بررسی وضعیت آلایندگی اٌزٌن در آلودگی هوای کشور

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسندگان

1 کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

2 سرپرست گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

در سال های اخیر آلاینده ازن در روزهای گرم سال اهمیت بالایی پیدا کرده است. وضعیت این آلاینده در شهر تهران سال به سال وخیم تر می شود به نحوی که تعداد روزهای نامطلوب از لحاظ این آلاینده از یک روز در سال ۱۳۹۵ به ۴۷ روز در سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است. در سال جاری و تا نیمه مردادماه، شهر تهران ۱۷ روز کیفیت هوای نامطلوب داشته که عامل آن ازن بوده که البته نسبت به مدت مشابه سال گذشته این رقم ۱۲ روز کاهش داشته است. عوامل متعددی در شکل گیری و شدت آلودگی ازن نقش دارند که برخی از آنها قابل کنترل و برخی دیگر غیرقابل کنترل می باشند. ازن یک آلاینده ثانویه است و بر اثر برهم کنش های شیمیایی سایر گازها در جو تولید می شود. مهم ترین عامل تأثیرگذار در شدت آلاینده ازن، غلظت آلاینده های پیش ساز آن است. دو آلاینده ترکیبات آلی فرار و اکسیدهای نیتروژن مهم ترین آلاینده های پیش ساز ازن هستند و معمولاً با کاهش VOCs و افزایش NOx غلظت ازن در جو کاهش می یابد. البته نحوه انتشار آلاینده های پیش ساز از لحاظ توزیع مکانی و زمانی نیز در نحوه شکل گیری ازن اثرگذار است. اما علاوه بر وجود آلاینده های پیش ساز، تابش نور خورشید و گرمای هوا نیز برای شکل گیری ازن ضروری است و به همین دلیل است که این آلاینده در روزهای گرم سال و ساعات اوج گرما در طول شبانه روز بیشترین غلظت را دارد. از آنجایی که منابع متحرک مهم ترین عامل انتشار آلاینده های پیش ساز ازن هستند، مدیریت این منابع انتشار نقش مؤثری در کنترل آلاینده ازن در شهرها دارد. علاوه بر آن اجرای طرح کهاب در جایگاه های سوخت نیز از جمله راهکارهای مؤثر در کاهش ازن است.

موضوعات

 مقدمه

ازن یک آلاینده ثانویه است و در طی واکنش‌های شیمیایی در جو تولید می‌شود. برای تولید این آلاینده به دو عامل آلاینده‌های پیش‌نیاز مانند ترکیبات آلی فرار (VOC) و تشعشعات خورشید نیاز است و همچنین ارتباط معکوس با غلظت آلاینده اکسیدهای نیتروژن (NOx) دارد. غلظت این آلاینده در سال‌های اخیر در شهر تهران افزایش محسوسی داشته به‌نحوی‌که در سال 1401 مجموعاً 47 روز شهر تهران به‌دلیل آلاینده ازن کیفیت هوای نامطلوبی داشته است که همه در فصل گرم سال رخ داده است]1[. این در حالی است که در همان سال تعداد روزهای نامطلوب شهر تهران از منظر کیفیت هوا برابر 170 روز بوده و این یعنی بیش از 27% روزهای آلوده تهران در سال 1401 به‌دلیل افزایش آلاینده ازن اتفاق افتاده ‌است[1]. پس ازن نقش بسیار مهمی در آلودگی هوای شهر تهران دارد و می‌بایست توجه ویژه‌ای به کنترل و کاهش آن صورت پذیرد. بنابراین باید بررسی شود که چه راهکارها و اقداماتی برای مقابله با آلاینده ازن اثربخشی بیشتری دارد که در این گزارش به آن پرداخته خواهد شد.

با بررسی گزارشات کیفیت هوا در شهر تهران در سال‌های گذشته در می‌یابیم که وضعیت آلاینده ازن رو به افزایش است. نمودار 1 روند تغییرات تعداد روزهای آلوده از لحاظ آلاینده ازن به‌همراه اکسیدهای نیتروژن را در شهر تهران از سال 1387 تا سال 1401 نمایش می‌دهد. با مشاهده این نمودار مشخص می‌شود که از سال 1395 غلظت آلاینده ازن رو به افزایش بوده به‌گونه‌ای که تعداد روزهای نامطلوب از لحاظ آلاینده ازن از سال 1397 تا 1401 از صفر تا 47 روز افزایش پیدا کرده ‌است[1]. همچنین تعداد روزهای آلوده از لحاظ آلاینده اکسیدهای نیتروژن با آلاینده ازن رفتار معکوس دارد.

 

نمودار 1. تعداد روزهای نامطلوب از لحاظ آلاینده ازن و ناکس در شهر تهران طی 15 سال گذشته[1]

 

 

در مقایسه تعداد روزهای آلاینده از لحاظ آلاینده ازن در سال جاری و سال گذشته نیز مشاهده می‌کنیم که این رقم برای سال گذشته (تا نیمه مردادماه) برابر 29 روز بوده در‌حالی‌که در سال جاری برابر 17 روز است. نمودار 2 نیز میانگین غلظت سالیانه این آلاینده را در طی سال‌های اخیر نمایش می‌دهد. براساس این نمودار غلظت میانگین آلاینده ازن از سال 1395 تا 1401 از حدود 18 ppb به حدود 21 ppb افزایش پیدا کرده ‌است[1].

 

نمودار 2. میانگین غلظت سالیانه آلاینده ازن در شهر تهران طی 7 سال گذشته[1]

 

 

تنفس آلاینده ازن منجر به بروز آثار کوتاه‌مدت و بلند‌مدت بر سلامتی انسان می‌شود. در زمان مواجهه با این آلاینده معمولاً احساس درد سینه، سوزش گلو و چشم و سر‌درد به‌وجود می‌آید و در صورت تداوم تنفس این آلاینده بیماری‌های جدی‌تری در دستگاه تنفسی انسان‌ مانند عفونت ریه، ایجاد التهاب و زخم در ریه و درنهایت سرطان ریه پدیدار می‌شود. علاوه‌بر آثار مخرب آلاینده ازن بر سلامت انسان، وجود این آلاینده تأثیرات سوئی نیز بر سلامت جانداران و گیاهان داشته و این موارد در کنار تغییر ماهیت ترکیب شیمیایی تروپوسفر و آثار گلخانه‌ای بر اهمیت کنترل آن می‌افزاید[3،4و5].

 

پیشینه تقنینی پژوهش

ازن یکی از آلاینده‌های هوا محسوب ‌می‌شود، بنابراین تمامی قوانین و مصوبات در حوزه مقابله با آلودگی هوا با این موضوع مرتبط می‌باشند. تاکنون بیش از 40 قانون و مصوبه در دولت و مجلس در‌خصوص آلودگی هوا تصویب‌ شده‌اند که آخرین و جامع‌ترین آنها قانون هوای پاک مصوب سال 1396 مجلس شورای اسلامی است. اقداماتی مورد نیاز برای کنترل آلاینده ازن همگی در قانون هوای پاک مطرح‌ شده‌اند. 5 سال از تصویب این قانون گذشته اما درصد بسیار کمی از آن اجرا شده ‌است[12]. عدم اجرای این قانون عوامل متعددی دارد اما مهم‌ترین آن عدم تخصیص منابع مالی مطلوب و عدم مدیریت یکپارچه جهت ایجاد هماهنگی در جهت اجرای قانون است[13].

 

عوامل اثرگذار بر آلاینده ازن

همان‌گونه که بیان شد آلاینده ازن از منابع منتشر نمی‌شود، بلکه از برهم‌کنش شیمیایی آلاینده‌های دیگر با گازهای موجود در اتمسفر در جو تولید می‌شود. شکل ۱ چرخه تشکیل ازن در جو را نمایش می‌دهد. بنابراین پارامترهای مختلفی بر میزان غلظت این آلاینده تأثیرگذار است که به بررسی این موارد پرداخته خواهد شد.

 

شکل ۱. چگونگی واکنش‌های فتوشیمیایی تشکیل ازن [2]

 

 

  1. آلایندههای پیش‌ساز: به‌طور‌کلی دو آلاینده ترکیبات آلی فرار (VOCs) و اکسیدهای نیتروژن (NOx) در تعیین غلظت آلاینده ازن بیشترین تأثیر را دارند. با افزایش انتشار ترکیبات آلی فرار غلظت ازن نیز افزایش می‌یابد و حضور این گاز به‌نوعی در تشکیل ازن کمک‌کننده است. هرچند آلاینده اکسیدهای نیتروژن پیش‌ساز تولید ازن هستند اما نسبت دی‌اکسید نیتروژن به اکسید نیتروژن (NO2/NO) در این خصوص بسیار تعیین‌کننده است و هرچه این نسبت عدد بالاتری باشد غلظت آلاینده ازن نیز افزایش می‌یابد. در‌مجموع رفتار غلظت ازن علاوه‌بر غلظت این دو آلاینده پیش‌ساز به عوامل مختلف دیگری نیز بستگی دارد. آلاینده‌های هیدروکربن نسوخته و اکسیدهای نیتروژن منابع انتشار مختلفی دارند اما مهم‌ترین منابع انتشار در‌خصوص ترکیبات VOCs منابع متحرک و جایگاه‌های سوخت بوده و برای آلاینده NOx نیز منابع متحرک در کنار منابع خانگی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و صنایع نقش مؤثری دارند[6و7].
  2. میزان تابش خورشید: واکنش‌های اثرگذار بر تولید آلاینده ازن در جو گرماگیر هستند و نیازمند انرژی بیرونی می‌باشند. این انرژی از طریق فوتون‌های تابش شده از خورشید تأمین می‌شود و هرچه سطح انرژی این فوتون‌ها بالاتر باشد، می‌توان انتظار تولید ازن بیشتری را نیز داشت. پس در‌نتیجه در روزهای گرم‌تر با تابش نور خورشید بیشتر معمولاً غلظت ازن نیز در حالت بیشینه قرار دارد و در روزهایی که دمای هوا بیش از 30 درجه سانتیگراد است می‌توان انتظار افزایش غلظت ازن را داشت. طبیعتاً گرم‌ترین روزهای سال در تابستان و اواخر بهار بستر مناسبی برای تولید ازن است. روند تشکیل ازن در اتمسفر نیز در گرم‌ترین ساعات روز تشدید می‌شود[8].
  3. جریان هوا: سکون هوا و کاهش لایه مرزی منجر به کاهش حجم هوای حاکم بر شهر و در‌نتیجه افزایش غلظت آلاینده‌های هوا می‌شود و این اصل در مورد تمامی آلاینده‌ها صدق می‌کند. ازن نیز با افزایش جریان هوا در شهرها و وزش باد مؤثر فضای جابه‌جایی بیشتری داشته و در این صورت از غلظت این آلاینده کاسته می‌شود[9].
  4. رطوبت و بارش باران: به‌طور‌کلی رطوبت هوا و بارش باران منجر به کاهش غلظت آلاینده‌های هوا می‌شوند و اصطلاحاً عمل شست‌وشوی آلاینده‌ها از غلظت آنها در جو می‌کاهد[9].
  5. توزیع مکانی و زمانی آلایندههای پیش‌ساز: همان‌گونه که پیش‌تر گفته شد غلظت آلاینده‌های پیش‌ساز ازن بر میزان تولید ازن اثرگذارند. در کنار این، نسبت غلظت این آلاینده‌های پیش‌ساز به یکدیگر نیز در نحوه برهم‌کنش شیمیایی در حال انجام در جو اثرگذار است. از لحاظ مکانی در محدوده بزرگراه‌ها و مناطق پرتردد شاهد غلظت کمی از ازن می‌باشیم، چرا‌که در این مناطق هرچند میزان NOx بالاست، اما نسبت NO به NO2 نیز بالا می‌باشد. اما هرچه از منابع انتشار اصلی آلاینده‌ها، یعنی منابع متحرک فاصله گرفته و به مناطق مسکونی و فضاهای سبز نزدیک می‌شویم با کاهش نسبت NO به NO2 غلظت ازن نیز افزایش می‌یابد. پس معمولاً انتظار می‌رود که غلظت ازن در مناطق شهری در بخش‌هایی که فاصله بیشتری با محل تردد وسایل ‌نقلیه دارند مقدار بیشینه باشد[10]. از طرفی زمان انتشار آلاینده‌های پیش‌ساز نیز اهمیت دارد، در روزهای عادی که اوج ترافیک در ساعات اولیه صبح اتفاق می‌افتد با توجه به پایین بودن میزان تابش خورشید در این ساعات غلظت ازن از حدی بالاتر نمی‌رود، اما در روزهای تعطیل که اوج تردد پس از ساعات اولیه صبح است با توجه به اینکه این موضوع هم‌زمان با ساعات اوج تابش نور خورشید است و همچنین انتشار اکسیدهای نیتروژن نیز در کمترین میزان خود قرار دارد، غلظت ازن بیشتر می‌شود که به این پدیده اثر آخر هفته می‌گویند[11]. بنابراین بر‌خلاف سایر آلاینده‌ها، ازن در روزهای تعطیل غلظت بالاتری دارد. از طرفی آلاینده ازن بسیار ناپایدار بوده و طی تنها چند ساعت انجام واکنش شیمیایی به گازهای دیگر تبدیل می‌شود. بنابراین ازن همان‌گونه که به‌وجود آمد، به خودی خود نیز از بین می‌رود، اما در طی ساعاتی که غلظتش از حدی بالاتر است آثار منفی خود را بر سلامت انسان می‌گذارد.

پنج مورد از اصلی‌ترین عوامل تأثیرگذار بر میزان تولید آلاینده ازن بررسی گردید و مشخص شد که در زمان اوج غلظت این آلاینده این عوامل در جهت همسویی با تولید آلاینده ازن عمل می‌کنند و در زمان کاهش غلظت آن، برخی از این عوامل اثر بازدارنده بر تولید ازن می‌گذارند.

 

راهکارهای کاهش آلاینده ازن

میزان غلظت آلاینده ازن به عوامل متعددی بستگی دارد که برخی از این عوامل قابل ‌تغییر و برخی دیگر غیرقابل تغییر هستند. از بین این عوامل، میزان و نحوه انتشار آلاینده‌های پیش‌ساز قابلیت تغییر دارند و می‌توان در این مورد برنامه‌هایی را پیاده‌سازی کرد. منابع اصلی انتشار دو آلاینده پیش‌ساز ازن عبارتند از:

  1. منابع متحرک: همان‌گونه که توضیح داده شد مهم‌ترین عامل انتشار آلاینده‌های VOCs و NOx منابع متحرک هستند. سال‌به‌سال به تعداد وسایل‌ نقلیه در حال تردد افزوده شده و از طرفی میانگین سنی وسایل نقلیه نیز افزایش می‌یابد که منجر به افزایش آلایندگی ناوگان می‌شود[14]. این اتفاق عمدتاً به‌دلیل توقف روند اسقاط وسایل نقلیه فرسوده رخ می‌دهد، در شرایطی که اگر به‌ازای ورود هر وسیله نقلیه جدید، یک وسیله نقلیه فرسوده از چرخه ناوگان حمل‌ونقل حذف شود، هم از افزایش وسعت ناوگان جلوگیری می‌شود و هم به بهبود ضرایب انتشار میانگین ناوگان کمک می‌کند. عامل دیگری که به کاهش انتشار آلاینده‌ها از وسایل نقلیه کمک می‌کند نظارت کارآمد بر وسایل نقلیه در حال تردد است که اغلب در معاینه فنی صورت می‌پذیرد. اما در حال ‌حاضر چالش‌های عدیده‌ای در این حوزه در کشور موجود بوده که باعث عدم کارایی مؤثر آن در بهبود کیفیت هوا می‌شود. مدیریت ترددها و ترافیک نیز سومین عامل مهم تعیین‌کننده در میزان انتشار آلاینده‌ها از وسایل نقلیه است. بهبود و توسعه سامانه حمل‌و‌نقل عمومی، توسعه حمل‌و‌نقل پاک و غیر‌موتوری، کاهش تقاضای سفرهای درون‌شهری، بهینه‌سازی آمد‌و‌شد و کاهش زمان سفرها، ایجاد محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های ترافیکی و ... در این دسته از عوامل قرار می‌گیرند که به عمده آنها توجه کافی صورت نمی‌گیرد. در کنار آلاینده‌های منتشره از اگزوز، آلاینده VOCs در روزهای گرم از باک وسایل نقلیه نیز به‌صورت تبخیری به جو منتشر می‌شود و برای جلوگیری از این پدیده نیز می‌توان استانداردهای سخت‌گیرانه‌ای در‌خصوص سیستم سوخت‌رسانی خودروها و موتورسیکلت‌ها برای کنترل بخار سوخت الزامی کرد.

 

  1. نیروگاهها، پالایشگاهها و صنایع: بر‌اساس سیاهه انتشار آلایندگی در شهر تهران چیزی در حدود 50% از کل انتشار اکسیدهای نیتروژن سهم این منابع است[15] اما این منابع در انتشار ترکیبات آلی فرار سهم چشمگیری ندارند. عمده شاخص تعیین‌کننده در میزان آلاینده این منابع کیفیت سوخت آنهاست. طبیعتاً استفاده از سوخت گاز منجر به کاهش انتشار آلاینده ذرات معلق و اکسیدهای گوگرد شده و از طرفی انتشار آلاینده دی‌اکسید نیتروژن را افزایش می‌دهد. در کنار بحث کیفیت سوخت، نوع سیستم‌های احتراقی و بازدهی آنها، بررسی کمّی و کیفی تجهیزات کنترل‌کننده آلاینده واحدها و میزان کارکرد واحدها در تعیین میزان آلایندگی آنها مؤثر است. تصمیم‌گیری در‌خصوص نحوه سیاستگذاری بر این منابع با تمرکز بر آلاینده ازن بسته به مکان و زمان ممکن است متفاوت باشد چرا‌که پیش‌تر گفته شد تأثیر NOx بر کاهش یا افزایش تولید ازن می‌تواند متفاوت باشد. اما به‌طور‌کلی بهتر است در شهرهایی که این منابع سهم بالایی در انتشار ناکس دارند، راهکارهایی از قبیل نصب تجهیزات deNOx یا سیستم‌های مخصوص کاهش ناکس استفاده شود.

 

  1. جایگاههای سوخت: عامل دوم انتشار ترکیبات آلی فرار جایگاه‌های سوخت می‌باشند و این منابع تنها منبعی هستند که صرفاً آلاینده VOCs را منتشر می‌کنند. کاهش انتشار این آلاینده منجر به کاهش ازن می‌شود بنابراین اجرای اقداماتی مانند طرح کهاب در جهت کنترل بخار بنزین در جایگاه‌های سوخت برای مقابله با ازن اقدامی اثرگذار است. سابقاً گزارشی تحت عنوان آسیب‌شناسی اجرای طرح کهاب- عملکرد و توجیه اقتصادی توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تدوین شده که مطابق آن اجرای کامل طرح کهاب در کشور سالیانه حدود 16 هزار میلیارد ریال عایدی اقتصادی ناشی از بهبود کیفیت هوا و کاهش مصرف سوخت به‌همراه خواهد داشت و با درنظر گرفتن میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز، دوره بازگشت سرمایه آن نیز کمتر از دو سال خواهد بود[16].

 

  1. منابع خانگی و تجاری: یکی دیگر از منابع انتشار آلاینده‌های پیش‌ساز ازن، احتراق در سیستم‌های گرمایشی ساختمان‌هاست. منابع خانگی و تجاری مجموعاً حدود 14 درصد در انتشار اکسیدهای نیتروژن و دو درصد در انتشار ترکیبات آلی فرار به هوای شهر تهران نقش دارند[15]. می‌توان با بهینه‌سازی سیستم‌های احتراقی گرمایشی به کاهش انتشار این آلاینده‌ها کمک کرد.

 

نتیجه‌گیری و پیشنهاد

در این گزارش وضعیت آلاینده ازن در شهر تهران بررسی و عوامل ایجاد آن تشریح شد. دو آلاینده اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار با دخالت تابش‌های خورشیدی و شرایط جوی از عوامل اصلی ایجاد آلاینده ازن می‌باشند. بهترین روش برای کنترل این آلاینده، کنترل آلاینده‌های پیش‌ساز آن است که با توجه به منابع اصلی انتشار آنها راهکارهای ذیل در این خصوص پیشنهاد می‌شود:

  1. اسقاط وسایل نقلیه فرسوده،
  2. افزایش نظارت بر آلایندگی وسایل نقلیه از طریق معاینه فنی،
  3. بهبود سیستم‌های کنترل انتشار بخارات بنزین در وسایل نقلیه،
  4. اجرای طرح کهاب،
  5. بهبود بازدهی نیروگاه‌های صنایع و استفاده از تجهیزات فیلتراسیون گازهای خروجی آنها،
  6. بهبود بازدهی سیستم‌های احتراقی گرمایشی.

به‌منظور اجرای راهکارهای فوق اقدامات ذیل باید از‌سوی دستگاه‌های مجری پیاده‌سازی شوند:

وزارت کشور (نیروی انتظامی و شهرداریها): تشدید نظارت بر وسایل نقلیه فرسوده و معاینه فنی وسایل نقلیه در حال تردد و نوسازی ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی،

وزارت صمت: ارتقا استاندارد آلایندگی وسایل نقلیه تولید داخلی و الزام صنایع به نصب تجهیزات فیلتراسیون،

وزارت نیرو: نصب تجهیزات فیلتراسیون در خروجی نیروگاه‌ها و افزایش سهم منابع غیر‌فسیلی در تولید برق،

وزارت نفت: اجرای کامل طرح کهاب، نصب تجهیزات فیلتراسیون در پالایشگاه‌ها و ایجاد بستر تأمین مالی برای نوسازی ناوگان فرسوده از طریق صرفه‌جویی سوخت،

وزارت راه و شهرسازی: ارتقا دستورالعمل‌های مربوط به گرمایش و مصرف انرژی ساختمان‌ها و تشدید نظارت بر اجرای آنها،

سازمان حفاظت محیط زیست: بهبود نظارت بر رعایت استانداردهای آلایندگی توسط خودروسازان، صنایع و سایر منابع آلاینده.

 

اجرای اقدامات فوق که همگی در قوانین و مصوبات مربوط به حوزه آلودگی هوا آمده‌اند، صرفاً از طریق ایجاد یک ردیف بودجه متمرکز با اعتبار متناسب برای اجرای تکالیف دستگاه‌ها در قانون هوای پاک و همچنین مدیریت یکپارچه کلیه نهادهای اجرایی در راستای عمل به قانون است. بنابراین پیشنهاد می‌شود اولاً در لایحه بودجه سال 1403 توسط هیئت دولت و یا در قانون بودجه توسط مجلس ردیف بودجه کاهش آلودگی هوا با اعتبار متناسب درج شده و ثانیاً یک کارگروه در سطح معاون اول یا فردی با اقتدار مشابه به‌عنوان جایگزین وی برای پیگیری مستمر و هفتگی روند اجرای قانون هوای پاک در دولت شکل گرفته و از تشکیل کارگروه‌های موازی و غیر‌اجرایی جلوگیری شود.

 

  1. ۱. آرشیو داده‌های کیفیت هوای شهر تهران، شرکت کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران.

    ۲. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، «بررسی غلظت آلاینده ازن (O3) در شهر تهران، منابع انتشار و راهکارهای کنترل و کاهش آن».

    1. Susaya J, Kim KH, Shon ZH, Brown RJC, “Demonstration of long-term increases in tropospheric O3levels: Causes and potential impacts”, Chemosphere, 2013, 92 (11), 1520-1528
    2. Karnosky, D.F, Skelly, J.M, Percy, K.E, Chappelka, A.H. (2007). Perspectives regarding 50 years ofresearch on effects of tropospheric ozone air pollution on USforests. Environ. Pollut., 147,489–506
    3. Ashmore, M.R., Marshall, F.M. (1998). Ozone Impacts on Agriculture: An Issue of Global Concern. Adv.Bot. Res., 29, 31–52.
    4. Liu, S.C., Trainer, M., Fehsenfeld, F.C., Parrish, D.D., Williams, E. J., Fahey, D.W., Hübler, G., Murphy,P.C. (1987). Ozone Production in the Rural Troposphere and the Implications for Regional and GlobalOzone Distributions. J. geophys. Res., 92 (D4), 4191-4207.
    5. Fabian, P. (1974). Comments on ‘A Photochemical Theory of Tropospheric Ozone’ by W.Chameidesand J. C. G. Walker. J. Geophys. Res., 79(27), 4124–4125.

    ۸. غفار‌پسند، امید؛ حسنی‌بالام، فهیمه؛ حسن‌زاده، اسماعیل. «عوامل مؤثر بر غلظت ازن و اکسیدهای نیتروژن جو اصفهان». مقاله «نامه کنفرانس فیزیک ایران»، سال 1393.

    ۹. علی‌اصغر نجف‌پور، احمد جنیدی‌جعفری، سینا دوستی. «تحلیل روند تغییرات غلظت پنج آلاینده شاخص کیفیت هوا در کلان‌شهر تهران و ارتباط آن با داده‌های هواشناسی در طی سال‌های 1388-1380»، فصلنامه «بهداشت»، تابستان 1394.

    1. Olcese, L.E., and Toselli, B.M., 2002. Some aspects of air pollution in Cordoba, Argentina.Atmospheric.Research. 36., 299-306 pp.
    2. Im U, Incecik S, Guler M, Tek A, Topcu S, Unal YS, Yenigun O, Kindap T, Odman MT, Tayanc M, “Analysis of surface ozone and nitrogen oxides at urban, semi-rural and rural sites in Istanbul, Turkey”, Science of The Total Environment, 2013, 443, 920-931.

    ۱۲. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، «آسیب‌شناسی قانون هوای پاک، بخش اول: عملکرد».

    ۱۳. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، «بررسی اقدامات و راهکارهای اجرایی قانون هوای پاک-ایرادات قانون».

    ۱۴. آمار شماره‌گذاری وسایل نقلیه، پلیس راهور ناجا.

    ۱۵. گزارش سیاهه انتشار آلاینده‌های تهران، در سال 1396. شرکت کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران، سال 1398.

    ۱۶. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، «آسیب‌شناسی اجرای طرح کهاب-عملکرد و توجیه اقتصادی».