نظام محیط‌ زیست تأکید شده‌است یکی از مسائل مهم برای موفقیت در تدوین و اجرای طرح‌های سازگاری با تغییرات اقلیمی تدقیق سناریوهای آتی تغییر اقلیم و پیش‌بینی پیامدهای تغییر اقلیم در بخش‌های مختلف توسعه‌ای کشور با رویکرد آینده‌پژوهی است. تدوین هر برنامه و دستورکار ملی بدون توجه به سناریوهای اقلیمی و آینده‌پژوهی مخاطرات مربوطه ابتر خواهد بود.    

د) ضعف عملکرد دستگاه‌های اجرایی: طی سالیان اخیر برخی وزارتخانه‌ها اقداماتی را جهت سازگاری با تغییر اقلیم انجام داده‌اند که در جدول 5 ارائه شده‌است. مقایسه اقدامات انجام‌شده با مفاد بند «۳» ماده (۸) آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو و همچنین برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم کشور بیانگر فاصله معنادار اقدامات صورت گرفته و وظایف تعیین شده برای دستگاه‌های مختلف است.

 

جدول 5. اقدامات دستگاه‌های اجرایی در راستای سازگاری با تغییرات اقلیمی

دستگاه مسئول

اقدام انجام‌شده

وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی

تدوین سند تقویت تاب آوری اقلیمی نظام سلامت در برابر تغییر اقلیم در افق 1401

وزارت نیرو

-تدوین برنامه‌های سازگاری با کم آبی برای هر استان با همکاری سازمان استاندارد، وزارت جهاد کشاورزی و سایر ارگان‌های مرتبط، با هدف کاهش برداشت از منابع آب تا رسیدن به سقف آب قابل‌برنامه‌ریزی (برداشت مجاز) از سال 1397 تا سال 1400

- اجرای طرح تعادل بخشی و احیای آبخوان‌های زیر زمینی از سال 1394 تاکنون

وزارت جهاد کشاورزی

- اجرای پروژه طرح جهش تولید در دیم زارها

- انجام عملیات کشت مستقیم با حداقل خاک‌ورزی توسط کارنده‌های مستقیم

- توسعه فرهنگ بیمه و کاهش ریسک برای بهره‌برداران دیم‌کار.

-کشت با کارنده‌های مستقیم کار عمود بر جهت شیب زمین.

-تبدیل آیش زرد به آیش سبز.

  1. جمع‌بندی و ارائه راهکارهای پیشنهادی

پدیده تغییر اقلیم از جمله مهم‌ترین چالش‌های محیط زیستی است که پیامدهای جدی بر زیست‌بوم، امنیت غذایی، مدیریت شهری، زیرساخت‌ها و امنیت انرژی در مناطق مختلف جهان به‌همراه داشته است. برای مقابله و مدیریت پدیده تغییر اقلیم در مجموع دو رویکرد سازگاری با تغییر اقلیم و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح جهان مطرح شده‌است که سازگاری با تغییرات اقلیمی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. روند یابی مؤلفه‌های آب و هوایی کشور بیانگر کاهش بارش، افزایش دمای میانگین و گسترش خشکسالی‌ها طی 5 دهه اخیر در کشور است. از بررسی روند پیش‌روی تغییرات اقلیمی در کشور در انتهای قرن 21 در دو حالت پایبندی و عدم پایبندی جامعه جهانی به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز دامنه تغییرات بارش و دما بهترتیب بین 2/5+ تا 7/5- درصد و 1/3+ تا 5/2+ درجه سلسیوس قابل پیش‌بینی است. براساس شاخص ابتکار جهانی سازگاری نوتردام در سال 2020 ایران در بعد آسیب‌پذیری رتبه 57 و در بعد آمادگی رتبه 102 را کسب کرده است؛ در شاخص نهایی نیز رتبه کشور 78 بوده است. هرچند بررسی جایگاه ایران در خصوص سازگاری اقلیمی نشان‌می‌دهد ایران از منظر آمادگی برای مقابله و آسیب‌پذیری در شرایط میانی کشورهای جهان قرار دارد اما گزارش برنامه محیط‌ زیست ملل متحد در سال 2022 نشان‌می‌دهد ایران از جمله معدود کشورهایی است که در سطوح راهبردی، سیاستی و برنامه‌ریزی اقدام چندانی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی انجام نداده‌است.

تغییرات اقلیمی در کشور ما پیامدهای گسترده‌ای را در بخش‌های مختلف کشور اعم از انرژی، امنیت غذایی، سلامت و مناطق ساحلی کشور به‌همراه خواهد داشت. درمجموع ایران دارای 3500 کیلومتر خط ساحلی بوده که 800 کیلومتر آن مربوط به نواحی ساحلی خزر و بقیه مربوط به نواحی ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان می‌باشد که در مجموع حدود 10 میلیون نفر در مناطق ساحلی کشور زندگی می‌کنند. افزایش سطح آب دریا می‌تواند منجر به موج‌های ناگهانی، فرسایش سواحل، نفوذ آب‌های شور به آب‌های زیرزمینی و تخریب اکوسیستم شود. این رخدادها می‌تواند منجر به مهاجرت، جابجایی جمعیت و تأثیر بر زیرساخت‌های آب، خدمات و آلودگی آب با کلیفرمهای مدفوع و سالمونلا ناشی از رواناب‌ها و فاضلاب‌ها شود. خطرات بهداشتی ناشی از استرس گرمایی شامل بیماری‌های مرتبط با گرما همچون اسهال، حساسیت پوستی، درد شکم، سکته مغزی، بی حالی ناشی از گرما و مرگ می‌باشد. میزان مرگ در افراد سالمند بالای 65 سال ناشی از گرما در سال‌های 1961-1990 کمتر از 6 مورد در هر 100 هزار نفر جمعیت بوده است. تحت دو سناریوی انتشار بالا و کاهش انتشار سریع، این میزان مرگ در سال 2050 به‌ترتیب به حدود 69 نفر و 16 نفر در هر 100 هزار نفر برای افراد سالمند بالای 65 سال می‌رسد. از آنجا که تغییر اقلیم می‌تواند موجب کاهش توزیع و پراکنش برخی گونه‌ها شود باعث تغییر تراکم و حذف گونه‌های دیگر خواهد شد. در مجموع در مقایسه با دوره 1980-2004، در دوره 2025-2049، ایران احتمالاً دوره‌های طولانی تری از حداکثر دماهای شدید در قسمت جنوبی کشور و دوره‌های طولانی‌تر خشکسالی را تجربه خواهد کرد که به‌معنای افزایش طوفان‌های گرد و غبار در کشور است.

بررسی وضعیت کشور نشان‌می‌دهد که تغییر اقلیم پیامدهای گسترده‌ای را در بخش‌های مختلف نظیر آب، کشاورزی، انرژی، بهداشت و زیست‌بوم در جهان و ایران به‌همراه داشته است. با این حال بررسی برنامه‌های توسعه 5 ساله و لایحه برنامه هفتم توسعه نشان از عدم توجه به این موضوع بنیادین دارد در حالی‌که ضروری است بخش‌های مختلف کشور راهکارهای خود را برای سازگاری با این پدیده در حوزه خود تدوین نمایند. علاوه بر این بررسی پیشینه قانونی سازگاری با تغییرات اقلیمی در کشور ما نشان‌می‌دهد هرچند این موضوع در سیاست‌های کلی محیط‌ زیست به‌خوبی مورد توجه قرار گرفته است اما در آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو موضوع سازگاری با تغییرات اقلیمی به‌طور کمرنگی مورد تأکید قرار گرفته است. طی سالیان اخیر برخی وزارتخانه‌ها اقداماتی را جهت سازگاری با تغییر اقلیم انجام داده‌اند. مقایسه اقدامات انجام‌شده با مفاد بند «۳» ماده (۸) آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب و هوا و پروتکل کیوتو و همچنین برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم کشور بیانگر فاصله معنادار اقدامات صورت گرفته و وظایف تعیین شده برای دستگاه‌های مختلف است.

بر این اساس پیشنهادهای زیر برای بهبود سازگاری با تغییرات اقلیمی ارائه می‌شود:

 

الف) لحاظ کلان روند تغییر اقلیم در اسناد و برنامههای توسعه: در گزارش حاضر توضیح داده شد تغییر اقلیم طی سالیان اخیر تأثیرات مهمی بر الگوهای آب و هوایی کشور داشته است. طبعاً انتظار می‌رود طی سالیان آینده نیز تغییرات اقلیمی اثرات جدی بر بخش‌های مختلف توسعه‌ای و زیربنایی کشور نظیر امنیت غذایی، سلامت و انرژی کشور داشته‌باشد. با این وجود بررسی محتوای اسناد آمایش سرزمین و متن لایحه برنامه هفتم توسعه نشان از عدم توجه به کلان‌روند تغییر اقلیم دارد. این در حالی است که در بند «۷» سیاست‌های کلی محیط‌ زیست ابلاغی مقام معظم رهبری به توسعه آینده‌نگری به‌عنوان یکی از الزامات مدیریت تغییرات اقلیمی در کشور اشاره شده‌است. در این راستا ضروری است برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران توسعه منطقه‌ای و آمایش سرزمین قبل از تدوین هر برنامه‌ای به آینده‌نگری‌های اقلیمی مناطق مختلف کشور توجه نمایند. به‌طور مثال بخش امنیت غذایی و کشاورزی از جمله بخش‌هایی است که به‌طور جدی متأثر از تغییر اقلیم خواهد بود. با توجه به تغییر پهنه‌های اقلیم کشاورزی کشور در آینده نه چندان دور، دستگاه‌های ذی‌ربط لازم است با رویکرد آینده‌پژوهی مطالعات گسترده‌ای برای معرفی گونه‌های گیاهی و باغی جدید سازگار با تغییر اقلیم ارائه دهند.

ب) تدوین برنامه ملی سازگاری با تغییر اقلیم: برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم در سال 1396 سعی کرده است راهبردها و برنامه‌های سازگاری را در چهار حوزه آب، کشاورزی و امنیت غذایی، منابع طبیعی و محیط‌ زیست و بهداشت ارائه نماید. لکن اجرای این برنامه با محدودیت‌ها و چالش‌هایی در کشور مواجه است. نخست آنکه به نظر می‌رسد این برنامه در برخی اهداف فاقد سنجه‌های شفاف است که ارزیابی عملکرد دستگاه‌های مجری را دشوار می‌کند. نکته مهمتر آنکه این سند گرچه توسط سازمان حفاظت محیط‌ زیست با همکاری دستگاه‌های مربوطه تهیه شده‌است لکن فاقد ضمانت اجرایی لازم برای اجرا توسط دستگاه‌های مختلف بوده است. همانگونه که براساس تجربیات بین‌المللی در فرآیند برنامه ملی سازگاری در گزارش حاضر اشاره شد اولین قدم در جهت سازگاری با تغییرات اقلیمی ایجاد دستور کار ملی در سطح مجلس و دولت است. رویارویی با اثرات تغییر اقلیم در کشور و جاری سازی برنامه‌ها و راهبردهای سازگاری نیازمند حکم قانونی و ضمانت اجرایی لازم است. در این راستا حکم ذیل جهت تدوین برنامه ملی سازگاری با تغییر اقلیم در برنامه هفتم پیشنهاد می‌گردد:

"با هدف تقویت سازگاری و کاهش آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم، سازمان حفاظت محیط‌ زیست مکلف است با همکاری وزارتخانه‌های نفت، کشور، دفاع، جهادکشاورزی، نیرو، صنعت، معدن و تجارت، راه و شهرسازی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نسبت به تدوین برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی طی سال اول برنامه اقدام و به تصویب هیئت‌وزیران برساند. "

همان‌گونه که در گزارش حاضر اشاره گردید تدوین یک برنامه سازگاری با توجه به وجوه مختلف مسئله و گستردگی ذینفعان نیازمند تدوین یک‌روند مشارکتی بین سطوح مختلف حکمرانی اعم از مجلس، دولت، وزارتخانه‌ها، بخش و خصوصی و بخش عمومی است. با توجه به اهمیت مشارکت ذینفعان و به‌خصوص کشاورزان در اقدامات سازگاری با تغییر اقلیم، جلب مشارکت عمومی برای پشتیبانی و پذیرش سیاست‌های مورد نظر و اجرای موفقیت‌آمیز آنها و نیز استفاده از دانش بومی برای طراحی گزینه‌های سازگاری مناسب بسیار با اهمیت است.

 

  1.  

    1. Pörtner, H. O., Roberts, D. C., Adams, H., Adler, C., Aldunce, P., Ali, E.,... & Ibrahim, Z. Z. (2022). Climate change 2022: Impacts, adaptation and vulnerability (p. 3056). Geneva, Switzerland:: IPCC.‌
    2. https://public.wmo.int
    3. فخری،معصومه.سازگاری با تغییر اقلیم (تجارب جهانی و ارائه راهبرد برای ایران)،مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، 1399.
    4. آشکارسازی، ارزیابی اثرات و چشم‌انداز تغییر اقلیم در ایران طی قرن بیست و یکم سازمان هواشناسی کشور 1396.
    5. Vaghefi, S.A., Keykhai, M., Jahanbakhshi, F., Sheikholeslami, j., Ahmadi, A., Yang, H. an Abbaspour, K.C. ‘The future of extreme climate in Iran’ in Scientific Reports, 9, pp. 1464, 2019
    6. Mansouri Daneshvar, M.R., Ebrahimi, M. and Nejadsoleymani, H. ‘An overview of climate change in Iran: Facts and statistics’ in Environmental Systems Research, Vol. 8, Article 7, 2019
    7. پروفایل سلامت و تغییرات اقلیم جمهوری اسلامی ایران، وزارت بهداشت 1401، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
    8. گزارشات سازمان حفاظت محیط‌ زیست.
    9. نهبندانی، علیرضا، گودرزی، مهدی، سعادتی، مجتبی، سلطانی، افشین. تأثیر تغییر اقلیم بر امنیت غذایی ایران: پیش‌بینی پتانسیل عملکرد و تولید گیاهان زراعی استراتژیک کشور با استفاده از مدل iCrop2-SSM. به زراعی کشاورزی، دوره 23، شماره 4، زمستان 1400.
    10. https://gain.nd.edu/our-work/country-index/rankings/
    11. دکتر فرزام پور اصغر سنگاچین. مطالعات سند ملی آمایش سرزمین تغییرات اقلیمی (جلد اول- آثار و پیامدهای بر سیاست‌ها و برنامه‌های آمایش سرزمین). 1399.
    12. National Adaptation Plans 2021. Progress in the formulation and implementation of NAPs. 2022. United Nations Framework Convention on Climate Change.
    13. Leiter, T. (2022). Too little, too slow? Climate adaptation at the united nations climate change negotiations since the adoption of the Paris agreement. Carbon and Climate Law Review, 16(4).‌
    14. THE NATIONAL ADAPTATION PLAN PROCESS, A brief overview. United Nations Framework Convention on Climate Change. 2012.
    15. برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم. سازمان حفاظت محیط‌ زیست. 1396.