سهم نهادهای شبه دولتی در اقتصاد (۳) : صنعت پالایش نفت

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسنده

پژوهشگر گروه شرکت های دولتی و موسسات عمومی دفتر مطالعات بخش عمومی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

در این گزارش به بررسی سهم نهادهای عمومی غیردولتی و دولت (به دلیل سهم قابل توجه) در صنعت پالایش نفت پرداخته شده است. بر اساس نتایج گزارش در پاییز ۱۴۰۱، سازمان تأمین اجتماعی، دولت (شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی)، سهام عدالت و تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) به ترتیب ۴۵، ۳۵، ۱۱ و ۸ درصد از حق کنترل و مدیریت صنعت پالایش نفت کشور را در اختیار دارند و سهم بخش خصوصی از مدیریت صنعت مذکور تنها حدود یک درصد است. در حق جریان نقدی نیز دولت و نهادهای عمومی غیردولتی مذکور به همراه سایر نهادهای عمومی غیردولتی نظیر صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت، هیئت امنای صرفه جویی ارزی، صندوق بازنشستگی کارکنان بانک های ملی و ادغام شده، بیمه اجتماعی روستاییان، عشایر و کشاورزان، بنیاد شهید و امور ایثارگران و صندوق بازنشستگی کشوری، منتفعان اصلی صنعت پالایش نفت کشور هستند و بخش خصوصی سهمی کمتر از یک درصد را داراست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

۱. بیان / شرح مسئله

در سال‌های اخیر سیاستگذاری در حوزه نهادهای عمومی غیردولتی در برخی موارد به‌دلیل عدم شفافیت و فقدان اطلاعات، با مشکلات بسیاری همراه بوده و تلاش قانونگذار در تعیین محدوده مشخصی برای فعالیت نهادهای مذکور، در عمل به موفقیت چندانی دست پیدا نکرده ‌است. به همین دلیل در این سلسله گزارش به بررسی سهم نهادهای عمومی غیردولتی در بازارهای مختلف پرداخته شده تا تصویر شفاف‌تری از مالکیت و کنترل نهادهای مذکور در فعالیت‌های اقتصادی ارائه شود. این گزارش مشخصاً بررسی سهم نهادهای عمومی غیردولتی در صنعت پالایش نفت کشور را در دستور کار قرار داده است. به‌دلیل سهم قابل‌توجه دولت در صنعت پالایشی، بخش مذکور نیز در کنار سهم نهادهای عمومی غیردولتی مورد توجه قرار گرفته است.

شرکت‌های پالایش نفت در گروه «فراورده‌های نفتی، کک و سوخت هسته‌ای» بازار بورس دسته‌بندی می‌شوند. از ۱۰ شرکت پالایش نفت فعال، ۴ شرکت غیر‌بورسی هستند. گفتنی است بر‌اساس صورت‌های مالی 6‌ماهه اول سال ۱۴۰۱، ۶ شرکت بورسی پالایش نفت همگی سودده بوده‌اند. شرکت نفت آبادان با ظرفیت پالایش ۳۹۰ هزار بشکه نفت خام در روز در جایگاه اول قرار می‌گیرد. پالایش نفت کرمانشاه با پالایش ۲۵ هزار بشکه نفت خام، کمترین میزان تولید را در بین ۱۰ شرکت پالایشی داراست. 

در یک بررسی اولیه مشخص می‌شود که صنعت پالایش کشور عمدتاً در اختیار دولت و نهادهای عمومی غیردولتی است و بخش خصوصی سهم ناچیزی از صنعت مذکور را در اختیار دارد. به‌غیر از پالایشگاه کرمانشاه که ۸۰ درصد سهام آن در فرایند خصوصی‌سازی به بخش خصوصی واگذار گردید، ۹ پالایشگاه دیگر در مالکیت دولت و نهادهای عمومی غیردولتی است. دولت از طریق شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی، سازمان تأمین اجتماعی از طریق شرکت سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی تأمین (تاپیکو)، سهام عدالت، سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) از طریق شرکت‌های سرمایه‌گذاری تجاری شستان و غدیر، صندوق بازنشستگی و از‌کار‌افتادگی بانک‌های ملی و بانک‌های ادغام ‌شده از طریق شرکت سرمایه‌گذاری غدیر، صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت از طریق شرکت سرمایه‌گذاری اهداف و هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی از طریق شرکت آوای پردیس سلامت از بازیگران اصلی بازار پالایش نفت هستند.

۲. یافتههای کلیدی

در این گزارش با استفاده از داده‌های مربوط به ۱۰ پالایشگاه فعال کشور که بر‌اساس ظرفیت روزانه پالایش نفت خام دسته‌بندی ‌شده‌اند، به تخمین سهم نهادهای عمومی غیردولتی و دولت از صنعت پالایش نفت کشور پرداخته و نتایج مطالعه به ۳ شکل ارائه شده ‌است:

۱. تخمین سهم هر‌یک از نهادهای عمومی غیردولتی و دولت از کنترل و مدیریت صنعت پالایش نفت؛

۲. محاسبه سهم جریان نقدی برای نهادهای عمومی غیردولتی و دولت در صنعت پالایش نفت؛

۳. محاسبه تعداد شرکت‌های سهام‌دار با در نظر گرفتن ۴ سطح مالکیت به تفکیک نهادهای عمومی غیردولتی و دولت.

تأمین اجتماعی، دولت (شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران) و سهام عدالت به‌ترتیب حدود 45، 35 و 11 درصد کنترل و مدیریت صنعت پالایش کشور را (پاییز ۱۴۰۱) در اختیار دارند. سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) نیز با سهم 8 درصدی از میزان پالایش نفت خام در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد و بخش خصوصی تنها یک درصد از مدیریت و کنترل بازار پالایشی کشور را در اختیار دارد. بر این اساس، 99 درصد کنترل و مدیریت صنعت پالایشی کشور در اختیار دولت و نهادهای عمومی غیردولتی است. 

در محاسبه جریان نقدی، دولت با سهم ۲۷ درصدی در جایگاه اول قرار می‌گیرد و پس از آن تأمین اجتماعی و سهام عدالت با سهم‌های 19 و 16 درصدی از جریان نقدی در رتبه دوم و سوم قرار می‌گیرند. صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت با سهم 7 درصدی از جریان نقدی صنعت پالایشی، در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد. تأمین اجتماعی نیروهای مسلح و هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی حدود 3 درصد از جریان نقدی صنعت پالایشی کشور سهم دارند. صندوق بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز و ازکارافتادگی بانک‌های ملی و ادغام ‌شده 2 درصد و بخش خصوصی، صندوق بیمه اجتماعی روستاییان، عشایر و کشاورزان، بنیاد شهید و امور ایثارگران و صندوق بازنشستگی صنعت نفت هر‌یک حدود یک درصد از جریان‌های نقدی صنعت پالایش نفت کشور سهم دارند.

همچنین بررسی‌ها نشان‌ می‌دهد صندوق بازنشستگی و از‌کار‌افتادگی بانک‌های ملی و بانک‌های ادغام‌ شده، صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت و هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی در حداقل یک پالایشگاه نفت دارای کرسی هیئت‌مدیره هستند اما به‌دلیل عدم کنترل شرکت، سهمی از مدیریت صنعت پالایش نفت کشور نداشته و تنها در حق جریان‌های نقدی سهیم هستند.

 

 

مقدمه

در سال‌های اخیر سیاستگذاری در حوزه نهادهای عمومی غیردولتی در برخی موارد به‌دلیل عدم شفافیت و فقدان اطلاعات، با مشکلاتی همراه بوده و تلاش قانونگذار در تعیین محدوده مشخصی برای فعالیت نهادهای مذکور، در عمل به موفقیت چندانی دست پیدا نکرده ‌است. مثال بارز این موضوع، ماده (6) قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل (44) قانون اساسی و اصلاحات بعدی آن است که شامل ایجاد محدودیت در‌مجموع مالکیت مستقیم و غیرمستقیم نهادهای عمومی غیردولتی و کلیه شرکت‌های تابعه و وابسته آنها در هر بنگاه اقتصادی و در هر بازار کالا یا خدمت تا سقف 40 درصد، تکلیف به واگذاری مازاد 40 درصد و ارائه اطلاعات مرتبط به شورای رقابت و سازمان بورس و اوراق‌بهادار بوده که در عمل محقق نشده است.

بر همین اساس، به‌نظر می‌رسد دستیابی به اطلاعات درخصوص مالکیت و سهام‌داری نهادهای عمومی غیردولتی در بازارهای مختلف و شرکت‌های زیرمجموعه اولاً فضای سیاستگذاری در حوزه نهادهای مذکور را شفاف کرده و ثانیاً امکان رصد اجرای قانون را فراهم می‌کند. به همین منظور، در این سلسله گزارش‌ها به بررسی سهم نهادهای عمومی غیردولتی در بازارهای مختلف پرداخته شده و تصویر شفاف‌تری از مالکیت و کنترل نهادهای مذکور در فعالیت‌های اقتصادی ارائه شده ‌است.

در این گزارش مشخصاً بررسی سهم نهادهای عمومی غیردولتی و دولت (به‌دلیل سهم قابل‌توجه) در بازار پالایش نفت در دستور کار قرار گرفته است. بر همین اساس، در بخش اول گزارش، ابتدا اطلاعاتی درخصوص صنعت پالایش در ایران ارائه شده تا یک تصویر کلی از صنعت مذکور و وضعیت شرکت‌های فعال در این حوزه ایجاد شود. در بخش دوم گزارش، ساختار مالکیت نهادهای عمومی غیردولتی و دولت بر شرکت‌های پالایشی با استفاده از نمودار تشریح شده‌ است. بخش سوم گزارش به تخمین سهم نهادهای عمومی غیردولتی از صنعت پالایش اختصاص پیدا کرده و در‌نهایت جمع‌بندی گزارش در بخش چهارم ارائه شده ‌است.

 

۱. صنعت پالایش در ایران

شرکت‌های پالایش نفت در گروه «فراورده‌های نفتی، کک و سوخت هسته‌ای» بازار بورس دسته‌بندی می‌شوند. از ۱۰ شرکت پالایش نفت فعال، ۴ شرکت غیر‌بورسی هستند (جدول ۱). گفتنی است براساس صورت‌های مالی 6‌ماهه اول سال ۱۴۰۱، ۶ شرکت بورسی پالایش نفت همگی سودده بوده‌اند. شرکت نفت آبادان با ظرفیت پالایش ۳۹۰ هزار بشکه نفت خام در روز در جایگاه اول قرار می‌گیرد. پالایش نفت کرمانشاه با پالایش ۲۵ هزار بشکه نفت خام کمترین میزان تولید را در بین ۱۰ شرکت پالایشی داراست. 

 

جدول 1. اطلاعات مربوط به شرکتهای پالایش نفت در ۶ماهه اول سال ۱۴۰۱

ردیف

نام شرکت

ظرفیت پالایش نفت خام (هزار بشکه در روز)

بورسی / غیر‌بورسی

۱

پالایش نفت آبادان

۳۹۰،۰۰۰

غیر‌بورسی

۲

پالایش نفت اصفهان

۳۷۰،۰۰۰

بورسی

۳

پالایش نفت ستاره خلیج ‌فارس

۳۶۰،۰۰۰

غیر‌بورسی

۴

پالایش نفت بندرعباس

۳۲۰،۰۰۰

بورسی

۵

پالایش نفت تهران

۲۵۰،۰۰۰

بورسی

۶

پالایش نفت امام ‌خمینی (شازند اراک)

۲۵۰،۰۰۰

غیر‌بورسی

۷

پالایش نفت تبریز

۱۱۰،۰۰۰

بورسی

۸

پالایش نفت شیراز

۶۰،۰۰۰

بورسی

۹

پالایش نفت لاوان

۶۰،۰۰۰

بورسی

۱۰

پالایش نفت کرمانشاه

۲۵،۰۰۰

غیر‌بورسی

مأخذ: کدال (گزارش تفسیری مدیریت شرکت‌ها).

 

گفتنی است صنعت پالایش کشور عمدتاً در اختیار دولت و نهادهای عمومی غیردولتی است و بخش خصوصی سهم ناچیزی از صنعت مذکور را در اختیار دارد. به‌غیر از پالایشگاه کرمانشاه که ۸۰ درصد سهام آن در فرایند خصوصی‌سازی به بخش خصوصی واگذار گردید، ۹ پالایشگاه دیگر در مالکیت دولت و نهادهای عمومی غیردولتی است. شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی (دولت)، سازمان تأمین اجتماعی، سهام عدالت، صندوق بازنشستگی و ازکارافتادگی بانک‌های ملی و بانک‌های ادغام ‌شده، صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت، سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) و هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی از بازیگران اصلی بازار پالایش نفت هستند. در ادامه گزارش، برای آنکه تصویر شفافی از نحوه مالکیت نهادهای مذکور بر شرکت‌های پالایش نفت شکل گیرد، ساختار مالکیت آنها مورد بررسی قرار گرفته و پس از آن، سهم هر‌یک از این نهادها از صنعت پالایش مورد توجه قرار خواهد گرفت.

 

۲. ساختار مالکیت

در این بخش از گزارش، ساختار مالکیت در نهادهای مالک صنعت پالایشی بررسی خواهد شد که عبارتند از: دولت، سازمان تأمین اجتماعی، سهام عدالت، صندوق بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز و ازکارافتادگی کارکنان بانک‌های ملی و ادغام ‌شده، صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت، سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) و هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی.

 

2-1. دولت

بیشترین ظرفیت پالایش نفت خام کشور در اختیار دولت است. دولت از طریق شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی سهام‌دار پالایشگاه‌های نفت آبادان، امام‌ خمینی، کرمانشاه و ستاره خلیج ‌فارس است (نمودار ۱). دولت مالک ۱۰۰ درصدی پالایشگاه نفت آبادان است که بالاترین ظرفیت تولید نفت خام (۳۹۰ هزار بشکه در روز) را در بین ۱۰ شرکت پالایش نفت داراست. همچنین ۱۰۰ درصد واحدهای ممتاز صندوق سرمایه‌گذاری پالایشی یکم در اختیار شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی است و بر همین اساس، مدیریت صندوق مذکور کاملاً در اختیار دولت است. گفتنی است ۴ درصد سهام پالایشگاه‌های تهران، تبریز، بندرعباس و اصفهان در پورتفوی صندوق پالایشی یکم است.

۴

نمودار 1. ساختار سهام‌داری دولت در شرکتهای پالایش نفت (پاییز ۱۴۰۱)

 

۱۸

۲۰

۳۸

۱۰۰

راهنما

نهاد بالادستی

پالایشگاه

مأخذ: روزنامه رسمی، کدال و صورت‌های مالی شرکت‌ها.

 

شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی مالکیت ۱۸ درصد سهام پالایش نفت ستاره خلیج‌ فارس را در اختیار دارد که شرکت مذکور روزانه ۳۶۰ هزار بشکه نفت خام تولید می‌کند. گفتنی است که دولت به‌صورت غیرمستقیم و از طریق سهام‌داری در بانک‌های ملت، صادرات و تجارت که سهام‌دار شرکت‌های پالایش نفت هستند نیز در شرکت‌های پالایش نفت سهام‌دار است.

 

۲-۲. سازمان تأمین اجتماعی

در نمودار ۲ ساختار سهام‌داری سازمان تأمین اجتماعی در شرکت‌های پالایش نفت تشریح شده‌ است. بر این اساس، سازمان تأمین اجتماعی از طریق شرکت سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی تأمین (تاپیکو) و بانک رفاه کارگران به‌صورت غیر‌مستقیم، سهام‌دار شرکت‌های پالایش نفت ستاره خلیج ‌فارس، بندرعباس و اصفهان است. همچنین شرکت صبا تأمین زیر‌مجموعه سازمان تأمین اجتماعی، سهام‌دار بانک‌های ملت و تجارت است و از‌این‌طریق، سهام‌دار جزء پالایشگاه‌های تبریز و تهران به‌شمار می‌آید. گفتنی است سازمان تأمین اجتماعی به‌صورت مستقیم اکثریت سهام دو پالایشگاه لاوان و امام ‌خمینی را در اختیار دارد که سهم سازمان مذکور از پالایش نفت خام در کشور از طریق ۲ پالایشگاه مذکور، بیش از ۱۵۰ هزار بشکه خواهد بود. گفتنی است که پالایشگاه امام‌ خمینی براساس مصوبه سران قوا در سال 1401 و در راستای اجرای جزء «1»، بند «ی»، تبصره «2» قانون بودجه سال 1401، در قالب رَدِ دیون به سازمان تأمین اجتماعی واگذار شد. 

 

 

تاپیکو

صبا تأمین

تأمین اجتماعی

پالایشگاه لاوان

پالایشگاه ستاره خلیج فارس

بانک رفاه کارگران

پالایشگاه امام خمینی

پالایشگاه بندر‌عباس

توسعه سرمایه رفاه

پالایشگاه اصفهان

بانک ملت

پالایشگاه تبریز

پالایشگاه تهران

بانک تجارت

نکته: اعداد نشاندهنده درصد سهام داری هستند.

نمودار 2. ساختار سهام‌داری تأمین اجتماعی در شرکتهای پالایش نفت (پاییز ۱۴۰۱)

 

 

 

 

۵

۳

۴۹

 

۳

۵۱

۵

۳

۹

۷۰

۸۶

 

 

۱۰۰

۵۳

۳۰

۱۱

۴

۵

راهنما

نهاد بالادستی

شرکت سرمایه‌گذاری

پالایشگاه

                                                                                                                                                                                                                                                                     

                                                                                                                                                                                                                    

۱۱

۴

 

مأخذ: همان.

 

۲-۳. سهام عدالت

بر‌اساس مصوبه سال ۱۳۸۶ ستاد مرکزی سهام عدالت، سهام ۹ پالایشگاه به پورتفوی سهام عدالت (‌شرکت‌های سرمایه‌پذیر) تخصیص پیدا کرد (همه شرکت‌های پالایش نفت مندرج در جدول ۱ به‌استثنای ستاره خلیج‌ فارس). در مصوبه سال ۱۳۹۶ شورای عالی اجرای سیاست‌های کلی اصل (44) قانون اساسی، ۳ پالایشگاه نفت کرمانشاه، آبادان و امام ‌خمینی از پورتفوی سهام عدالت خارج شده و پالایشگاه‌های تهران، تبریز، بندرعباس، اصفهان، لاوان و شیراز در پورتفوی سهام عدالت باقی ‌ماندند.[1] همان‌طور که در نمودار ۳ مشخص است، سهام عدالت مالک مستقیم ۶۹ درصد سهام پالایشگاه نفت تهران است و از طریق بانک‌ها نیز به‌صورت غیرمستقیم در پالایشگاه مذکور سهام دارد. به این ترتیب که بانک‌های تجارت، صادرات و ملت به‌ترتیب ۵، ۵ و ۳ درصد در پالایش نفت تهران سهام‌دار هستند و ۴۰ درصد سهام بانک‌های تجارت و صادرات و ۳۰ درصد سهام بانک ملت در اختیار سهام عدالت است و به این ترتیب مجموع سهام‌داری مستقیم و غیرمستقیم سهام عدالت در پالایش نفت تهران به حدود ۷۴ درصد می‌رسد. گفتنی است ترکیب هیئت‌مدیره پالایشگاه مذکور، ۴ نفر نماینده سهام عدالت و یک نفر نماینده دولت (شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی) است.

سهام عدالت در پالایشگاه‌های تبریز، بندرعباس و لاوان حدود ۲۰ درصد و در پالایشگاه‌های اصفهان و شیراز ۱۲ درصد سهم دارد. بر این اساس، سهام عدالت در ۶ پالایشگاه کشور، حداقل یک کرسی هیئت‌مدیره دارد. درخصوص تعیین نماینده مشمولین سهام عدالت در شرکت‌های سرمایه‌پذیر نیز طی دو‌ دهه تصمیمات مختلفی اتخاذ شده‌ است. در برخی از دوره‌ها، دولت (وزارت امور اقتصادی و دارایی) نماینده مشمولین را برای حضور در مجامع و اعمال حق رأی در شرکت‌های سرمایه‌پذیر معرفی می‌نمود و در برخی از دوره‌های محدود، نماینده سهام عدالت در شرکت‌های سرمایه‌پذیر توسط کانون سهام عدالت انتخاب می‌شد. با صدور ابلاغیه مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۹ و موافقت با درخواست رئیس‌جمهور برای آزادسازی سهام عدالت، همچنان اصلی‌ترین چالش سهام عدالت یعنی مسئله نمایندگی سهام عدالت در شرکت‌های سرمایه‌پذیر حل نشده و انتخاب بین تعیین نماینده از‌سوی دولت یا تعیین نماینده از‌سوی کانون سهام عدالت با مشکلات فراوانی روبه‌رو است.

 

نمودار 3: ساختار سهامداری سهام عدالت در شرکتهای پالایش نفت (پاییز ۱۴۰۱)

نکته: اعداد نشاندهنده درصد سهام‌داری هستند.

 

بانک صادرات

۴۰

بانک ملت

بانک تجارت

سهام عدالت

پالایشگاه اصفهان

پالایشگاه بندرعباس

پالایشگاه تهران

پالایشگاه تبریز

پالایشگاه لاوان

پالایشگاه شیراز

                                                                   

۴۰

 

 

۶۹

۲۰

۲۰

۱۲

۱۹

۱۲

۳

۵

 

۴

۳

۵

۵

۵

۵

۵

۵

 

 

 

۳۰

                                                                                                                                                                                

مأخذ: همان.

 

۲-۴. صندوق بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز و ازکارافتادگی کارکنان بانکهای ملی و ادغام شده و سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح

به‌دلیل ارتباط بین سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) و صندوق بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز و از‌کارافتادگی بانک‌های ملی و ادغام‌ شده در ساختار سهام‌داری شرکت‌های پالایش نفت، سازمان و صندوق مذکور در یک نمودار نمایش داده ‌شده‌اند. سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح در سال ۱۳۸۲ از ادغام سازمان بیمه و بازنشستگی ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان بیمه و بازنشستگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بیمه و بازنشستگی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران و سازمان خدمات درمانی نیروهای مسلح تشکیل شده و وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است. صندوق‌های بازنشستگی و بیمه نیروهای مسلح ذیل سازمان مذکور قرار می‌گیرند و به‌ترتیب مالک ۱۸ و ۱۴ درصدی هلدینگ سرمایه‌گذاری غدیر هستند (نمودار ۴). همچنین شرکت سرمایه‌گذاری تجاری شستان زیر‌مجموعه ساتا، ۱۳ درصد سرمایه‌گذاری غدیر را در اختیار دارد. هلدینگ سرمایه‌گذاری غدیر مالک ۵۶ درصدی گروه گسترش نفت و گاز پارسیان است که گروه مذکور به‌ترتیب ۵۰، ۱۵ و ۵۴ درصد پالایشگاه‌های نفت تبریز، بندرعباس و شیراز را در اختیار دارد.

صندوق بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز و از‌کارافتادگی کارکنان بانک‌های ملی و ادغام ‌شده به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم مالک برخی از شرکت‌های پالایش نفت است. صندوق مذکور، مالک مستقیم ۲۰ درصد سهام پالایشگاه لاوان و ۱۹ درصد پالایشگاه شیراز است. مالکیت غیرمستقیم صندوق بازنشستگی بانک‌های ادغام ‌شده بر شرکت‌های پالایش نفت از طریق سرمایه‌گذاری غدیر و شرکت توسعه و مدیریت سرمایه صبا صورت ‌می‌گیرد. به این ترتیب که صندوق مذکور مالک ۲۱ درصدی هلدینگ سرمایه‌گذاری غدیر است و همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، هلدینگ مذکور مالک عمده گروه نفت و گاز پارسیان است. همچنین صندوق بازنشستگی کارکنان بانک‌ها مالک حدود ۶۰ درصد سهام شرکت سرمایه‌گذاری بانک‌های ادغام ‌شده است که ۱۰۰ درصد سهام شرکت توسعه و مدیریت سرمایه صبا را در اختیار دارد. شرکت مذکور مالک ۵/۲ درصد گروه نفت و گاز پارسیان و 1/5 درصد سرمایه‌گذاری غدیر است و به این ترتیب به‌صورت غیرمستقیم نیز سهام‌دار شرکت‌های پالایش نفت است.

 

نمودار 4. ساختار سهام‌داری صندوق بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز و از‌کارافتادگی بانکهای ملی و ادغام ‌شده و سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) در شرکتهای پالایش نفت (پاییز ۱۴۰۱)

نکته: اعداد نشاندهنده درصد سهام‌داری هستند.

۵۹

۱۹

1/5

2/5

۱۳

۲۰

۱۵

۱۰۰

۲۱

 

۲۱

۱۸

۶۵

 

۵۴

۱۵

۵۰

۶۵

۱۴

 

مأخذ: همان.

 

۲-۵. صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت

صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت از طریق شرکت سرمایه‌گذاری اهداف مالک غیرمستقیم شرکت‌های پالایش نفت است. بر‌اساس نمودار ۵، شرکت سرمایه‌گذار اهداف مالک ۳۳ درصدی پالایشگاه نفت ستاره خلیج ‌فارس است که سومین پالایشگاه بزرگ کشور از نظر ظرفیت تولید است. شرکت سرمایه‌گذاری اهداف به‌صورت غیرمستقیم نیز سهام‌دار شرکت‌های پالایش نفت است. شرکت مذکور مالک ۱۰۰ درصدی شرکت پتروشیمی فردا است که ۱۶ درصد پتروشیمی فناوران، ۶۹ درصد نفت سپاهان و ۱۰۰ پالایش نفت جی را در اختیار دارد. نفت سپاهان و پالایش نفت جی، به‌ترتیب ۳ و ۵ درصد سهام پالایشگاه نفت اصفهان را در اختیار دارند.[2]

شرکت سرمایه‌گذاری اهداف مالک ۷۷ درصد شرکت توسعه مالی مهر آیندگان است که شرکت مذکور، حدود ۵ درصد سرمایه‌گذاری غدیر را داراست. پیش‌تر گفته شد (نمودار ۴) که سرمایه‌گذاری غدیر مالک گروه نفت و گاز پارسیان است که مالکیت عمده ۲ پالایشگاه کشور را در اختیار دارد.

 

نمودار 5. ساختار سهام‌داری صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت در شرکتهای پالایش نفت (پاییز ۱۴۰۱)

نکته: اعداد نشاندهنده درصد سهام‌داری هستند.

۵

۳

۵

۱۰۰

۳۳

۴

۱۰۰

۶۹

۱۶

۱۰۰

۷۷

۳۳

۲

۱۰۰

 

مأخذ: همان.

 

۲-۶. هیئت‌امنای صرفهجویی ارزی

تشکیل هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی که به‌صورت یک نهاد عمومی غیر دولتی[3] فعالیت می‌کند، در سال 1378 تصویب شده ‌است. تعداد اعضای هیئت مذکور 5 نفر است که توسط وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی منصوب می‌شوند. هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی مالک 100 درصدی شرکت آوای پردیس سلامت است که شرکت مذکور، 15 درصد پالایشگاه نفت اصفهان را در اختیار دارد.

  1. تخمین سهم

در این بخش به تخمین سهم هر‌یک از نهادهای عمومی غیردولتی در صنعت پالایش خواهیم پرداخت. گفتنی است درخصوص روش مطالعه و نحوه تخمین سهم‌ها توضیحاتی در ۲ بخش حق کنترل[4] و حق جریان نقدی[5] در پیوست گزارش «سهم نهادهای شبه‌دولتی در اقتصاد: ۱. صنعت دارو»[6] ارائه شده که پیشنهاد می‌شود قبل از ورود به بخش‌های بعدی گزارش مطالعه شود. منظور از حق کنترل و مدیریت در این گزارش، حق تصمیم‌گیری و رأی در مجامع شرکت و منظور از حق جریان نقدی، مالکیت سود تعلق گرفته به سهام شرکت است، بدون اینکه در کنترل و مدیریت اثرگذار باشد.  

نتایج مطالعه بر‌اساس مدلی که در پیوست گزارش مذکور توضیح داده شده، به ۳ شکل ارائه می‌شود:

۱. تخمین سهم هر‌یک از نهادهای عمومی غیردولتی و بخش خصوصی از کنترل و مدیریت صنعت پالایش نفت؛

۲. محاسبه سهم جریان نقدی برای نهادهای عمومی غیردولتی و بخش خصوصی در صنعت پالایش نفت؛

۳. محاسبه تعداد شرکت‌های سهام‌دار با در نظر گرفتن ۴ سطح مالکیت به تفکیک نهادهای عمومی غیر‌دولتی.

 

1-3. تخمین سهم هر‌یک از نهادهای عمومی غیردولتی از کنترل و مدیریت

بر‌اساس آنچه در پیوست گزارش «سهم نهادهای شبه‌دولتی در اقتصاد: ۱. صنعت دارو» آمده است، برای تخمین سهم هر‌یک از نهادهای عمومی غیردولتی از کنترل و مدیریت صنعت پالایش نفت کشور، بعد از تعریف یک سطح حداقل مالکیت، یک مالک نهایی انتخاب شده و مجموعه مالکیت بر‌اساس درصدهای سهام‌داری ایجاد می‌شود. سطح حداقل مالکیت در نظر گرفته شده برای کنترل و مدیریت یک شرکت، ۴۰ درصد فرض شده و کل سهم بازار شرکت به مالک نهایی اختصاص داده ‌شده ‌است. برای مثال اگر تأمین اجتماعی با در نظر گرفتن سطح حداقل مالکیت ۴۰ درصد، مالک نهایی پالایش نفت شازند (امام ‌خمینی) است و حدود 53 درصد شرکت را در اختیار دارد، کل سهم بازار پالایشگاه مذکور از تولید نفت خام در ایران که حدود 11 درصد است، به تأمین اجتماعی اختصاص پیدا کرده است.

بر همین اساس در نمودار 6، سهم هر‌یک از بخش‌های مختلف از کنترل و مدیریت صنعت پالایش نشان داده ‌شده ‌است. تأمین اجتماعی، دولت (شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران)، و سهام عدالت به‌ترتیب حدود 45، 35 و 11 درصد کنترل و مدیریت صنعت پالایش کشور را در اختیار دارند. سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) نیز با سهم 8 درصدی از میزان پالایش نفت خام در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد و بخش خصوصی تنها یک درصد از مدیریت و کنترل بازار پالایشی کشور را در اختیار دارد. بر این اساس، 99 درصد کنترل و مدیریت صنعت پالایشی کشور در اختیار دولت و نهادهای عمومی غیردولتی است.

 

نمودار 6. سهم هر‌یک از بخشهای مختلف از کنترل و مدیریت صنعت پالایش در کشور (پاییز 1401) - درصد

 

مأخذ: همان.

 

نکته‌ای که درخصوص نمودار 6 وجود دارد این است که بر‌اساس یک فرضیه رسم شده ‌است. در این فرضیه، اگر دولت در شرکتی دارای یک کرسی هیئت‌مدیره است و سایر کرسی‌های هیئت‌مدیره (4 کرسی دیگر) به افراد مختلف دیگری تعلق داشته و هیچ‌یک مشترک نیستند، مدیریت و کنترل آن شرکت در اختیار دولت خواهد بود. برای مثال، دولت در پالایشگاه نفت اصفهان یک کرسی هیئت‌مدیره دارد و 4 کرسی دیگر، متعلق به سهام عدالت، هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی، سازمان تأمین اجتماعی و صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت است. بر این اساس، دولت به‌عنوان کنترل‌کننده پالایشگاه اصفهان در نظر گرفته شده و همه سهم پالایشگاه مذکور در کنترل و مدیریت به دولت اختصاص داده‌ شده ‌است (همچنین با توجه به اینکه یکی از کرسی‌های پالایشگاه اصفهان متعلق به سهام عدالت است و در بسیاری از دوره‌ها نماینده سهام عدالت توسط دولت معرفی می‌شود، بنابراین دولت در‌واقع با دو کرسی هیئت‌مدیره در پالایشگاه مذکور، مدیریت پالایشگاه را در اختیار دارد). بر‌اساس توضیحات فوق، درخصوص کنترل‌کننده پالایشگاه بندرعباس، دولت با یک کرسی هیئت‌مدیره و تأمین اجتماعی با دو کرسی هیئت‌مدیره، تأمین اجتماعی به‌عنوان کنترل کننده در نظر گرفته شده و همه سهم پالایشگاه بندرعباس در کنترل و مدیریت صنعت پالایشی، برای تأمین اجتماعی در نظر گرفته شده‌ است.

 

۲-۳. محاسبه سهم جریان‌های نقدی

نتایج محاسبه حق جریان‌های نقدی براساس روش بیان شده در پیوست گزارش «سهم نهادهای شبه‌دولتی در اقتصاد: ۱. صنعت دارو»، در نمودار ۷ نمایش داده ‌شده ‌است. دولت در رتبه اول سهم از جریان‌های نقدی قرار دارد (۲۷ درصد) و پس از آن تأمین اجتماعی و سهام عدالت با سهم‌های 19 و 16 درصدی از جریان نقدی در رتبه دوم و سوم قرار می‌گیرند. صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت با سهم 7 درصدی از جریان نقدی صنعت پالایشی، در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد. تأمین اجتماعی نیروهای مسلح و هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی حدود 3 درصد از جریان نقدی صنعت پالایشی کشور سهم دارند. صندوق بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز و از‌کارافتادگی بانک‌های ملی و ادغام‌ شده 2 درصد و بخش خصوصی، صندوق بیمه اجتماعی روستاییان، عشایر و کشاورزان، بنیاد شهید و امور ایثارگران و صندوق بازنشستگی صنعت نفت هر‌یک حدود یک درصد از جریان‌های نقدی صنعت پالایش نفت کشور سهم دارند.

نکته‌ای که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است که تقریباً ترتیب سهم از جریان‌های نقدی مانند کنترل و مدیریت صنعت پالایش کشور است (به‌استثنای تأمین اجتماعی که از رتبه اول در کنترل و مدیریت به رتبه دوم در جریان‌های نقدی رسیده) و تنها میزان سهم‌ها کاهش پیدا کرده است. برای مثال سهم ۳۵ درصدی دولت از مدیریت و کنترل صنعت پالایشی، به 27 درصد در جریان نقدی کاهش پیدا کرده است. علت کاهش سهم مذکور این است که اکثر شرکت‌های پالایشی که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته‌اند، بورسی هستند و سهام شناور دارند و به همین دلیل بخشی از جریان‌های نقدی به سهام‌داران خرد خواهد رسید و به این دلیل سهم دولت و نهادهای عمومی غیردولتی از جریان‌های نقدی کمتر از سهم کنترلی و مدیریتی آنهاست. با کمی دقت مشخص است که در نمودار 7، در‌مجموع حدود 80 درصد از جریان نقدی صنعت پالایش کشور مورد بررسی قرار گرفته، درحالی‌که در نمودار 6 کنترل و مدیریت صنعت پالایش کشور به‌صورت 100 درصدی دیده شده ‌است (به‌طور متوسط سهام شناور در بازار، حدود 20 درصد است و بر همین اساس بررسی 80 درصدی جریان نقدی صنعت پالایشی، همه منتفعان صنعت مذکور-به‌غیر از سهام‌داران خرد-را دربرمی‌گیرد).

 

نمودار 7. مجموع حق جریان‌های نقدی بخش‌های مختلف از صنعت پالایش در کشور (پاییز ۱۴۰۱) - درصد

 

مأخذ: همان.

 

نکته دیگری که درخصوص نمودار 7 در مقایسه با نمودار 6 وجود دارد، اضافه شدن نهادهای عمومی غیردولتی دیگری است که عبارتند از: صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت، هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی، صندوق بازنشستگی کارکنان بانک‌های ملی و ادغام ‌شده، بیمه اجتماعی روستاییان، عشایر و کشاورزان، بنیاد شهید و امور ایثارگران و صندوق بازنشستگی کشوری. برخی از نهادهای مذکور مانند بازنشستگی کارکنان صنعت نفت سهم قابل‌توجهی از جریان‌های نقدی دارند و حتی نسبت به تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) که از بازیگران اصلی مدیریت و کنترل صنعت پالایش کشور است، سهم بالاتری دارند. علت این موضوع به سهم‌های غیرمدیریتی نهادهای مذکور در پالایشگاه‌ها برمی‌گردد.

 

۳-۳. تعداد شرکت‌های سهام‌دار 

در نمودار 8، تعداد شرکت‌هایی که دولت و نهادهای عمومی غیردولتی در آنها سهام‌دار هستند، به تفکیک هر‌یک از نهادهای مذکور و در ۴ سطح آستانه مالکیت[7] نشان داده ‌شده ‌است. بر‌اساس نمودار مذکور، در سطح مالکیت 13/3 درصد، سهام عدالت در 5 پالایشگاه نفت حداقل 13/3 درصد سهام دارد. این تعداد در سطح حداقل مالکیت 16/6 درصد، نیز 5 پالایشگاه است و در سطح مالکیت ۴۰ و ۵۰ درصد، تنها در یک پالایشگاه سهام‌دار است (پالایشگاه نفت تهران). نکته قابل‌توجهی که در نمودار 7 نیز وجود داشت و مورد اشاره قرار گرفت، اضافه شدن برخی از نهادهای عمومی غیردولتی در حق جریان‌های نقدی است که علت آن در نمودار 8 به وضوح قابل مشاهده ‌است. صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت در 2 پالایشگاه حداقل 13/۳ درصد و در یک پالایشگاه حداقل 16/۶ درصد سهام دارد ولی در سطح مالکیت ۴۰ و ۵۰ درصد، در هیچ شرکتی سهام‌دار نیست (مانند هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی). بنابراین صندوق مذکور اولاً به‌دلیل داشتن سهام غیرمدیریتی در کنترل صنعت پالایش کشور نقشی ندارد و ثانیاً به‌دلیل سهام‌دار بودن در 2 پالایشگاه بزرگ کشور (ستاره خلیج‌ فارس و اصفهان)، سهم آن از جریان‌های نقدی قابل‌توجه است.

نمودار 8. تعداد شرکت‌های دارای کرسی هیئت‌مدیره به تفکیک نهادهای عمومی غیردولتی (پاییز ۱۴۰۱)

 

مأخذ: همان.

 

۴. جمعبندی

در این گزارش به بررسی سهم نهادهای عمومی غیردولتی و دولت در صنعت پالایش نفت پرداخته شده ‌است. در بخش اول گزارش اطلاعاتی درخصوص صنعت پالایش نفت ایران ارائه شد که براساس آن، از ۱۰ پالایشگاه نفت کشور ۶ پالایشگاه بورسی بوده و پالایشگاه‌های مهمی همچون نفت آبادان و ستاره خلیج‌ فارس که در‌مجموع بیش از ۳۰ درصد از ظرفیت پالایش نفت خام کشور را به عهده دارند، غیر‌بورسی هستند.

در بخش دوم گزارش و بررسی ساختار مالکیت نهادهای عمومی غیردولتی و دولت در صنعت پالایشی، مشخص شد که نهادهای عمومی غیردولتی به‌صورت غیرمستقیم و از طریق برخی شرکت‌های سرمایه‌گذاری زیرمجموعه خود، مالکیت پالایشگاه‌های کشور را در اختیار دارند. در تخمین سهم نهادهای عمومی غیردولتی و دولت از بازار پالایش نفت که در بخش سوم گزارش به آن پرداخته شد، مشخص گردید که ۹۹ درصد کنترل و مدیریت صنعت پالایش نفت خام در اختیار دولت و نهادهای عمومی غیردولتی است و سهم بخش خصوصی از کنترل صنعت مذکور تنها حدود یک درصد است. در حق جریان نقدی نیز دولت و نهادهای عمومی غیردولتی مذکور به‌همراه سایر نهادهای عمومی غیردولتی نظیر صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت، هیئت‌امنای صرفه‌جویی ارزی، صندوق بازنشستگی کارکنان بانک‌های ملی و ادغام ‌شده، بیمه اجتماعی روستاییان، عشایر و کشاورزان، بنیاد شهید و امور ایثارگران و صندوق بازنشستگی کشوری، منتفعان اصلی صنعت پالایش نفت کشور هستند و بخش خصوصی سهمی کمتر از یک درصد را داراست.

 

  1. بیدهندی، رضا، بررسی ارتباط خصوصی‌سازی با عملکرد شرکت‌ها در ایران، ۱۴۰۱، دانشگاه صنعتی شریف (پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد).
  2. قراخانلو، مهتاب. 1399. پورتفوی سهام عدالت و نحوه تسویه اقساط؛ مرکز پژوهش‌های مجلس؛ شماره مسلسل: 17817.
  3. روزنامه رسمی.
  4. سامانه جامع اطلاع‌رسانی ناشران (کدال).