مروری بر چالش های مدیریت سگ های پرسه زن آزاد در کشور

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسندگان

1 سرپرست گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفترمطالعات زیربنائی، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

در سبک زندگی امروزی، رابطه انسان با این سگ ها، دستخوش تغییر شده است؛ حفاظت از جان انسان ها، زنده یابی در هنگام وقوع بلایای طبیعی از قبیل زلزله، همیاری به پلیس، حفاظت از دام، همراهی با نابینایان و سالمندان و غیره ازجمله مواردی است که سبب ارتباط بیشتر سگ ها با زندگی انسان ها شده است. از دیدگاه جانورشناسی، سگ ها جزء حیوانات اهلی طبقه بندی شده و لذا به هیچ یک از زیستگاه های طبیعی در کره زمین تعلق ندارند؛ این بدین معناست که ورود آنها به هریک از زیست بوم های حیات وحش، به منزله ورودی گونه های غیربومی یا مهاجم می تواند تلقی شود. سگ پرسه زن آزاد (ولگرد)، به هرگونه سگ گفته می شود که فارغ از بلاصاحب بودن یا دارای صاحب بودن، کنترلی بر رفتار آن نباشد. ازجمله آثار این حیوانات در حیات وحش می توان به مواردی مانند شکار مستقیم گونه های جانوری حساس، رقابت غذایی با سایر جانوران، اثر بیماری زایی، اثر هیبرید شدن با سگ سانان وحشی و ایجاد وضعیت فضای ناامن اشاره کرد. درخصوص تأثیرات این گونه جانوران بر سلامت شهروندان و محیط های اجتماعی می توان به مواردی نظیر شیوع بیماری های قابل انتقال بین سگ و انسان (نظیر هاری و کیست هیداتیک)، تهدید بهداشت عمومی و آلودگی محیط زیست های انسان ساخت، سگ گزیدگی و تلفات انسانی و سلب آرامش روانی اشاره کرد. در همین راستا آمار ارائه شده توسط مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور نشان می دهد علی رغم آنکه در طی دو سال گذشته، هزینه ای بالغ بر ۹ میلیون یورو جهت واردات واکسن ضدهاری انسانی به کشور صرف شده است، طی همین مدت ۳۰ نفر جان خود را به دلیل ابتلا به این بیماری از دست داده اند. با بررسی و انجام مطالعات تطبیقی درخصوص رویکرد اتخاذ شده در سایر کشورها مشخص شده است که چالش ها و موانعی نظیر عدم وجود قانون جامع مدیریت سگ ها، جایگاه کم رنگ سازمان دامپزشکی کشور در مدیریت سگ های پرسه زن آزاد، عدم آموزش و فرهنگ سازی کافی در زمینه سگ ها، ایجاد کانون سگ های پرسه زن آزاد به واسطه دسترسی آزاد به پسماندها و غذارسانی غیراصولی، عدم توجه به نقش و ظرفیت سمن ها در حوزه مدیریت سگ های پرسه زن آزاد، عدم وجود پایگاه داده مناسب درخصوص وضعیت جمعیت سگ های ولگرد و عدم توجه کافی به واکسیناسیون ض هاری سگ ها در مسیر حل معضل سگ های پرسه زن آزاد در کشور وجود دارد.

موضوعات

 مقدمه

یکی از مشکلات مهم شناخته شده در بحث مدیریت شهری در جهان، معضل سگ‌های پرسه‌زن آزاد است. سگ‌ها دارای قابلیت و پتانسیل تولید مثلی بسیار بالا بوده و به همین علت جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد در صورت عدم ساماندهی و اجرا نشدن برنامه‌های کنترل، به‌سرعت افزایش یافته که این مهم می‌تواند سبب بروز مخاطرات زیادی برای انسان‌ها، حیوانات وحشی و تعادل اکوسیستم شود. رشد روزافزون جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد طی سالیان اخیر در کشور و تبعات مخرب آن نظیر افزایش امکان انتقال انواع بیماری‌های مشترک بین حیوان و انسان و احتمال به مخاطره افتادن سلامت جسمی یا روانی انسان‌ها و همچنین تهدید اکوسیستم باعث شده است تا بررسی ابعاد مختلف این موضوع در دستور کار قرار گیرد.

 

۱. سگ‌های پرسه‌زن آزاد (ولگرد)

سگ‌هایی که محدودیتی بر آن اعمال نشده است، به‌عنوان سگ‌های پرسه‌زن آزاد (ولگرد) شناخته شده که در همه‌جا پرسه می‌زنند، با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و زاد و ولد می‌کنند. همان‌گونه که در شکل 1 قابل مشاهده است، این حیوانات شامل سه بخش سگ‌های پرسه‌زن آزاد صاحب‌دار، بلاصاحب و فرال هستند. لازم به توضیح است که حیوان فرال، حیوانی از نسل حیوانات اهلی است که از حالت اهلی یا اسارت فرار کرده و کم‌وبیش به‌صورت وحشی زندگی می‌کند. حیوانات فرال به حیوانی با رفتار وحشی و رام نشده تبدیل‌شده‌اند و معمولاً همانند حیوانات وحشی به حضور انسان‌ها واکنش نشان می‌دهند. این حیوانات موجب اختلال در زیست‌بوم‌های طبیعی می‌شوند و در برخی موارد به انقراض گونه‌های بومی می‌انجامند. بر این اساس جانورشناسان، بر حذف گونه‌های فرار از محیط‌زیست اتفاق‌نظر دارند]1[. در جمع‌بندی نکات فوق می‌توان گفت که سگ ولگرد، سگی است که تحت کنترل مستقیم یک شخص نباشد یا از پرسه‌زدن آزادانه و بدون محدودیت آن جلوگیری نشده باشد]2[. مطابق با آخرین به‌روزرسانی دستورالعمل سازمان جهانی بهداشت حیوانات (WOAH[1]) در سال 2022، کلمه ولگرد (Stray) به‌کلی حذف و به‌جای استفاده از واژه «سگ‌های ولگرد»، از واژه «سگ‌های پرسه‌زن آزاد»،[2] استفاده شده‌ است،

 

شکل 1. طبقهبندی سگ‌های صاحبدار و سگ‌های پرسه‌زن آزاد از نظر نوع سرپرست [3و1]

 

 

 

۲. تأثیرات سگ‌های پرسه‌زن آزاد بر حیاتوحش و سلامت شهروندان

عدم مدیریت بهینه و ساماندهی سگ‌های پرسه‌زن آزاد باعث بروز آسیب‌های جدی به حیات‌وحش و سلامت انسانی می‌شود. در شکل 2، به برخی از آثار عدم مدیریت این دسته از حیوانات اشاره شده ‌است.

 

 

 

شکل 2. آثار مهم عدم مدیریت و ساماندهی سگ‌های پرسه‌زن آزاد (ولگرد) بر حیاتوحش و سلامت شهروندان]1[

 

 

 

سگ‌ها، در انقراض حداقل 11‌گونه حیات‌وحش نقش داشته و همچنین یک تهدید بالقوه برای 188 گونه به‌شمار می‌روند. درخصوص تأثیرپذیری حیات‌وحش که در شکل 2 به آن اشاره شده،‌ آمار ذیل شایان قابل‌توجه است:

  1. ایران در دسته کشورهایی قرار دارد که 21-25 گونه جانوری در حال انقراض ساکن در آن، توسط سگ‌های پرسه‌زن آزاد مورد تهدید قرار دارند]4[.
  2. آهو، یوزپلنگ آسیایی و و شق اوراسیایی به‌ترتیب سه هدف اصلی حملات سگ‌های پرسه‌زن آزاد در ایران هستند. در این میان تلف شدن 17 قلاده یوزپلنگ آسیایی به‌واسطه قرار‌گیری در فهرست گونه‌های «به‌شدت در معرض انقراض ملی» و همچنین گونه‌های «آسیب‌پذیر [3]IUCN» بسیار حائز اهمیت است]5[.
  3. مهم‌ترین عوامل بیماری‌زای ناشی از حضور سگ‌های پرسه‌زن آزاد در زیستگاه شامل ویروس هاری، ویروس دیستمپر و ویروس پاراویروس سگسانان بوده که گونه‌هایی همچون شیر آفریقایی، گرگ اتیوپی، فُک خزری و گوشت‌خواران دیگری را در دهه 1990 میلادی دچار تهدید کرده‌ است]1[.
  4. آمیزش سگ با گرگ یا شغال (گرگاس)، می‌توانند سبب دو تهدید جدی شامل 1) از بین رفتن یکپارچگی ژنی سگ‌سانان وحشی و 2) افزایش احتمال حمله به انسان و دام شود]1[.
  5. سگ‌های پرسه‌زن آزاد، از عوامل مهم ایجاد اختلال در زیستگاه و همچنین بروز ترس در حیات‌وحش به‌شمار می‌آیند و حضور آنها باعث کاهش حضور پستانداران و پرندگان (به‌ویژه پرندگان زمین زی) در زیستگاه می‌شود]1[.

همان‌گونه که در شکل 2، قابل مشاهده است، سگ‌های پرسه‌زن آزاد در محیط‌های شهری و روستایی نیز آسیب‌ها و تهدیدات گوناگونی را متوجه انسان‌ها می‌کنند. از مهم‌ترین معضلات و مشکلات ناشی از افزایش سگ‌های پرسه‌زن آزاد، شیوع بیماری‌های قابل‌انتقال از سگ به انسان است. سگ‌ها مسبب انتقال بیش از 300 بیماری مشترک بین انسان و دام به انسان‌ها ازجمله هاری، کیست هیداتیک، سالک، کالا آزار، لاروهای مهاجر احشایی بروسلوز و لپتوسپیروز اشاره کرد. بررسی‌ها نشان ‌می‌دهد اغلب بیماری‌های نامبرده در فوق، از طرق مختلفی نظیر گازگرفتگی توسط سگ یا تماس با آن به انسان منتقل می‌شود. مستندات اداره بیماری‌های مشترک انسان و حیوان وزارت بهداشت نشان ‌می‌دهد در ایران تنها در سال 1400، 423 هزار و 651 مورد و در سال 1401، 320 هزار و 11 مورد حیوان‌گزیدگی ثبت شده‌ است که نزدیک به 81 درصد این موارد مربوط به سگ‌ها بوده است. در شکل 3، روند تغییرات گزش انسان توسط سگ‌ها در بازه زمانی سال‌های 1400-1366 به نمایش درآمده است.

 

شکل 3. موارد سگ گزیدگیهای حدفاصل سالهای 1400-1366 در کشور[1]

 

 

با توجه به آنکه روند موارد سگ‌گزیدگی در طی سالیان گذشته به‌صورت نمایی در حال افزایش است، طبیعتاً امکان ابتلا به بیماری‌های مشترک بین دام و انسان نظیر هاری در طی این سال‌ها نیز روند صعودی را دنبال کرده‌ است که در ادامه به توضیح درخصوص این بیماری پرداخته خواهد شد.

هاری یک بیماری حاد ویروسی است که به‌طور معمول پس از گزش از راه بزاق حیوان هار به حیوان دیگر یا انسان منتقل می‌شود. در سراسر جهان بیش از ۹۹ درصد موارد هاری در انسان از طریق سگ منتقل می‌شود. میزان کشندگی هاری به‌صورتی است که پس از ظهور علائم بالینی دیگر درمان‌پذیر نبوده و بیمار محکوم به مرگ است. در سال 2021 میلادی 59 هزار نفر در جهان (روزانه 160 نفر) در اثر ابتلا به هاری جان خود را از دست داده‌اند. واکسن ضد هاری به‌عنوان تنها راه نجات برای کنترل و جلوگیری از ابتلا به هاری بعد از گازگرفتگی در ۳ تا ۵ دوز تزریق می‌شود[6]. آمار ارائه شده توسط مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور نشان ‌می‌دهد که در طی سال‌های 1400 و 1401، 1ꓹ400ꓹ000 دوز واکسن انسانی هاری با صرف 9 میلیون یورو (معادل با  4ꓹ140ꓹ000ꓹ000ꓹ 000 ریال) به کشور وارد شده‌ است. با وجود این در طی این دو سال 30 نفر جان خود را به‌دلیل ابتلا به این بیماری از دست داده‌اند. قابل‌توجه است که ایران از نظر تعداد مرگ‌ومیر هاری ناشی از سگ‌گزیدگی بین سال‌های 2002 تا 2020 با 37 مورد مرگ در رتبه سوم جهان قرار دارد.

از دیگر آثار سگ‌های پرسه‌زن آزاد بر سلامت انسان می‌توان به جراحت، قطع عضو و مرگ ناشی از گازگرفتگی توسط آنها اشاره کرد. در پژوهش انجام گرفته در مرداد سال گذشته با عنوان «مرگبارترین حیوانات در مقیاس جهانی در سال 2022» سگ‌ها، پس از پشه‌ها و مارها با 30,000 مورد مرگ، سومین حیوان مرگ بار برای انسان‌ها به‌شمار رفته و بالاتر از کروکدیل‌ها، اسب آبی و شیرها قرار دارند[7]. بر این اساس روزانه 89 نفر در سطح جهان، جان خود را بر اثر حمله سگ‌ها از دست می‌دهند. مرور اخبار حوادث در رسانه‌های رسمی کشور، بر مرگ 35 تا 50 نفر به‌ویژه کودکان در سال در اثر حمله این سگ‌های پرسه‌زن آزاد دلالت دارد. همچنین بنابر داده‌های مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی کشور در سال 1397، به‌طور متوسط، روزانه 13/6 سگ‌گزیدگی در تهران اتفاق می‌افتد. استعلام به‌عمل‌آمده از اداره کل پزشکی قانونی استان تهران درخصوص آمار تلفات انسانی ناشی از گازگرفتگی توسط سگ‌ها نشان ‌می‌دهد که تنها در چهارماهه اول سال 1401 در محدوده استان تهران 4 نفر (3 مرد و 1 دختر 1 ساله) به‌واسطه حمله سگها کشته‌ شده‌اند[1].

همان‌گونه که در شکل 2، قابل مشاهده است، علاوه‌بر موارد اشاره شده در بالا، سلب آسایش عمومی و آرامش روانی مردم با ایجاد حس ترس و ناامنی، ایجاد آلودگی‌ها صوتی، تهدید بهداشت عمومی و آلودگی محیط و منظر پارک‌ها و تفرجگاه‌ها به‌واسطه فضولات (مدفوع و ادرار) سگ‌های ولگرد، باقی‌مانده لاشه آنها در محیط‌های شهری و همچنین تأثیر باقیمانده غذای این حیوانات بر افزایش جمعیت حشرات موذی و جوندگان و همچنین افزایش احتمال تصادفات جاده‌ای از دیگر اثرات نامطلوب مدیریت سگ‌ها پرسه‌زن آزاد در محیط‌های شهری است[1].

 

۳. شیوه‌های رایج مدیریت جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد در سایر کشورها

  • کشتار

سازمان جهانی بهداشت در راهنمای انتشار یافته در سال 1990 میلادی، کشتار این حیوانات را تقبیح و سایر روش‌های جایگزین نظیر ثبت و شناسایی، واکسیناسیون، آگاهی رسانی عمومی و همچنین عقیم‌سازی را توصیه کرده است. علی‌رغم این دسته از توصیه‌ها، متأسفانه کشتار سگ‌های پرسه‌زن آزاد به‌عنوان راهکار اصلی کاهش جمعیت سگ‌ها در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از باربیتورات‌های تزریقی (داروهای آرام‌بخش و ضدتشنج قوی) اغلب در کشورهای با سطوح درآمدی بالا و متوسط رو به بالا و همچنین ایجاد مسمومیت و یا شلیک گلوله در کشورهای با سطوح درآمدی متوسط رو به پایین و کم‌درآمد، ذکر این نکته ضرورت دارد که در برخی از کشورها نظیر بلغارستان، ایتالیا و همچنین کزوو استفاده از کشتار سگ‌ها به‌منظور کنترل جمعیت آنها ممنوع است[8].

 

  • اسکان در پناهگاه

در برخی از کشورها، اسکان سگ‌های پرسه‌زن آزاد رایج‌ترین شیوه جهت کنترل جمعیت این دسته از حیوانات است. مشابه روش کشتار، هدف اصلی اسکان این موجود در پناهگاه‌ها، کاهش جمعیت این دسته از حیوانات است. درنهایت سگ‌های اسکان یافته در پناهگاه‌ها ممکن است 1) با مرگ با ترحم کشته، 2) واگذار شده و یا 3) تا آخر عمر در این پناهگاه‌ها مستقر شوند. به‌طور معمول تعداد سگ‌های ورودی به این پناهگاه‌ها از تعداد خروجی آنها بیشتر است. ازآنجاکه در برخی از کشورها کشتار سگ‌های سالم ممنوع می‌باشد، ممکن است اسکان طولانی‌مدت و یا ازدحام جمعیت در برخی پناهگاه‌ها ایجاد شود. با عنایت به آنچه بدان اشاره شد، اسکان سگ‌ها در پناهگاه‌ها هزینه‌بر بوده و تنها در کشورهای با سطوح درآمدی متوسط رو به بالا و پردرآمد قابلیت اجرا شدن را داراست[8].

 

  • کنترل زاد و ولد

کنترل زاد و ولد از طریق عقیم‌سازی و یا پیشگیری از بارداری سگ‌ها از طریق جراحی و یا شیمیایی قابل انجام است. زنده‌گیری-عقیم‌سازی‌- واکسیناسیون و رهاسازی یا به اختصار روش (CNVR) برنامه‌ای است که به‌صورت مؤثر در کاهش جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. این روش در کشور هلند استفاده و باعث شده، این کشور به‌عنوان کشور بدون سگ‌های پرسه‌زن آزاد در سطح دنیا شناخته شود. گرچه به‌نظر می‌رسد به‌صورت کلی روش عقیم‌سازی مقبولیت اجتماعی بیشتری به نسبت کشتار سگ‌ها دارد. شایان ذکر است اجرای طرح CNVR هزینه‌بر بوده و شامل هزینه‌های استخدام نیروی ماهر، تأسیسات درمانی و دارو می‌باشد[8].

 

  • بهره‌گیری از سازوکارهای مالی

به‌تازگی در پژوهش‌ها و سطوح محدود به‌کارگیری سازوکارهای مالی نظیر ارائه یارانه به افرادی که سگ‌ها بلاصاحب را به سرپرستی گرفته و یا اخذ مالیات از افرادی که اقدام به خرید سگ می‌کنند در دستور کار قرار گرفته است[8].

کشورهای مختلف از روش‌های گوناگونی برای مدیریت جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد بهره می‌گیرند. در این راستا سه بخش اصلی تأمین‌کننده هزینه‌ها، شامل دولت، دانشگاه‌های پزشکی و دام پزشکی و همچنین خیریه‌ها هستند[8]. انتخاب روش مقابله با چالش سگ‌های پرسه‌زن آزاد در کشورهای مختلف عمدتاً‌ براساس وضعیت اقتصادی، شرایط اجتماعی و فرهنگی و همچنین باورهای مذهبی استوار است. بررسی‌ها نشان ‌می‌دهد که کنترل زادآوری این دسته از حیوانات و مدیریت جمعیت آنها به این روش در طولانی‌مدت تأثیرگذاری مطلوبی بر شاخص‌هایی نظیر جمعیت سگ‌ها و همچنین بهبود وضعیت سلامت عمومی به‌واسطه کاهش شیوع بیماری‌ها داشته است[8].

 

۴. چالش‌های موجود در راستای مدیریت جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد در کشور

  • عدم وجود قانون جامع مدیریت سگ‌ها

شاید بتوان اذعان کرد که قانونگذاری در زمینه مدیریت سگ‌ها، اولین و مهم‌ترین اقدام درخصوص پیشگیری یا کاهش چالش‌های پیشروی این حیوانات بر زندگی اجتماعی و محیط‌ زیست است و خلأ آن در کشور عزیزمان به‌خوبی احساس می‌شود. عدم تدوین قانون جامع درخصوص مدیریت سگ‌ها در کشور، زمینه را برای برخوردهای سلیقه‌ای و غیرکارشناسی فراهم کرده است. خلأ چارچوب قانونی مناسب علاوه‌بر تشدید آثار سوء بر محیط‌ زیست و سلامت انسان و همچنین افزایش حیوان‌آزاری و تضییع حقوق حیوانات، مقدمات را برای افراد فرصت‌طلب فراهم می‌سازد تا از شرایط موجود در جهت نیل به اهداف خود استفاده کنند.

 

  • عدم وجود نگاه ملی، سیستماتیک و بلندمدت به موضوع مدیریت سگهای پرسه‌زن آزاد

با توجه به ابعاد مختلف و گستردگی موضوع مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد، حل این چالش نیازمند نگاه ملی، سیستماتیک و بلندمدت است. نگاه منطقه‌ای و جزیره‌ای منجر به ناکارآمدی طرح‌های کنترل جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد می‌شود. همان‌گونه که در گزارش بدان اشاره شد، حل معضل سگ‌های پرسه‌زن آزاد نیازمند فرهنگ‌سازی، آگاهی‌بخشی، جلب مشارکت عمومی، اجرای صحیح عملیات و همچنین تأمین منابع مالی پایدار بوده که این امر نیازمند همکاری کلیه ذی‌نفعان شامل کلیه شهروندان، رسانه‌ها، شخصیت‌های تأثیرگذار، سازمان حفاظت محیط زیست، شوراهای اسلامی، قوه‌قضائیه، مجلس شورای اسلامی، سازمان صداوسیما، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت کشور و سایر نهادهای مربوطه خواهد شد. نکته حائز اهمیت دیگری که باید مدنظر قرار گیرد این است که مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد فرایندی زمانبر بوده و طرح‌های کوتاه مدت در این راستا اگرچه ممکن است در کوتاه مدت مثمرثمر جلوه کنند، اما علاج نهایی نبوده و باید با نگاه بلندمدت اقدام به برنامه‌ریزی، انتخاب و اجرای طرح مناسب جهت حل این معضل کرد.

 

  • جایگاه کم‌رنگ سازمان دامپزشکی کشور در مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد

با وجود نقش کلیدی سازمان دامپزشکی کشور به‌عنوان یک سازمان تخصصی در مدیریت بهینه جمعیت و ساماندهی سگ‌های بدون صاحب، بر طبق بند «15» ماده (۵۵) قانون شهرداری‌ها و همچنین بند «31» ماده (۱۰) اساسنامه، تشکیلات و سازمان دهیاری‌ها، مدیریت اجرایی سگ‌های پرسه‌زن آزاد برعهده شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور بوده و در دستورالعمل سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور، صرفاً به حضور نماینده سازمان دامپزشکی کشور در تشکیلات ملی، استانی و شهرستانی به‌عنوان یکی از اعضای کارگروه بسنده شده‌ است. بر این اساس کم‌رنگ بودن نقش سازمان دامپزشکی کشور در مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد به‌عنوان یکی از چالش‌های موجود در راستای حل این معضل مطرح است.

 

  • عدم آموزش و فرهنگ‌‌سازی کافی در زمینه سگهای پرسه‌زن آزاد

متأسفانه در سالیان اخیر اطلاعات کافی درخصوص آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و ریسک سلامت عمومی ناشی از عدم مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد در اختیار عموم مردم قرا نگرفته است. ا سوی دیگر به‌دلیل عدم اقناع افکار عمومی از طریق آگاه‌سازی درخصوص روش‌های به‌کارگیری شده جهت مدیریت کنترل جمعیت این دسته از حیوانات در اقصی‌نقاط جهان، اجرای هریک از روش‌های مدیریتی برای کنترل سگ‌های پرسه‌زن آزاد در داخل کشور با مخالفت‌های اجتماعی روبه‌رو شده و حصول نتیجه از اقدامات مدیریتی در این حوزه را مختل کرده و یا با چالش مواجه می‌سازد.

آموزش و فرهنگ‌سازی علاوه‌بر حوزه مدیریت کنترل جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد باید در حوزه‌های دیگر نظیر شناخت صحیح رفتار، اقدامات ضروری در زمان مواجهه با این حیوانات و همچنین فرهنگ مالکیت مسئولانه نیز باید از دوران کودکی اشاعه و گسترش یابد.

 

  • ایجاد کانون سگ‌های پرسهزن آزاد به‌واسطه دسترسی آزاد به پسماندها و غذارسانی غیراصولی

بررسی‌ها نشان ‌می‌دهد که تعداد سگ‌های پرسه‌زن آزاد در یک منطقه با ظرفیت آن منطقه تعیین می‌شود که برابر با بیشینه تعداد سگ‌های پرسه‌زن آزادی که می‌توانند در آن منطقه‌ براساس منابع (غذا، آب و سرپناه) زندگی کنند، تعریف می‌شود. اگر منابع کافی در اختیار باشد، رشد جمعیت تا بیشینه مقدار ظرفیت منطقه افزایش خواهد یافت. بر این اساس مداخله انسانی (غذارسانی غیراصولی به حیوانات پرسه‌زن آزاد) باعث افزایش بیش از حد جمعیت این دسته از حیوانات در منطقه می‌شود. ازسوی دیگر تحقیقات گویای این واقعیت است که نقص سیستم‌های مدیریت پسماند در کشورهای در حال توسعه و دسترسی سهل‌الوصول حیوانات ولگرد به پسماند به‌عنوان منبع غذایی یکی از عوامل ازدیاد این دسته از جانداران در این کشورهاست.

غذارسانی گروهی باعث ایجاد کانون‌های تجمع سگ‌های ولگرد شده و گروه‌های بزرگی از این حیوانات را در یک منطقه گردهم می‌آورد. احتمال انتقال بیماری میان حیوانات در کانون‌های پرجمعیت بسیار بالاتر بوده و یک سگ بیمار نیز می‌تواند به تعداد زیادی از افراد جمعیت بیماری را انتقال دهد. غذارسانی گروهی با ایجاد کانون‌های تجمع سگ‌های بلاصاحب همچنین باعث انباشت باقیمانده غذای حیوانات ولگرد و تجمع فضولات آلوده و بیماری‌زای آنها شده، تجمع حشرات و آلودگی منظر و بوی نامطبوع را نیز به‌همراه دارد. به‌علاوه باقیمانده غذای حیوانات ولگرد و تجمع فضولات آنها باعث افزایش جمعیت سایر حیوانات نظیر موش‌ها و کلاغ‌ها می‌شود. همچنین غذارسانی گروهی در بلندمدت باعث افزایش رقابت بر سر منابع غذایی و قلمرو در محدوده غذارسانی شده، درگیری، پرخاشگری و هم‌نوع‌خواری میان این حیوانات را به‌ دنبال دارد. به‌دلیل این تبعات و آثار زیان‌بار، غذارسانی به حیوانات پرسه‌زن آزاد در برخی از کشورهای جهان ممنوع است. برای مثال دادگاه‌عالی بمبئی در هند در سال 2022 غذا دادن به حیوانات ولگرد را منوط به قبول رسمی سرپرستی آنها کرده و در ازای سرپیچی از این قانون جریمه 300 روپیه را در نظر گرفته است. در نمونه دیگر، در برخی از شهرهای کشور ترکیه که غذارسانی به سگ‌های خیابانی انجام‌ می‌شود این اقدام توسط افراد آموزش‌دیده، در حجم محدود با غذای خشک و تنها به سگ‌های عقیم‌شده دارای پلاک و شناسنامه و به هر سگ به‌صورت جداگانه و انفرادی صورت می‌پذیرد و غذارسانی داوطلبانه، با غذای‌تر و گروهی به سگ‌ها صورت نمی‌گیرد.

 

  • عدم توجه به نقش و ظرفیت سمنها (سازمان‌های مردم‌نهاد) در حوزه سگهای پرسه‌زن آزاد

خوشبختانه در سالیان اخیر به‌واسطه آگاهی از ظرفیت سمن‌ها در زمینه مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد، در نسخه به‌روزرسانی شده دستورالعمل مدیریت کنترل جمعیت و ساماندهی سگ‌های بدون صاحب ابلاغی وزارت کشور، نماینده این نهادهای مردمی یکی از اعضای ثابت کارگروه‌های ملی، استانی و شهرستانی مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد هستند. با وجود این سازمان جهانی سلامت حیوانات در بیست‌وهشتمین ویرایش قوانین سلامت حیوانات ساکن خشکی در سال 2019 میلادی [9]، نقش سمن‌ها در مدیریت سگ‌ها ولگرد به‌صورت ذیل تعریف کرده‌ است:

«سمن‌ها دارای ظرفیت ایفای نقش به‌عنوان یک بازیگر مهم به‌منظور ارائه خدمات دامپزشکی در کمک به افزایش آگاهی و درک عمومی و همچنین کمک به دستیابی به منابع برای طراحی و اجرای موفق برنامه‌های کنترل جمعیت سگ‌ها هستند. سمن‌ها همچنین می‌توانند در جمع‌آوری اطلاعات در زمینه جمعیت سگ‌ها در محل‌های مختلف، وضعیت مالکیت آنها کمک کرده و همچنین پرورش، نگهداری و حتی عقیم‌سازی سگ‌های ولگرد نقش کلیدی ایفا نمایند. با ایجاد حلقه همکاری بین سمن‌ها و دامپزشکان و همچنین سایر دستگاه‌های مربوطه می‌توان از ظرفیت این نهاد‌های مردمی در افزایش دانش عمومی درخصوص مالکیت مسئولانه سگ‌های دارای صاحب نیز بهره برد [9]». با عنایت به آنچه بدان اشاره شد در حال حاضر از ظرفیت سمن‌ها در راستای مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد به‌طور کامل بهره گرفته نشده است.

 

  • عدم وجود پایگاه داده مناسب درخصوص وضعیت جمعیت سگهای ولگرد

 ازجمله عوامل مؤثر در تهیه برنامه‌های جامع و کاربردی مدیریت سگ‌های ولگرد، وجود پایگاه داده‌ای است که امکان دسترسی به وضعیت جمعیتی این حیوانات را تسهیل کند. متأسفانه در کشور ما، داده‌ها و اطلاعات صحیحی از توزیع جمعیت و نژادهای مختلف سگ‌های پرسه‌زن آزاد در دسترس نیست. در هر صورت، نبود چنین داده‌هایی و عدم وجود سازوکار معین برای تخمین جمعیت این حیوانات، یک مشکل اساسی بوده و باید برای حل آن مبادرت ورزید.

 

  • عدم توجه کافی به واکسیناسیون ضد هاری سگها

انجام فرایند واکسیناسیون ضد هاری سگ‌ها، یکی از اقدامات اساسی در جهت جلوگیری از شیوع بیماری هاری است. واکسیناسیون ضد هاری هفتاد درصدی سگ‌ها و افزایش آگاهی، یکی از برنامه‌های سازمان جهانی بهداشت برای ریشه‌کن کردن بیماری هاری می‌باشد. علاوه‌بر آنچه بدان اشاره شد، آمار ارائه شده توسط مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور نشان ‌می‌دهد که هزینه واردات هر دوز واکسن هاری سگی بین 5/0 تا 7/0 یورو بوده که این مهم در کاهش خروج ارزش و بار اقتصادی تحمیل شده به کشور در جهت مبارزه با بیماری هاری نیز نقش بسزایی خواهد داشت.

 

  • وجود نقایص در دستورالعمل « مدیریت کنترل جمعیت و ساماندهی سگ‌های بدون صاحب» ابلاغی سال 1401

دستورالعمل ابلاغی سال 1401 علی‌رغم رفع برخی نواقص نسخه پیشین که در سال 1387 تهیه و تدوین شده بود، دارای ابهامات و نواقصی درخصوص سازوکار تأمین مالی، برنامه عملیاتی جهت فرهنگ‌سازی و آموزش همگانی، مکانیزم رهاسازی سگ‌ها در محیط و همچنین اقدامات پیشگیرانه درخصوص جلوگیری از افزایش جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد بوده و عمده بار مدیریت را برعهده حامیان حیوانات و خیریه‌ها نهاده است.

 

 جمع‌بندی

یکی از مشکلات مهم شناخته شده در بحث مدیریت شهری در جهان، معضل سگ‌های پرسه‌زن آزاد است. سگ‌ها دارای قابلیت و پتانسیل تولیدمثلی بسیار بالا بوده و به همین علت جمعیت این حیوانات در صورت اجرا نشدن برنامه‌های کنترل، سریعاً افزایش یافته که این مهم می‌تواند سبب بروز مخاطرات زیادی برای انسان‌ها، حیوانات وحشی و تعادل اکوسیستم شود. رشد روزافزون جمعیت سگ‌های پرسه‌زن آزاد طی سالیان اخیر در کشور باعث بروز تبعات مخربی نظیر افزایش امکان انتقال انواع بیماری‌های مشترک بین حیوان و انسان و احتمال به مخاطره افتادن سلامت جسمی یا روانی انسان‌ها و همچنین تهدید حیات‌وحش و اکوسیستم شده و سالیانه هزینه‌های زیادی را به کشور تحمیل کرده است. با بررسی و انجام مطالعات تطبیقی درخصوص رویکرد اتخاذ شده در سایر کشورها مشخص شد که چالش‌ها و موانعی نظیر عدم وجود قانون جامع مدیریت سگ‌ها، جایگاه کم‌رنگ سازمان دامپزشکی کشور در مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد، عدم آموزش و فرهنگ‌سازی کافی در زمینه سگ‌ها، ایجاد کانون سگ‌های پرسه‌زن آزاد به‌واسطه دسترسی آزاد به پسماندها و غذارسانی غیراصولی، عدم توجه به نقش و ظرفیت سمن‌ها در حوزه مدیریت سگ‌های پرسه‌زن آزاد، عدم وجود پایگاه داده مناسب درخصوص وضعیت جمعیت سگ‌های ولگرد و عدم توجه کافی به واکسیناسیون ضد هاری سگ‌ها در مسیر حل معضل سگ‌های پرسه‌زن آزاد در کشور وجود دارد. به‌منظور رفع این موانع پیشنهادی در چهار حوزه 1) تصویب قانون جامع مدیریت سگ‌ها، 2) آموزش و فرهنگ‌سازی، 3) اصلاح وضع موجود مدیریت پسماند در کشور و 4) رفع نواقص موجود در دستورالعمل «مدیریت کنترل جمعیت و ساماندهی سگ‌های بدون صاحب» ابلاغی سال 1401 ارائه شده‌ است.

[1] مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، «بررسی اثربخشی و اولویت‌بندی راهکارهای مدیریت جمعیت سگ‌های ولگرد در شهر تهران»،  زمستان سال 1401.
[2] OIE Terrestrial Animal Health Standards Commission, "Chapter 7.7. Guidelines on Stray Dog Population Control," 2009.
[3] مرکز مطالعات راهبردی و آموزش وزارت کشور، بررسی چالش‌ها و تبین راهکارهای کلی مدیریت سگ‌ها در کشور، آذر 1401.
[4] T. S. Doherty et al., “The global impacts of domestic dogs on threatened vertebrates, ” Biol Conserv, vol. 210, pp. 56–59, Jun. 2017, doi: 10.1016/j.biocon.2017.04.007.
[5] D. Nayeri, A. Mohammadi, A. T. Qashqaei, A. T. Vanak, and M. E. Gompper, “Free-ranging dogs as a potential threat to Iranian mammals, ” ORYX, vol. 56, no. 3, pp. 383–389, May 2022, doi: 10.1017/S0030605321000090.
[6] Https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/rabies
[7] Https://www.statista.com/statistics/448169/deadliest-creatures-in-the-world-by-number-of-human-deaths/
[8] L. M. Smith, S. Hartmann, A. M. Munteanu, P. D. Villa, R. J. Quinnell, and L. M. Collins, “The effectiveness of dog population management: A systematic review, ” Animals, vol. 9, no. 12. MDPI AG, Dec. 01, 2019. doi: 10.3390/ani9121020.
[9] World Organisation for Animal Health, “Terrestrial Animal Health Code, ” Twenty-eighth edition, 2019.