نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسندگان
1 مدیر گروه محیط کسب و کار و تنظیم گری بخشی دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
2 کارشناس گروه صنعت و تجاری سازی دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
3 همکار خارج از مرکز (اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر)
4 کارشناس گروه انرژی دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
5 مدیر گروه صنعت و تجاری سازی دفتر مطالعات انرژی ، صنعت و معدن مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
با اجرای قانون اجرای سیاست های کلی اصل چهل وچهارم قانون اساسی پس از سال 1387، سهام دولت در شرکت های ایران خودرو و سایپا واگذار شد و سهام دولت در ظاهر به 5/71درصد در شرکت ایران خودرو و 17/31درصد در شرکت سایپا کاهش یافت، اما درواقع با واگذاری سهام این دو شرکت به شرکت های عمومی وابسته و تحت کنترل دولت (21/12 درصد از سهام ایران خودرو و 15/6 درصد از سهام سایپا) و همچنین ایجاد یک نظام سهام داری چرخه ای در شرکت های خودروسازی (25/24 درصد از سهام ایران خودرو و 39/66 درصد از سهام سایپا)، عملاً مدیریت ایران خودرو و سایپا در اختیار دولت باقی ماند. علاوه بر این، پس از خصوصی سازی سهام دولت، یک قطعه ساز با خرید بیش از 20 درصد از سهام ایران خودرو وارد هیئت مدیره این شرکت شد که پس از آن مناقشات فراوانی بر سر نحوه تأمین قطعات از شرکت های قطعه سازی ایجاد شد. در شرایط فعلی اگرچه خصوصی سازی، می تواند به عنوان یکی از مهم ترین عواملی که موجب افزایش کارایی و برون رفت از چالش های موجود مطرح باشد، اما بدون در نظر گرفتن شرایط کشور و الزامات واگذاری در دو سطح فرابخش و بخش، مطمئناً به نتیجه مدنظر نخواهد رسید.
کلیدواژهها
موضوعات
خلاصه مدیریتی
در ایران پس از تصویب قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم قانون اساسی در سال 1387، فرایند واگذاری شرکتهای دولتی ازجمله ایرانخودرو و سایپا سرعت گرفت. علیرغم آنکه در این قانون تلاش شده بود که تصدیگری دولت کاهش پیدا کند و با واگذاری شرکتهای دولتی به بخش خصوصی، بهرهوری آنها افزایش یابد، اما در عمل در برخی شرکتهای دولتی ازجمله ایرانخودرو و سایپا، اتفاق به گونه دیگری رقم خورد. دولت برخلاف آنکه در ظاهر 5/71 درصد از سهام ایرانخودرو و 17/31 درصد از سهام سایپا را در اختیار دارد، اما با واگذاری سهام این دو شرکت به شرکتهای عمومی وابسته و تحت کنترل خود و همچنین ایجاد یک نظام سهامداری چرخهای در شرکتهای خودروسازی، عملاً مدیریت ایرانخودرو و سایپا را در اختیار خود نگه داشت. شرکتهای وابسته به دولت در ایرانخودرو و سایپا سهام قابل توجه دارند، بهطوری که 21/12 درصد از سهام ایرانخودرو و 15/6 درصد از سهام سایپا متعلق به این دسته است.
همچنین در نظام سهامداری چرخهای پیشگفته نیز، شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو و سایپا بهصورت مستقیم و غیرمستقیم سهام شرکت ایرانخودرو و سایپا را خریداری کرده و یک چرخه بسته مالکیتی ایجاد کردهاند. حجم این بخش از سهام در ایرانخودرو 25/24 درصد و در سایپا 39/66 درصد است. سهام چرخهای بهدلیل ایجاد یک حلقه بسته، عملاً تحت مدیریت سهامداری (سهامدارانی) قرار میگیرد که دارای بیشترین سهم از شرکت اصلی هستند.
با توجه به موارد فوق بهدلیل آنکه سایر سهام این دو شرکت (بهجز سهام چرخهای) عمدتاً تحت مدیریت دولت قرار دارد، سهام چرخهای در شرکتهای خودروسازی نیز توسط دولت اداره میشود. وجود سهام چرخهای که موجب خرید سهام شرکت ایرانخودرو و سایپا توسط زیرمجموعههای آن از منابع داخلی این دو شرکت شده است، علاوهبر مسئله امتداد احاطه کامل دولت بر آنها، موجب ایجاد کمبود سرمایه در این شرکتها طی سالهای دهه 1390 شد.
مسئله دیگری که پس از واگذاری سهام دولت در انتهای دهه 1380 ایجاد شد، ورود قطعهسازان به سهامداری ایرانخودرو است. سهامداری یک قطعهساز در شرایط انحصار تولید و عرضه خودرو در ایران، با توجه به مشکلاتی که در خرید و تأمین قطعات طی سالهای گذشته حادث شده زمینه گمانهزنیها و مناقشات فراوان میان قطعهسازان را ایجاد کرده است.
درحال حاضر اگرچه اصلاح رابطه سیاستگذار با شرکتهای خودروسازی از طریق واگذاری خودروسازان به بخش خصوصی، میواند بهعنوان یکی از مهمترین عواملی که موجب افزایش کارایی و برونرفت از چالشهای موجود مطرح باشد، اما بدون در نظر گرفتن شرایط کشور و بهتبع آن الزامات واگذاری در دو سطح فرابخش و بخش، مطمئناً به نتیجه مدنظر نخواهد رسید. در سطح فرابخش، سیر تاریخی ناموفق خصوصیسازی شرکتهای بزرگ در کشور و عدم انطباق کامل منطق خصوصیسازی با اقتصاد در شرایط تحریم گویای این مطلب است که در صورت اهتمام بر واگذاری در شرایط فعلی باید ملاحظات حداکثری در سطح بخش در قالب الزامات برونبنگاهی، درونبنگاهی و دوره گذار مدنظر قرار گیرد. درخصوص واگذاری سهام این دو خودروسازی بزرگ کشور، رعایت الزامات برونبنگاهی با تأکید بر تدقیق چشمانداز و تدوین سیاستهای توسعه صنعت خودروسازی و تقویت ویژگیهای بازار از طریق اصلاح نظام قیمتگذاری و تعرفهای ازجمله الزامات مدنظر است. همچنین رعایت الزامات درونبنگاهی شامل تعیین تکلیف سهام چرخهای و برقراری سازوکارهای حفظ حقوق سهامداران خُرد بهمنظور جلوگیری از شکست واگذاری ضروری است. با توجه به زمانبر بودن رعایت تمامی الزامات مطرح شده در حد فاصل زمان گذار از حالت فعلی به حالت واگذاری بهمنظور تسریع در بهبود کارایی بنگاه نیاز است در راستای پیادهسازی تمرینهایی برای خصوصیسازی از راهکارهایی مانند واگذاری یک بنگاه استفاده شود.
مقدمه
ساختار سهامداری و حاکمیت شرکتی تا حد بالایی میتواند نشاندهنده وضعیت بنگاه از منظر کارامدی باشد. این مسئله در شرکتهای دولتی اهمیت خاصی دارد، زیرا مالکان واقعی بنگاه در عمل نظارت چندانی بر مدیران بنگاه، ندارند.
با تصویب قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم قانون اساسی در سال 1387 و الزام دولت به کاهش سهام خود در شرکتهای خودروسازی، دولت در سال 1389 سهام خود در شرکت ایرانخودرو و در سال 1393 سهام خود در شرکت سایپا را به کمتر از 20 درصد رساند. با آنکه دولت سهام خود در شرکت ایرانخودرو را به 5/71 درصد از سهام ایرانخودرو و در سایپا به 17/31 درصد کاهش داده، اما بهدلیل وجود پدیده سهامداری چرخهای، دولت توانسته تسلط خود بر مالکیت و مدیریت دو بنگاه خودروسازی را حفظ کند. بهطور دقیقتر شرکتهای خودروسازی، شرکتهایی ایجاد کردهاند که اقدام به خرید سهام شرکت مادر میکنند. ازاینرو شرکتهای زیرمجموعه قادر به تعیین هیئت مدیره شرکت مادر هستند، این درحالی است که هیئت مدیره شرکت زیرمجموعه قبلاً توسط شرکت مادر تعیین شده است.
درحال حاضر شرکت ایرانخودرو بهواسطه شرکتهای زیرمجموعه خود 25/24 درصد سهام خود را در اختیار داشته و شرکت سایپا نیز به همین شیوه، 39/66 درصد سهام خودش را در اختیار دارد. در این شرایط سهم دولت در این دو شرکت جنبه کنترلی[1] پیدا کرده و ازاینرو مواردی ازجمله تعیین مدیران عامل و اعضای هیئت مدیره این شرکتها تا سیاستهای آن توسط دولت تعیین میشود و پس از واگذاریهای مذکور، شرکت با مسائل جدیدی ناشی از تغییرات ایجاد شده در ساختار مالکیتی آن مواجه شد. از تبعات این نوع مدیریت میتوان به تحمیل سرمایهگذاریهای غیراقتصادی، تحمیل نیروی انسانی، بیثباتی در سیاستها و استراتژیها، عدم استقلال و بیثباتی مدیریتی و نظام قیمتگذاری دستوری محصولات اشاره کرد.
بنابر آنچه بیان شد پیش از هرگونه اقدام اصلاحی یا سیاستگذاری جدید، باید درک دقیقی از ساختار مالکیتی بنگاه و تأثیر آن بر عملکرد آن صنعت داشت. بهخصوص در مورد صنعت خودروسازی ایران با توجه به پیچیدگی و درهمتنیدگی ساختار مالکیتی آن، اهمیت این بررسی را دو چندان میکند. از این طریق این امکان فراهم میشود که ضمن رسیدن به درک بهتر از مشکلات و موانع پیشروی این صنعت، زمینه برای اندیشیدن درباره ایدههایی برای اصلاح این ساختار نیز فراهم شود.
در این گزارش با بررسی و تحلیل ساختار سهامداری شرکتهای ایرانخودرو و سایپا؛ وضعیت هریک از سهامداران این دو شرکت طی سالهای 1387 تا 1399 مورد بررسی قرار میگیرد تا از طریق تحلیل آسیبشناسانه از وضعیت موجود بتوان راهکارهایی برای برونرفت از چالشهای فعلی ارائه کرد. لذا گزارش حاضر در قالب 5 بخش بهشرح ذیل تبیین شد؛ در بخش اول و دوم، ساختار مالکیتی شرکتهای ایرانخودرو و سایپا با تأکید بر نوع سهامداران عمده شرح داده شد. آثار و پیامدهای ساختار مالکیتی این دو بنگاه بر عملکرد این صنعت در بخش سوم مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در بخش چهارم، الزامات واگذاری خودروسازان به بخش خصوصی بهعنوان یکی از مهمترین راهکارهای برونرفت از چالشهای فعلی ارائه و در انتها نیز به جمعبندی موارد مذکور پرداخته شد.
همانطور که در جدول 1 ملاحظه میشود، ایرانخودرو در سال 1371 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته و از سال 1377 واگذاری سهام دولت در این شرکت آغاز میشود.
جدول 1. رویدادهای مهم مالکیتی شرکت ایرانخودرو
گروه خودرویی ایرانخودرو |
||
ردیف |
زمان |
رویدادهای مالکیتی مهم |
1 |
1341 |
شرکت ایرانخودرو (سهامی عام) بنام شرکت سهامی خاص کارخانجات صنعتی ایران ناسیونال در اداره ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی تهران به ثبت رسید. |
2 |
1358 |
مشمول بند «الف» قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران[2] شناخته شد؛ |
3 |
1360 |
هیئت مدیره منتخب سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران اداره امور آن را برعهده گرفت؛ |
4 |
1371 |
شرکت در بورس اوراق بهادار تهران در گروه صنعت خودرو و ساخت قطعات با نماد خودرو درج شد؛ |
5 |
1377 و 1379 |
بیش از 16.6 درصد از سهام شرکت متعلق به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران از طریق سازمان بورس اوراق بهادار تهران به عموم عرضه شده که درنتیجه با توجه به تعلق بیش از 50 درصد سهام شرکت به بخش غیر دولتی، شرکت از شمول شرکتهای دولتی خارج شد. |
6 |
1389 |
واگذاری بخشی از سهام شرکت ایرانخودرو؛ سهم دولت در شرکت از 39 به 18.17 درصد کاهش یافت؛ |
7 |
1392 |
واگذاری بخشی از سهام شرکت ایرانخودرو؛ سهم دولت در شرکت از 18.17 به 15.17 درصد کاهش یافت؛ |
8 |
1393 |
واگذاری بخشی از سهام شرکت ایرانخودرو؛ سهم دولت در شرکت از 15.17 درصد به 14.04 درصد کاهش یافت؛ |
در تاریخ 1401/09/28 لیست سهامداران بالای یک درصد ایرانخودرو بهشرح جدول 2، است:
جدول 2. لیست سهامداران شرکت ایرانخودرو در تاریخ 1401/09/28
نوع سهامداران |
سهامدار/دارنده |
درصد سهام |
دولت |
سازمان گسترش ونوسازی صنایع ایران |
5.71 |
شرکتهای عمومی وابسته به دولت و بانک |
شرکت سرمایهگذاری ملی ایران-سهامی عام- |
5.01 |
شرکت سرمایهگذاری آتیه صبا – س. خاص- |
4.98 |
|
بانک صادرات ایران |
3.36 |
|
بانک تجارت |
3.06 |
|
شرکت سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کشوری- سهامی خاص |
3.03 |
|
شرکت گروه مالی ملت |
1.68 |
|
شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو |
شرکت بازرگانی سپهر ایرانیان کیش- س.خاص- بخش1 |
10.26 |
شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو |
10.59 |
|
شرکت سرمایهگذاری سمند- سهامی خاص- |
3.18 |
|
شرکت گروه مالی بانک پارسیان |
1.21 |
|
قطعهسازان |
شرکت تدبیرسرمایه آراد- سهامی خاص- |
15.00 |
شرکت سرمایهگذاری توسعه راهبردی راز – سهامی خاص |
2.28 |
|
شرکت سرمایهگذاری مانا نوین – سهامی عام |
1.42 |
|
سهامداران خُرد زیر ۱ درصد |
سایر اشخاص حقیقی و حقوقی |
29.23 |
|
جمع |
100 |
مأخذ: سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران.
برای آنکه بتوان تأثیر وضعیت فعلی سهامداری ایرانخودرو، بر مدیریت این بنگاه را تحلیل کرد، ضروری است اطلاعات مالکیتی و مدیریتی شرکتهای فوق مورد بررسی قرار گیرد. ازاینرو میتوان سهامداران ایرانخودرو را به 5 دسته تقسیم کرد که در ادامه به تفکیک بررسی میشود.
سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران به نمایندگی از دولت جمهوری اسلامی ایران، در سال 1360 و تحت عنوان «طرحهای مهم انقلاب» اداره ایرانخودرو را بهدست گرفت و سهامدار کل شرکت شد. هم اکنون حدود 5/71 درصد از سهام ایرانخودرو در اختیار این سازمان توسعهای است.
1-2. بخش دوم- مالکیت شرکتهای عمومی وابسته به دولت
این صندوق زیر نظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و توسط سازمان بازنشستگی کشوری اداره میشود. این صندوق 4/98 درصد از سهام شرکت ایرانخودرو را در اختیار داشت و در حد فاصل شهریور تا آذرماه سال 1400 کل سهام خود از ایرانخودرو را به شرکت سرمایهگذاری آتیه صبا واگذار کرد.
همان طور که اشاره شد شرکت آتیه صبا در پاییز سال 1400 سهام مستقیم صندوق بازنشستگی کشوری از ایرانخودرو را در اختیار گرفت و با این کار سهامدار 4/98 درصد از سهام ایرانخودرو شد. در جدول 3، سهامداران شرکت آتیه صبا ذکر شدهاند.
جدول 3. لیست سهامداران شرکت سرمایهگذاری آتیه صبا
سهامدار |
درصد سهام |
صندوق بازنشستگی کشوری |
99.9999 |
شرکت سرمایهگذاری گروه صنعتی ملی |
0.00002 |
شرکت طراحی مهندسی بهور |
0.00002 |
شرکت عمران و ساختمان تراز پیریز |
0.00002 |
شرکت آزادراه امیرکبیر |
0.00002 |
جمع |
100 |
مأخذ: همان.
مطابق جدول فوق با تقریب میتوان گفت که تمام سهام این شرکت متعلق به صندوق بازنشستگی کشوری است.
این شرکت که سهامدار 3/03 درصد از ایرانخودرو است، سهامی عام بوده، ولی همان طور که در جدول 4، مشاهده میشود عمده سهام آن در اختیار صندوق بازنشستگی کشوری و سایر شرکتهای عمومی دولتی است. برای مثال مؤسسه صندوق بیمه تأمین اجتماعی روستاییان و عشایر که مالک 1/78 درصد از سهام شرکت سرمایهگذاری صندوق بازنشتگی کشوری است، براساس مصوبه 1383/11/11 «آییننامه بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر» وابسته به وزارت رفاه و تأمین اجتماعی است. یا رئیس شرکت بیمه مرکزی جمهوری اسلامی که 1/91 درصد از سهام شرکت سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کشوری را دارد، براساس ماده (19) قانون تأسیس بیمه مرکزی ایران، براساس پیشنهاد وزیر اقتصاد و تصویب هیئت وزیران و معاونان آن نیز به پیشنهاد رئیس کل بیمه مرکزی و موافقت وزیر اقتصاد و دارایی منصوب میشود.
جدول 4. لیست سهامداران شرکت سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کشوری
سهامدار |
درصد سهام |
صندوق بازنشستگی کشوری |
50.81 |
شرکت بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران |
1.91 |
مؤسسه صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر |
1.78 |
شرکت گروه مدیریت ارزش صندوق ب.کشوری |
1.47 |
سایر سهامداران خُرد زیر 1 درصد |
44.03 |
جمع |
100 |
مأخذ: سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران.
۴. شرکت سرمایهگذاری ملی ایران
شرکت سرمایهگذاری ملی ایران صاحب 5/01 درصد از سهام ایرانخودرو است. سهامداران این شرکت بهشرح جدول 5، است.
جدول 5. لیست سهامداران شرکت سرمایهگذاری ملی ایران
سهامدار |
درصد سهام |
بانک تجارت |
41.93 |
مؤسسه صندوق بازنشستگی، وظیفه و از کارافتادگی و پسانداز کارکنان بانکها |
33.63 |
بانک صادرات ایران |
5.11 |
شرکت گروه مالی ملت |
2.55 |
شرکت مدیریت سرمایهگذاری ملی ایران |
1.35 |
سهامداران خُرد زیر 1 درصد |
15.43 |
جمع |
100 |
مأخذ: همان
برای آنکه بتوان به تحلیل دقیقتری در مورد شرکت سرمایهگذاری ملی دست یافت، میتوان اعضای هیئت مدیره این شرکت را بررسی کرد که در جدول 6، ارائه شده است.
جدول 6. اعضای هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری ملی ایران در تاریخ 1401/12/20
اعضای هیئت مدیره |
سمت |
همیاری کوثر |
رئیس هیئت مدیره |
مؤسسه صندوق بازنشستگی، وظیفه و از کارافتادگی و پسانداز کارکنان بانکها |
نایب رئیس هیئت مدیره |
بانک تجارت |
عضو هیئت مدیره |
سرمایهگذاری تدبیر ایرانیان |
عضو هیئت مدیره |
سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کارکنان بانکها |
عضو هیئت مدیره |
مأخذ: همان.
مؤسسه صندوق بازنشستگی، وظیفه و از کارافتادگی و پسانداز کارکنان بانکها از ادغام صندوق بازنشستگی اختصاصی کلیه بانکهای دولتی بهجز کارکنان بانک مرکزی بهوجود آمد و درحال حاضر تحت پوشش وزارت امور اقتصادی و دارایی قرار دارد. همچنین بانکهای تجارت، صادرات و ملت سه سهامدار دیگر از سهامداران شرکت سرمایهگذاری ملی هستند بهصورتی که این چهار شرکت مجموعاً در حدود 83 درصد از سهام را در اختیار دارند. علاوهبر آن با توجه به اعضای هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری ملی که سه عضو آن به نمایندگی از شرکتهای سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کارکنان بانکها، مؤسسه صندوق بازنشستگی، وظیفه و از کارافتادگی و پسانداز کارکنان بانکها و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران هستند، عملاً این شرکت توسط بخش عمومی وابسته به دولت اداره میشود.
1-3. بخش سوم- مالکیت شرکتهای قطعهسازی و شرکتهای وابسته به آنها
شرکتهای قطعهسازی و شرکتهای وابسته به آنها جمعاً 18/7 درصد سهام شرکت ایران خودرو را در اختیار دارند که در ادامه به بررسی این شرکتها پرداخته شد:
شرکت تدبیر سرمایه آراد در تاریخ 1390/02/07 توسط حمید کشاورز، محمد علیپور، سروناز علیپور، فردانه علمیه و پدارم کشاورز تأسیس شد.[3] اعضای هیئت مدیره این شرکت در بدو تأسیس با اعضای هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت صنایع تولیدی کروز کاملاً مشترک بودند.[4] براساس صورتجلسه مجمع عمومی سالیانه شرکت تدبیر سرمایه آراد، سهامداران این شرکت بهشرح ذیل است:
شکل 1. لیست سهامداران شرکت تدبیر سرمایه آراد
مأخذ: صورتجلسه مجمع عمومی شرکت تدبیر سرمایه آراد در تاریخ 1397/02/29.
همان طور که مشاهده میشود، صاحبان شرکت کروز (محمد و سروناز علیپور، حمید و پدارم کشاورز و فردانه علمیه) و علی عسگری از سهامداران شرکت تدبیر سرمایه آراد هستند.
این شرکت از سال 1390 درصدد خرید بخشی از سهام ایرانخودرو برآمد. در همان سال بحثهای فراوانی پیرامون واگذاری سهام ایرانخودرو به شرکت تدبیر سرمایه آراد شکل گرفت. عمده این مباحث بهدلیل آن بود که شرکت تدبیر سرمایه آراد به صاحبین شرکت کروز تعلق داشت و همانطور که ذکر شد، دارای اعضای هیئت مدیره یکسان بودند. نگرانیهایی در مورد ایجاد انحصار در تأمین قطعات ایرانخودرو از شرکت کروز وجود داشت. سرانجام شورای رقابت در جلسه شصتوسوم این شورا در تاریخ 1390/01/28 تصویب کرد: « بهمنظور جلوگیری از ایجاد تمرکز عمودی در بازار خودرو و در اجرای مواد (۴۶) و (۴۷) مورد ۶ بند «ط» از ماده (۴۵) قانون مقرر میشود که بنگاههایی که رابطه عمودی با شرکتهای خودروساز دارند ازقبیل قطعهسازان و تشکلهای آنها مجاز به داشتن عضو در هیئت مدیره شرکتهای فوق الذکر نمیباشند. سازمان بورس اوراق بهادار تهران مکلف است موضوع را بررسی و موارد خلاف را گزارش و دستور اصلاح به سهامداران صادر نمایند».
پس از آن نیز رئیس شورای رقابت در نامهای در تاریخ 1390/08/07 به مدیر عامل شرکت بورس، شرکت تدبیر سرمایه آراد را فاقد حق حضور در هیئت مدیره ایرانخودرو دانست.
شکل 2. نامه رئیس شورای رقابت به مدیرعامل بورس اوراق بهادار
پیرامون خرید سهام ایرانخودرو توسط شرکت تدبیر سرمایه آراد
با وجود این در سال 1390، شرکت تدبیر سرمایه آراد، 7/27 درصد از سهام ایرانخودرو را خریداری کرد. در پایان سال 1390 و در مجمع عمومی شرکت ایرانخودرو به تاریخ 1390/12/23، شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار برای اولین بار دارای یک صندلی مدیریتی شد و آقای سید حسین امیری را بهعنوان نماینده خود برای حضور در هیئت مدیره معرفی کرد.
شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار، یک ماه قبل از حضور در هیئت مدیره ایرانخودرو و در تاریخ 1390/11/25 بهصورت مسئولیت محدود در اداره ثبت شرکتها به ثبت رسید و تأسیس شد. اعضای هیئت مدیره این شرکت را آقای علی عسگری (عضو هیئت مدیره و مدیرعامل) که از سهامداران شرکت تدبیر سرمایه آراد است و خانم خدیجه عسگری (رئیس هیئت مدیره) تشکیل میدادند.
در سال 1392، شرکت تدبیر سرمایه آراد، با آنکه در تاریخ 1392/02/08، اعضای هیئت مدیره قبلی خود را به مدت دو سال ابقا کرده بود، مجدداً در تاریخ 1392/03/25 اعضای هیئت مدیره خود را تغییر داد و آقای علی عسگری (عضو هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار) را به ریاست هیئت مدیره، علی فرهانی را نایب رئیس هیئت مدیره و پرهام علیا را به مدیرعاملی شرکت تدبیر سرمایه آراد منصوب کرد. پس از آن شرکت تدبیر سرمایه آراد، سهام خود در شرکت ایرانخودرو را به 15/23 درصد افزایش داد.
مسئله سهامداری و حضور شرکت کروز در هیئت مدیره ایرانخودرو، پس از سال 1392 نیز میان قطعهسازان محل چالش بود و حتی در سال 1397 نیز انجمن سازندگان قطعات و مجموعههای خودرو با ارسال نامهای به دفتر ریاست جمهوری خواستار ممانعت از حضور نماینده شرکت صنایع تولیدی کروز در هیئت مدیره ایرانخودرو شدند.
شکل 3. نامه مسئول دفتر وقت ریاست جمهوری پیرامون شکایت انجمن سازندگان قطعات
مجموعههای خودرو از شرکت کروز
مأخذ: خبرگزاری دانشجو.
علاوهبر آن در همان سال شورای رقابت در جلسه سیصدوپنجاهم خود مورخ 1397/07/16 تصویب کرد که «براساس کلیه مستندات موجود ازجمله گزارش سازمان بازرسی کل کشور، سازمان بورس اوراق بهادار و اداره ثبت شرکتها، شرکت صنایع کروز بهصورت غیرمستقیم از طریق شرکتهای وابسته به خود در هیئت مدیره شرکت ایرانخودرو حضور داشته و مفاد بند «۳» تصمیم شماره ۶۳ شورای رقابت مورخ 1390/۰۱/28 را نقض کرده است. همچنین به سازمان بورس و اوراق بهادار و سایر مسئولین مربوطه اعلام شود که از پذیرش مصوبه اخیر مجمع عمومی سالیانه شرکت ایرانخودرو (مورخ 1397/۰۵/28) اجتناب و از قبول شرکت معرفی شده از طرف شرکت کروز (بهطور مستقیم یا غیر مستقیم) در هیئت مدیره شرکت ایرانخودرو خودداری نماید»،[5] اما شرکت تدبیر سرمایه آراد، این رأی شورای رقابت را به هیئت تجدید نظر شورای رقابت ارجاع داد و این هیئت نیز رأی به نقض تصمیم شورای رقابت داد.
این شرکت در تاریخ 1390/07/17 در اداره ثبت شرکتها به ثبت رسید و تأسیس شد. اعضای هیئت مدیره این شرکت از بدو تأسیس تاکنون آقایان حمیدرضا صمدی، احمدرضا صمدی و ارسلان صمدی بوده اند. درحال حاضر، این شرکت در حوزههای مختلف سرمایهگذاری ازقبیل خودروسازی، قطعات خودرو، نفت، گاز و پتروشیمی، آب معدنی، مسئولیتهای اجتماعی و … مشغول به فعالیت میباشند.[6] این شرکت در تاریخ 1395/03/24 به همراه شرکت پیشرو صنعت ویسمن و شرکت توسعه صنایع وینارت به عضویت هیئت مدیره شرکت ویسمن موتور درآمدند.
شرکت ویسمن موتور در تاریخ 1393/07/20 تأسیس شد و شرکتهای زیر بهعنوان اعضای هیئت مدیره آن تعیین شدند:[7]
جدول 7. اعضای هیئت مدیره شرکت ویسمن موتور در تاریخ1393/07/20
عضو هیئت مدیره |
سمت |
شرکت تدبیر سرمایه آراد |
رئیس هیئت مدیره |
شرکت توسعه صنایع وینارت |
نایب رئیس هیئت مدیره |
شرکت پیشرو صنعت ویسمن |
مدیرعامل و عضو هیئت مدیره |
مأخذ: آگهی تأسیس شرکت ویسمن موتور در روزنامه رسمی.
برای دقیق تر شدن وضعیت شرکت ویسمن موتور لازم است که شرکتهای پیشرو صنعت ویسمن و صنایع وینارت نیز بررسی شوند. در تاریخ 1390/02/05 شرکتی تحت عنوان صنایع خودروسازان کروز تأسیس میشود. در تاریخ مذکور آقایان حمید کشاورز به سمت رئیس هیئت مدیره، محمد علیپور به سمت نایب رئیس هیئت مدیره و آقای محمد فروغیه به نمایندگی از شرکت صنایع تولیدی کروز بهعنوان عضو هیئت مدیره به مدت دو سال تعیین میشوند. سپس در مجمع عمومی سالیانه این شرکت در تاریخ 92/03/23، نام این شرکت به پیشرو صنعت ویسمن تغییر میکند.
شرکت توسعه صنایع وینارت نیز بهصورت مشابه در تاریخ 1390/02/05 تأسیس شده و آقایان محمد علیپور به سمت رئیس هیئت مدیره، حمید کشاورز به سمت نایب رئیس هیئت مدیره و بهروز حبیبی به نمایندگی از شرکت صنایع تولیدی کروز به عضویت هیئت مدیره این شرکت درآمده اند.
شرکت ویسمن موتور در سال 1395 به میزان 62/2 درصد از سهام گروه بهمن را از طریق سهام سه شرکت سرمایهگذاری اندیشه فردا، توسعه انرژی هور و فنپردازان، در اختیار گرفت.
شکل 4. آگهی مزایده سهام شرکت بهمن موتور
مأخذ: سایت کدال.
شکل 5. اعلام برنده مزایده سهام شرکت بهمن موتور
مأخذ: همان.
این شرکت در سال 1383 تأسیس شد و درحال حاضر سهام دار 1/42 درصد از سهام ایرانخودرو است. همانطور که در جدول 8، مشاهده میشود، شرکت مانا نوین وابسته به گروه بهمن است و سهامداران آن در تاریخ 1399/03/31 بهشرح زیر است.
جدول 8. لیست سهامداران شرکت سرمایهگذاری مانا نوین در تاریخ 1399/03/31
سهامداران |
درصد سهام |
شرکت سرمایهگذاری کیامهستان |
99.978 |
شرکت سرمایهگذاری پویا همگام |
0.1 |
شرکت مدیریت حفاری آریادانا |
0.1 |
شرکت بهمن سرویس |
0.01 |
شرکت بازرگانی سروش بهمن |
0.01 |
مأخذ: همان.
در شکل 1، بهصراحت اشاره شده است که شرکت مانا نوین واحد تجاری نهایی گروه و شرکت بهمن موتور است.
شکل 1. ارتباط شرکت مانا نوین و بهمن موتور
مأخذ: یادداشتهای توضیحی صورتهای مالی شرکت مانا نوین منتهی به تاریخ 1399/03/31.
شرکت کیا مهستان در سال 1385 تأسیس شده است. این شرکت همانطور که در شکل زیر مشاهده میشود جزو واحدهای فرعی گروه بهمن میباشد. این شرکت طی سالهای 1397 و 1398 حدود یک درصد از سهام ایرانخودرو را تملک کرده است.
شکل 2. ارتباط شرکت کیا مهستان و بهمن موتور
مأخذ: یادداشتهای توضیحی صورتهای مالی شرکت کیامهستان منتهی به تاریخ 1399/03/31.
سهامداران این شرکت در تاریخ 1399/03/31 بهشرح جدول 9 است.
جدول 9. لیست سهامداران شرکت کیا مهستان در تاریخ 1399/03/31
سهامداران |
درصد سهام |
شرکت گروه بهمن |
99.9996 |
شرکت سرمایهگذاری پویا همگام |
0.0001 |
شرکت مدیریت حفاری آریادانا |
0.0001 |
شرکت سرمایهگذاری مانا نوین |
0.0001 |
شرکت سروش بهمن |
0.0001 |
مأخذ: همان.
این شرکت نیز در سال 1383 تأسیس شد و واحد تجاری اصلی گروه بهمن است. این شرکت در سال 1398، مالک 0/76 درصد از سهام ایرانخودرو بوده است.
شکل 3. ارتباط شرکت پویا همگام و بهمن موتور
مأخذ: یادداشتهای توضیحی صورتهای مالی شرکت سرمایهگذاری پویا همگام منتهی به تاریخ1399/03/31.
سهامداران این شرکت در تاریخ 1399/03/31بهشرح جدول 10 است:
جدول 10. لیست سهامداران شرکت پویا همگام در تاریخ1399/03/31
سهامداران |
درصد سهم |
شرکت گروه بهمن |
99.9996 |
شرکت سرمایهگذاری کیامهستان |
0.0001 |
شرکت مدیریت حفاری آریادانا |
0.0001 |
شرکت سرمایهگذاری مانا نوین |
0.0001 |
شرکت سروش بهمن |
0.0001 |
مأخذ: همان.
شایان ذکر است که سه شرکت کیا مهستان، مانا نوین و پویا همگام دارای آدرس ثبتی مشترک نیز میباشند.
این شرکت در سال 1381 بهصورت سهامی عام تأسیس شده است. بیش از 50 درصد از سهام این شرکت در اختیار گروه بهمن و شرکتهای زیرمجموعه آن (سرمایه گذاری کیا مهستان، مانانوین، پویا همگام ) قرار دارد.
جدول 11. لیست سهامداران گروه سرمایهگذاری بهمن در تاریخ 1401/09/28
ردیف |
نام سهامدار |
درصد |
1 |
گروه بهمن |
25.42 |
2 |
سرمایهگذاری سامان مجد |
16.25 |
3 |
بیمه ملت |
9.99 |
4 |
گروه انرژی مهستان |
4.91 |
5 |
سرمایهگذاری کیا مهستان |
2.62 |
6 |
بانک سپه |
4.13 |
7 |
بازرگانی تدارکات کارآمد پویا ابریشم |
2.11 |
8 |
بهمن دیزل |
3.12 |
9 |
سرمایهگذاری مانا نوین |
1.3 |
10 |
صندوق سرمایهگذاری لوتوس پارسیان |
8.08 |
11 |
صندوق سرمایهگذاری ا. بازارگردانی بهمن گستر |
2.84 |
12 |
بیمه معلم |
1.09 |
13 |
صندوق سرمایهگذاری اعتماد آفرین پارسیان |
8.08 |
14 |
سایر سهامداران |
10.06 |
|
جمع |
100 |
مأخذ: سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران.
همچنین اعضای هیئت مدیره این شرکت در تاریخ 1401/09/28 بهصورت جدول 12 است.
جدول 12. لیست اعضای هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری بهمن در تاریخ 1401/09/28
نام عضو |
نام نماینده |
شرکت گروه بهمن |
کیوان قاصدی دیزجی |
شرکت سرمایهگذاری کیامهستان |
طهمورث محمدی |
شرکت سامان مجد |
محسن رستمی |
شرکت سرمایهگذاری پویاهمگام |
محمدرضا رستمی |
شرکت انرژی مهستان |
میثم ساریان |
مأخذ: همان.
این شرکت در سال 1393 توسط شرکت سرمایهگذاری و توسعه راهبردی راز (رایزکو) تأسیس شد. این شرکت از سال 1395 تا پایان سال1398 مالک بیش از یک درصد از سهام ایرانخودرو بوده است.
شکل 4. اشاره به ارتباط شرکت آرسام پلاست راز و هلدینگ رایزکو
مأخذ: سایت شرکت آرسام پلاست راز ( https://arsamplast.com).
جمعبندی بخش سوم
همان طور که بررسی شد، شرکتهای خصوصی که پس از اجرای قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم قانون اساسی اقدام به خرید سهام بیش از یک درصدی از ایرانخودرو کردند همگی متعلق به دو شرکت قطعهسازی کروز و هلدینگ رایزکو هستند. شایان ذکر است که مجموع سهام این شرکتها در ایرانخودرو در دورهای در انتهای سال 1398 به بیش از 24/5 نیز رسیده بود. نقشه خلاصه شده اتصال سهامداری این شرکتها به ایرانخودرو مطابق شکل است.
شکل 10. رابطه شرکتهای قطعهسازی و ایران خودرو
مأخذ: یافتههای تحقیق.
1-4. بخش چهارم- مالکیت شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو
یکی از پدیدههایی که همزمان با واگذاری سهام دولت در شرکتهای خودروسازی پس از اجرای قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم قانون اساسی در شرکتهای خودروسازی ایرانخودرو و سایپا رخ داد، فروش سهام این خودروسازان به شرکتهای زیرمجموعه آنها بود. شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو جمعاً 25/24 درصد سهام این شرکت را در اختیار دارند و در ادامه به بررسی و تدقیق وضعیت سهامداری این شرکتها و آثاری که برای مدیریت خودروسازیها ایجاد کرده پرداخته میشود.
شرکت سرمایهگذاری سمند در سال 1383 تأسیس شده است. سهامداران این شرکت در تاریخ 1401/06/31 بهشرح زیر است.
جدول 13. لیست سهامداران شرکت سرمایهگذاری سمند
نام سهامدار |
درصد سهم |
گروه صنعتی ایران خودرو |
69.99 |
شرکت گسترش سرمایهگذاری ایران خودرو |
30 |
مأخذ: یادداشتهای توضیحی صورتهای مالی شرکت سرمایهگذاری سمند منتهی به تاریخ1399/06/31.
همچنین اعضای هیئت مدیره آن در تاریخ مذکور (1401/06/31) در جدول 14 مشاهده میشود.
جدول 14. لیست اعضای هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری سمند
اعضای هیئت مدیره |
نام نماینده |
سمت |
گروه صنعتی ایرانخودرو |
عباس حاجی فتحعلیها |
رئیس هیئت مدیره |
شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو |
حسن صدری |
نایب رئیس هیئت مدیره |
طراحی مهندسی و تأمین قطعات ایرانخودرو |
علی شیخی |
عضو هیئت مدیره و مدیر عامل |
مأخذ: همان.
همانطور که مشاهده میشود شرکت سرمایهگذاری سمند از شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو بوده که هم بهصورت مستقیم و هم از طریق شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو، تمام سهام آن را در اختیار دارد. در چنین شرایطی، شرکت سرمایهگذاری سمند اقدام به خرید سهام شرکت مادر خود (ایرانخودرو) کرده است و یک حلقه بسته مالکیتی ایجاد کرده که شماتیک آن در شکل قابل مشاهده است.
شکل 11. رابطه شرکت سرمایهگذاری سمند و ایرانخودرو
مأخذ: همان.
شرکت نگار نصر سهم در تاریخ 1390/03/03 تأسیس شد و در همان سال، این شرکت 4/67 درصد از سهام ایرانخودرو را خریداری کرد. این شرکت به مرور سهام خود را تا سال 1398، تا 5/8 افزایش داد و در اسفندماه سال 1398 تمامی سهام خود از شرکت ایرانخودرو را به شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو واگذار کرد.
شکل 5. تاریخچه فعالیت شرکت نگار نصر سهم
مأخذ: یادداشتهای توضیحی صورتهای مالی شرکت نگار نصر سهم منتهی به تاریخ 1400/06/31.
از بدو تأسیس این شرکت تاکنون، سهامداران آن شرکتهای زیر بوده است:
جدول 15. سهامداران شرکت نگارنصر سهم در تاریخ 1399/06/31
سهامداران شرکت نگار نصر سهم |
درصد سهام |
شرکت تام ایرانخودرو |
47 |
شرکت ایساکو |
26.5 |
شرکت ایسیکو |
26.5 |
مأخذ: همان.
همچنین در تاریخ 1400/06/31 اعضای هیئت مدیره این شرکت بهشرح جدول 16 است.
جدول 16. اعضای هیئت مدیره شرکت نگارنصر سهم در تاریخ 1400/06/31
اعضای هیئت مدیره |
سمت |
شرکت تام ایرانخودرو |
رئیس هیئت مدیره |
شرکت ایساکو |
عضو هیئت مدیره و مدیر عامل |
شرکت ایسیکو |
نایب رئیس هیئت مدیره |
مأخذ: همان.
براساس جداول فوق، تمامی سهام شرکت نگار نصر سهم، بهصورت مستقیم و غیرمستقیم در اختیار شرکت ایرانخودرو است و مشابه شرکت سرمایهگذاری سمند، این شرکت نیز بهصورت چرخهای سهام شرکت مادر خود را خرید کرده که در شکل نمایش داده شده است.
شکل 13. رابطه شرکت نگار نصر سهم و ایرانخودرو
مأخذ: همان.
نکته قابل توجه دیگر آن است که شرکت نگار نصر سهم از سال تأسیس تاکنون فاقد نیروی انسانی بوده و امور آن صرفاً از طریق پرسنل حق الزحمهای انجام میگیرد و عملاً هدف از تأسیس این شرکت سهامداری شرکتهای مختلف بوده است.
شکل 6. تعداد کارکان شرکت نگار نصر سهم در صورتهای مالی منتهی به 1400/06/31
مأخذ: همان.
شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو، در انتهای سال 1398 با خرید سهامی که شرکت نگار نصرسهم از ایرانخودرو در اختیار داشت و حدود نیمی از سهام شرکت سرمایهگذاری سمند از ایرانخودرو، سهامدار حدود 10/19 درصد از سهام شرکت ایرانخودرو شد. سهامداران این شرکت سهامی عام در جدول 17 قابل مشاهده است.
جدول 17. سهامداران شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو
سهامداران شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو |
درصد سهام |
|
1400/01/29 |
1398/12/29 |
|
شرکت ایرانخودرو |
45.15 |
45.6 |
گروه مالی پارسیان |
2.28 |
0 |
شرکت سرمایهگذاری سمند |
2.34 |
10.31 |
بانک پارسیان |
0 |
8.46 |
صندوق با درآمد ثابت کوثر یکم |
0 |
2.25 |
سایر سهامداران |
50.23 |
33.38 |
مأخذ: سایت مدیریت فناوری بورس تهران.
شایان ذکر است که سهامداران شرکت گسترش سرمایه ایرانخودرو پس از خرید سهام شرکت ایرانخودرو، در سال 1399 تغییر کرد و مجموع سهام شرکت ایرانخودرو و سرمایهگذاری سمند در این شرکت از 50 درصد پایینتر آمد. ازاینرو از طریق سهامداران بالای یک درصد نمیتوان بهسادگی قضاوت کرد که این شرکت چه میزان تحت تأثیر شرکت مادر (ایرانخودرو) قرار دارد.
برای فهم آنکه شرکت گسترش سرمایهگذاری تا چه میزان بهوسیله شرکت ایرانخودرو کنترل میشود میتوان نگاهی به اعضای هیئت مدیره این شرکت انداخت و بررسی کرد که شرکتهای عضو هیئت مدیره، چه وضعیتی نسبت به ایرانخودرو دارند؟
جدول 18. اعضای هیئت مدیره شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو در تاریخ 1401/10/15
اعضای هیئت مدیره در تاریخ 1400/01/29 |
نام نماینده |
سمت |
تام ایرانخودرو |
عباس ملکی طهرانی |
رئیس هیئت مدیره |
تهیه و توزیع لوازم یدکی ایرانخودرو |
ناصر مالکی |
نایب رئیس هیئت مدیره |
مهندسی خدمات صنعتی ایرانخودرو |
غلامحسین یگنجه |
مدیرعامل و عضو هیئت مدیره |
ایرانخودرو خراسان |
حمید مرادی |
عضو هیئت مدیره |
تعاونی خاص کارکنان ایرانخودرو |
مهدی محمد رضائی |
عضو هیئت مدیره |
مأخذ: همان.
همانطور که در جدول 18 مشخص است، چهار شرکت تام ایرانخودرو، مهندسی خدمات صنعتی ایرانخودرو، ایرانخودرو خراسان و تهیه و توزیع قطعات و لوازم یدکی ایرانخودرو، 4 عضو هیئت مدیره گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو را تشکیل میدهند. فهرست سهامداران این چهار شرکت بهصورت جدول 19 است:
جدول 19. میزان سهام ایرانخودرو در برخی از شرکتهای زیرمجموعه خود
نام شرکت |
نام سهامدار |
میزان سهم (درصد) |
تام ایرانخودرو |
ایرانخودرو |
100 |
ایرانخودرو خراسان |
ایرانخودرو |
100 |
مهندسی خدمات صنعتی ایرانخودرو |
ایرانخودرو |
100 |
تهیه و توزیع و لوازم یدکی ایرانخودرو |
ایرانخودرو |
100 |
مأخذ: یاددشتهای توضیحی صورتهای مالی شرکتهای تام ایران خودرو، ایرانخودرو خراسان، مهندسی خدمات صنعتی ایرانخودرو، شرکت تهیه و توزیع لوازم یدکی ایرانخودرو دوره۶ماهه منتهی به تاریخ 1400/06/31.
براساس جداول فوق، با توجه به آنکه سهام هر 4 شرکت تام ایرانخودرو، تهیه و توزیع و لوازم یدکی،ایرانخودرو خراسان و مهندسی خدمات صنعتی 100 درصد در اختیار ایرانخودرو است، عملاً شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو بهوسیله شرکت مادر خود (ایرانخودرو) اداره میشود.
این شرکت در سال 1389 اقدام به خرید 12 درصد از سهام شرکت ایرانخودرو میکند. در سال مذکور سه شرکت تعاونی خاص کارکنان ایرانخودرو، سرمایهگذاری عظام و صنایع تولیدی کروز سه عضو هیئت مدیره این شرکت را تشکیل دادهاند و بهنظر میرسد که تصمیم بر این بوده است که یکی از شرکتهای مرتبط با ایرانخودرو با همکاری دو شرکت بزرگ قطعهسازی (عظام و کروز) سهام شرکت ایرانخودرو را خریداری کند، اما در ادامه سهامداران آن دچار تغییر میشوند و شرکت عظام سهام خود را به یکی دیگر از زیرمجموعههای ایرانخودرو میفروشد. تا پایان شهریورماه سال1398 و براساس آمار رسمی اعلام شده ازسوی ایرانخودرو به هیئت تحقیق و تفحص خودرو مجلس دهم، سهامداران شرکت سپهر کیش ایرانیان بهشرح زیر است:
جدول 20. سهامداران شرکت سپهر کیش ایرانیان در تاریخ 1398/06/31
سهامداران شرکت سپهر کیش ایرانیان |
درصد سهام |
شرکت تعاونی خاص کارکنان ایرانخودرو |
35.75 |
شرکت کروز |
31.75 |
شرکت نگار نصر سهم |
30 |
شرکت آذین خودرو |
2 |
مأخذ: دادههای هیئت تحقیق و تفحص مجلس دهم از شرکتهای خودرسازی.
شکل 15. ارتباط شرکت سپهر ایرانیان کیش و ایرانخودرو
مأخذ: همان.
برای آنکه بتوان تحلیل کرد که شرکت سپهر ایرانیان کیش توسط چه مجموعهای اداره میشود؟ لازم است سهامداران آن بررسی شود. همانطور که قبلاً اشاره شد، شرکت نگار نصر سهم بهصورت مستقیم و غیرمستقیم به ایرانخودرو تعلق دارد. سهامدار شرکت تعاونی خاص کارکنان ایرانخودرو، کارکنان مجموعه ایرانخودرو هستند، اما برای بررسی دقیقتر نیاز است که اعضای هیئت مدیره آن نیز بررسی شود. اعضای هیئت مدیره این شرکت براساس آخرین تغییرات آن در تاریخ 1399/09/04 مطابق جدول 21، است.
جدول 21. اعضای هیئت مدیره شرکت تعاونی خاص کارکنان ایرانخودرو در تاریخ1399/09/04
اعضای هیئت مدیره |
سمت |
محمد گلچین راد |
رئیس هیئت مدیره |
شهابالدین شمس |
نایب رئیس هیئت مدیره |
جواد موحدنژاد |
عضو هیئت مدیره |
محمدصادق محمدیاری |
عضو هیئت مدیره |
علی حاج کاظم لواسانی |
عضو هیئت مدیره و مدیر عامل |
مأخذ: سایت شرکت تعاونی خاص کارکنان ایرانخودرو ( http://tavonikhas.ir ).
مسئله جالب توجه در مورد اعضای هیئت مدیره تعاونی خاص کارکنان ایرانخودرو آن است که مدیرعامل و عضو هیئت مدیره قبلی این شرکت، آقای باقری، همزمان رئیس حوزه ریاست شرکت ایرانخودرو نیز بود. علاوهبر آن آقای محمد گلچین راد، رئیس هیئت مدیره شرکت تعاونی خاص کارکنان، معاون توسعه منابع انسانی ایرانخودرو و همچنین آقای شهابالدین شمس نایب رئیس هیئت مدیره شرکت تعاونی خاص، بهصورت همزمان معاون اقتصادی شرکت ایرانخودرو نیز بود. ازاینرو عملاً با اینکه ایرانخودرو سهامدار شرکت تعاونی خاص کارکنان نیست، اما اداره آن توسط ایرانخودرو صورت میپذیرد.
این شرکت از سال 1395 تاکنون سهامدار ایرانخودرو بوده است، اما تاکنون سهام این شرکت از 2 درصد بالاتر نرفته است. از طرفی 99/99 درصد سهام گروه مالی پارسیان در اختیار بانک پارسیان است و از طرف دیگر حدود 26/52 درصد از سهام بانک پارسیان را شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو در تصاحب دارند. جدول 22، شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو و میزان سهام آنها در بانک پارسیان است.
جدول 22. لیست شرکتهای سهامدار بانک پارسیان که زیرمجموعه ایرانخودرو هستند
سهامدار |
درصد سهم |
گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو |
7.18 |
شرکت سرمایهگذاری سمند |
5.83 |
شرکت نگار نصر سهم |
3.44 |
شرکت خدمات بیمه ایرانخودرو |
2.68 |
شرکت طراحی مهندسی خودرو قشم |
2.05 |
شرکت تام ایرانخودرو |
1.16 |
شرکت تهیه و توزیع قطعات و لوازم یدکی ایران |
1.07 |
شرکت تولیدی نیرو محرکه |
1.07 |
شرکت تولید محور خودرو |
1.03 |
شرکت طراحی و تولید موتور ایرانخودرو |
1.01 |
جمع |
26.52 |
مأخذ: سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران.
1-5. بخش پنجم- سهامداران خُرد زیر یک درصد
این بخش از سهامداران که شامل چندین هزار نفر میشوند، عموماً مردم عادی هستند که بهصورت روزانه سهام این شرکت را خرید و فروش میکنند. این بخش از سهام 29/23 درصد سهام ایرانخودرو را تشکیل میدهد، اما بهدلیل تعدد مالکان، این بخش از سهام امکان اجماع ندارد و عملاً سایر سهامداران که در بخشهای قبل ذکر شد، هیئت مدیره ایرانخودرو را تشکیل میدهند.
1-6. جمعبندی وضعیت فعلی سهامداری ایرانخودرو
با توجه به توضیحاتی که در مورد سهامداران شرکت ایرانخودرو ارائه شد، میتوان سهامداران این شرکت را بهصورت شکل نمایش داد.
شکل 16. جمعبندی سهام گروههای مختلف از ایرانخودرو
مأخذ: دادههای حاصل از سایت سازمان مدیریت فناوری بورس تهران.
همان گونه که در شکل فوق مشاهده میشود درمجموع، 52/07 درصد سهام شرکت ایرانخودرو در اختیار بخش عمومی و شرکتهای زیرمجموعه این شرکت است. بهطوری که 26/83 درصد از سهام شرکت ایرانخودرو به دولت و شرکتهای عمومی غیردولتی و بانکها اختصاص دارد. علاوه بر آن 25/24 درصد از سهام شرکت ایرانخودرو نیز متعلق به شرکتهای زیرمجموعه آن است. همچنین قطعهسازان که شامل شرکت کروز و هلدینگ رایزکو و شرکتهای وابسته به آن دو هستند مجموعاً 18/7 درصد از سهام ایرانخودرو را در اختیار دارند.
1-7. روند تغییرات سهامداران ایرانخودرو
وضعیت سهامداران شرکت ایرانخودرو از سال 1387 همزمان با تصویب قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم قانون اساسی تا پایان سال 1398 بهصورت جدول ۲۳ است:
جدول 23. سهامداران شرکتهای خودروسازی از سال 1387 تا سال 1398 (درصد)
سال جمعبندی |
87 |
88 |
89 |
90 |
91 |
92 |
93 |
94 |
95 |
96 |
97 |
98 |
سهام دولت |
39.00 |
39.00 |
18.17 |
18.17 |
18.17 |
15.17 |
14.04 |
14.04 |
14.04 |
14.04 |
14.04 |
13.84 |
شرکتهای وابسته دولت |
18.33 |
18.35 |
19.00 |
13.66 |
8.06 |
7.86 |
13.10 |
16.71 |
15.71 |
15.20 |
13.66 |
14.56 |
زیرمجموعه خودروسازان |
7.26 |
7.38 |
24.79 |
25.46 |
23.80 |
23.37 |
26.64 |
27.56 |
28.68 |
29.25 |
28.59 |
26.40 |
قطعهسازان |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
7.27 |
7.27 |
15.23 |
15.23 |
15.23 |
17.77 |
19.17 |
22.68 |
24.49 |
سایر سهامداران خرد |
35.41 |
35.27 |
38.04 |
35.44 |
42.70 |
38.37 |
30.99 |
26.46 |
23.80 |
22.34 |
21.03 |
20.71 |
شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو |
||||||||||||
سرمایهگذاری سمند |
7.26 |
7.38 |
7.24 |
7.79 |
6.13 |
5.70 |
10.28 |
11.15 |
10.24 |
10.24 |
9.28 |
3.20 |
سپهر کیش ایرانیان |
0.00 |
0.00 |
12.00 |
12.00 |
12.00 |
12.00 |
10.63 |
10.63 |
10.63 |
10.63 |
10.63 |
10.60 |
نگار نصرسهم |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
4.67 |
4.67 |
4.67 |
4.67 |
4.67 |
4.90 |
5.61 |
5.84 |
0.00 |
سلیم |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.11 |
0.97 |
0.78 |
0.78 |
0.26 |
تعاونی اعتبار کارکنان |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.06 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
ترنیان سهم |
0.00 |
0.00 |
5.55 |
1.00 |
1.00 |
1.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
10.92 |
گروه مالی بانک پارسیان |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.94 |
1.99 |
2.06 |
1.42 |
مجموع |
7.26 |
7.38 |
24.79 |
25.46 |
23.80 |
23.37 |
26.64 |
27.56 |
28.68 |
29.25 |
28.59 |
26.40 |
شرکتهای عمومی وابسته به دولت |
||||||||||||
سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کشوری |
3.61 |
3.61 |
3.98 |
5.61 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
4.01 |
3.03 |
3.04 |
3.04 |
3.04 |
صندوق بازنشستگی |
5.96 |
5.98 |
6.04 |
4.41 |
4.41 |
4.21 |
3.36 |
4.99 |
4.99 |
4.99 |
4.99 |
4.99 |
سرمایهگذاری تأمین اجتماعی |
8.76 |
8.76 |
8.98 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
صبا تأمین |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.63 |
1.47 |
1.49 |
1.73 |
0.94 |
0.00 |
سرمایهگذاری ملی |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
3.64 |
3.65 |
3.65 |
3.65 |
3.72 |
4.18 |
4.33 |
4.33 |
5.01 |
سرمایهگذاری صنعت و معدن |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
2.06 |
1.22 |
1.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
سازمان خصوصیسازی |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.31 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
صبا انرژی |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.69 |
توسعه بازار سرمایه |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
2.09 |
1.30 |
1.02 |
1.11 |
0.36 |
0.83 |
مجموع |
18.33 |
18.35 |
19.00 |
13.66 |
8.06 |
7.86 |
13.10 |
16.71 |
15.71 |
15.20 |
13.66 |
14.56 |
شرکتهای قطعهسازی و وابسته به آنها |
||||||||||||
تدبیر سرمایه آراد |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
7.27 |
7.27 |
15.23 |
15.23 |
15.23 |
15.23 |
15.23 |
15.23 |
15.23 |
مانا نوین |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.14 |
1.37 |
1.37 |
حمیدرضا صمدی |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.22 |
1.27 |
1.27 |
1.27 |
آرسام پلاست راز |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.32 |
1.53 |
1.53 |
1.53 |
سرمایهگذاری بهمن |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.97 |
کیا مهستان |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.92 |
1.00 |
پویا همگام |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.76 |
توسعه راهبردی راز |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
2.36 |
2.36 |
مجموع |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
7.27 |
7.27 |
15.23 |
15.23 |
15.23 |
17.77 |
19.17 |
22.68 |
24.49 |
مأخذ: گزارش فعالیت هیئت مدیره شرکت ایرانخودرو از سال 1388 تا سال 1398.
با توجه به جدول فوق، روند تغییرات سهام ایرانخودرو براساس بخشهای دولت، عمومی غیردولتی، شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو و قطعهسازان بهشرح شکل 17 است.
سایر سهامداران خرد |
زیرمجموعه ایران خودرو |
قطعه سازان |
عمومی وابسته دولت |
دولت |
شکل 17. روند تغییرات سهام گروههای مختلف در شرکت ایرانخودرو
مأخذ: همان.
شکل 18. روند تغییرات سهام گروههای مختلف در شرکت ایرانخودرو
مأخذ: همان.
با توجه به نمودارهای فوق سهام گروههای مختلف روندهای متفاوتی را طی کرده است.
سهام دولت از سال 1387 تا 1389 به بیش از نصف خود کاهش پیدا کرده است و پس از آن تا سال 1399 کاهش اندکی را تجربه کرده است.
همزمان با کاهش سهام دولت در ایرانخودرو در بازه زمانی سال 1387 تا سال 1389، سهام شرکتهای زیرمجموعه ایرانخودرو در این شرکت افزایش یافته و پس از سال 1389 تغییرات نوسانی کمی را به خود دیده است.
از سال 1390 و همزمان با کاهش سهم شرکتهای عمومی غیردولتی در ایران خودرو، سهام شرکتهای وابسته به شرکت کروز در ایرانخودرو افزایش مییابد و همزمان با تغییر دولت در سال 1392، سهام این شرکتها به رشد حدود دو برابری همراه شده و پس از آن با اضافه شدن هلدینگ رایزکو، سهام آنها تا سال 1398 به طور مستمر افزایش پیدا میکند، بهنحوی که در پایان سال 1398، این گروه از قطعهسازان در حدود 25 درصد از سهام ایرانخودرو را بهخود اختصاص دادند، اما از ابتدای سال 1399 تاکنون و با افزایش قیمت سهام ایرانخودرو، سهام این گروه با حدود 6 درصد کاهش روبرو شده و به 18/78 رسیده است.
شرکت سایپا در سال 1374 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته و در سال 1378، 51 درصد از سهام دولت در شرکت سایپا واگذار شد.
جدول 24. رویدادهای مهم مالکیتی شرکت سایپا
گروه خودرویی سایپا |
||
ردیف |
زمان |
رویدادهای مالکیتی مهم |
1 |
1345 |
بهصورت شرکت سهامی خاص به نام شرکت سهامی تولید اتومبیل سیتروئن ایران تأسیس شد. در اداره ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی تهران به ثبت رسیده است. |
2 |
1355 |
به شرکت سهامی عام تبدیل شد. |
3 |
1358 |
به استناد تبصره «2» قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران مشمول بند «الف» قانون مزبور شد. |
4 |
1360 |
تحت سرپرستی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران قرار گرفت. |
5 |
1374 |
شرکت سایپا در بورس اوراق بهادار تهران در گروه وسائط نقلیه با نماد خساپا پذیرفته شده است. |
6 |
1378 |
بهموجب تبصره «35» قانون بودجه کشور، 51 درصد سهام شرکت در بورس اوراق بهادار تهران واگذار شد. |
7 |
1381 |
واگذاری بخشی از سهام شرکت سایپا؛ سهم سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران 40.02 درصد است. |
8 |
1387 |
واگذاری بخشی از سهام شرکت سایپا؛ سهم سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران37.79 درصد است. |
سهامداران بالای یک درصد این شرکت در تاریخ 1401/10/15به شرح جدول 25 است.
جدول 25. سهامداران بالای یک درصد این شرکت سایپا
نوع سهامداران |
سهامدار/دارنده |
درصد سهام |
دولت |
سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران |
17.31 |
شرکتهای عمومی وابسته به دولت و بانک |
مؤسسه صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد |
15.60 |
شرکتهای زیرمجموعه سایپا |
شرکت سرمایهگذاری گروه صنعتی رنا - سهامی عام |
16.81 |
شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان - سهامی خاص |
9.73 |
|
شرکت سرمایهگذاری سایپا - سهامی عام |
8.87 |
|
شرکت تجارت الکترونیک خودروتابان - سهامی خاص |
2.98 |
|
شرکت سرمایهگذاری و توسعه صنعتی نیوان ابتکار |
1.27 |
|
سهامداران خُرد زیر ۱درصد |
سایر اشخاص حقیقی و حقوقی |
27.43 |
|
جمع |
100 |
بهمنظور بررسی دقیقتر سهامداران این شرکت، میتوان آنها را به چهار بخش تقسیم کرد:
سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران به نمایندگی از دولت جمهوری اسلامی ایران، در سال 1360 و تحت عنوان «طرحهای مهم انقلاب» اداره سایپا را بهدست گرفت و سهام دار کل شرکت شد. هماکنون حدود 17/31 درصد سهام سایپا در اختیار این سازمان است.
2-2. بخش دوم- شرکتهای عمومی وابسته به دولت
مؤسسه صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد که سهامدار 15/6 درصد از سهام شرکت سایپا است در تاریخ 1391/۰۷/22 به استناد قانون «ساختار رفاه و تأمین اجتماعی» و تصویبنامه هیئت وزیران شماره ت۴۵۳۵۲هـ مورخ1392/۷/2۲ به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منتقل شد.
2-3. بخش سوم- شرکتهای زیر مجموعه سایپا
شرکتهای زیرمجموعه سایپا جمعاً 39/66 درصد سهام این شرکت را در اختیار دارند که در ادامه به بررسی هریک از این شرکتها پرداخته شده است:
براساس جدول 26، تمام سهام شرکت نیوان ابتکار به شرکت مادر خود یعنی سایپا تعلق دارد.
جدول 26. لیست سهامداران شرکت سرمایهگذاری و توسعه صنعتی نیوان ابتکار
نام سهامداران |
درصد سهام |
شرکت ایرانی اتومبیل سایپا |
100 |
مأخذ: یادداشتهای مالی صورتهای مالی دوره ۶ماهه منتهی به 1400/06/31.
شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا پیش از انقلاب و تحت نام دیروپ ایران شروع به فعالیت کرد، در سال 1367 نام آن به صنایع رنگ و رزین طیف سایپا تغییر کرد و درنهایت در سال 1383 بهمنظور ایجاد یک شرکت تخصصی در زمینه مدیریت بازار سرمایه به شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا تغییر نام داد.
سهامداران این شرکت در 1401/10/15بهصورت زیر است:
جدول 27. سهامداران شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا در تاریخ 1401/10/15
نام سهامداران |
درصد سهم |
شرکت سایپا |
66.41 |
شرکت رویال صدف کیش |
1.9 |
مأخذ: سایت مدیریت فناوری بورس تهران.
همان طور که مشاهده میشود، عمده سهام شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا (66 درصد) در اختیار شرکت مادر یعنی سایپا قرار دارد. همچنین اعضای هیئت مدیره این شرکت در تاریخ 1400/01/29که در جدول 28 آمده است همگی جزو شرکتهای زیرمجموعه سایپا هستند.
جدول 28. اعضای هیئت مدیره شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا در تاریخ 1401/10/15
عضو هیئت مدیره |
نماینده |
سمت |
بازرگانی سایپا یدک |
رضا حسینی |
رئیس هیئت مدیره |
قالبهای بزرگ صنعتی سایپا |
سیدعلی فتاحی |
مدیرعامل و عضو هیئت مدیره |
سرمایهگذاری و توسعه صنعتی نیوان ابتکار |
حمید شهیاز |
نایب رئیس هیئت مدیره |
شرکت سایپا |
مجید حسینی |
عضو هیئت مدیره |
مرکز تحقیقات و نوآوری صنایع خودرو سایپا |
یوسف ندیلی |
عضو هیئت مدیره |
مأخذ: گزارش تفسیری هیئت مدیره دوره مالی منتهی به تاریخ 1399/09/30.
با توجه به موارد ذکر شده عملاً مدیریت شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا، متعلق به شرکت سایپا است.
شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان، در تاریخ 1389/03/18 تأسیس شده است. این شرکت بلافاصله پس از تأسیس اقدام به خرید 3.899.567.562 سهم از شرکت سایپا را بر اساس توافقنامه فیمابین شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا بهعنوان نماینده این شرکت با شرکت سرمایهگذاری تأمین اجتماعی و گروه بهمن کرد.[8]
علاوهبر این، همانطور که در تصویر زیر که برگرفته از یادداشتهای صورتهای مالی این شرکت است، شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان، فاقد کارمند تماموقت است.
شکل 19. تعداد کارکان شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان
مأخذ: همان.
بهمنظور شناخت دقیق مالکیت شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان، لازم است سهامداران این شرکت مورد بررسی قرارگیرد. لیست سهامداران این شرکت در تاریخ 1401/10/15بهصورت جدول 29 است:
جدول 29. سهامداران شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان
نام سهامداران |
درصد سهام |
شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا |
73 |
شرکت سرمایهگذاری سایپا |
20 |
شرکت صنایع تولیدی کروز |
4 |
شرکت سردساز خودرو |
1 |
شرکت صنایع تولیدی اندیشه ایمنی خودرو |
1 |
شرکت آذین خودرو |
1 |
مأخذ: همان.
شکل 20. رابطه شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان و شرکت سایپا
مأخذ: همان.
در میان سهامداران شرکت پیشگامان بازرگانی ستاره تابان، شرکت سرمایهگذاری سایپا و سرمایهگذاری کارکنان سایپا 93 درصد از سهام این شرکت را در اختیار دارند. شرکت سرمایهگذاری سایپا همانطور که در بخش قبلی به آن اشاره شده است، تحت تملک و مدیریت شرکت سایپا است. ازاینرو بهمنظور تدقیق مالکیت شرکت فوق لازم است که وضعیت مالکیت و مدیریت شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا بررسی شود.
عمده سهام شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا، متعلق به کارکنان این شرکت میباشد، اما این شرکت توسط سایپا اداره میشود. برای اطلاع از این امر لازم است که نگاهی به اعضای هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا انداخته شود.
جدول 30. اعضای هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا
نام عضو هیئت مدیره |
سمت |
امیر چراغعلی |
مدیرعامل و عضو هیئت مدیره |
حمیدرضا رستگار |
رئیس هیئت مدیره |
حسین نصیری |
نایب رئیس هیئت مدیره |
امیرحسین تابع جماعت به نمایندگی از شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا |
عضو غیر موظف هیئت مدیره |
احمد بذلی به نمایندگی از شرکت انرژی گستر ساینا اروند |
عضو موظف هیئت مدیره و قائم مقام مدیرعامل |
مأخذ: برگرفته از سایت شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا https://semico.ir)).
نکته قابل توجه در مورد جدول 30 این است که از 5 عضو هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا، آقای امیر چراغعلی مدیرعامل این شرکت، طی سالهای 1397 و 1398 معاون اداری و توسعه منابع انسانی گروه خودروسازی سایپا بوده است. آقای حمیدرضا رستگار، رئیس هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا، درحال حاضر عضو موظف هیئت مدیره و قائم مقام مدیر عامل در امور اجرایی شرکت سایپا است و آقای حسین نصیری نایب رئیس هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا، مدیر توسعه مدیریت و مشاور مدیرعامل شرکت سایپا است. عضو دیگر هیئت مدیره گروه سرمایهگذاری سایپا است که پیشتر سهامداری آن بررسی شده بود. عضو دیگر نیز که شرکت انرژی گستر ساینا اروند است، 100درصد سهامش به شرکت سرمایهگذاری سایپا تعلق دارد.
با توجه به آنچه گفته شد، مدیریت شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا تماما توسط شرکت سایپا اداره میشود.
شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان در تاریخ 1388/12/26 تحت عنوان شرکت توسعه خدمات خودرو تابان تأسیس شده است. سرمایهگذاری این شرکت در شرکت سایپا شامل 1.168.862.089 سهم میباشد و براساس توافقنامه فیمابین با شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا درخصوص خرید سهام شرکت سایپا طی یک فقره قرارداد با شرکت سرمایهگذاری تأمین اجتماعی ایجاد شده است.
جدول 31. سهامداران شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان
سهامداران شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان |
درصد سهام |
شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا |
80 |
شرکت سرمایهگذاری سایپا |
20 |
مأخذ: یادداشتهای توضیحی صورتهای مالی شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان منتهی به تاریخ 1400/12/29.
شکل 21. رابطه شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان و شرکت سایپا
مأخذ: همان
همانطور که از تصویر و جدول فوق مشخص است، سهام شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان، به دو شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا و سرمایهگذاری سایپا تعلق دارد و بنابر آنچه در قسمت قبل به آن اشاره شد، هر دو شرکت سرمایهگذاری کارکنان سایپا و سرمایهگذاری سایپا توسط شرکت سایپا اداره میشود، ازاینرو شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان نیز بهصورت غیرمستقیم به شرکت سایپا کاملاً وابسته است.
شایان ذکر است که شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان، فاقد کارمند دائمی است و همانطور که در تصویر زیر مشخص است، فعالیت این شرکت در سال 1398 تنها نگهداری سهام شرکت سایپا بوده است.
شکل 22. تعداد کارکنان شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان
مأخذ: همان.
این شرکت سهامی عام است و سهامداران شرکت سرمایهگذاری رنا در تاریخ 1401/10/15بهشرح جدول 32 است:
جدول 32. شرکت سرمایهگذاری گروه صنعتی رنا
نام سهامداران |
درصد سهم |
شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا |
38.310 |
شرکت گروه سرمایهگذاری کارکنان سایپا |
15.9 |
شرکت سرمایهگذاری صندوق بازنشستگی کشوری |
8.08 |
شرکت سرمایهگذاری آتیه صبا |
7.29 |
شرکت سایپا |
2.15 |
صندوق سرمایهگذاری ارزش کاروان آینده |
1.14 |
مأخذ: سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران.
با ملاحظه جدول فوق، بیش از 50 درصد سهام این شرکت از طریق شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا و شرکت گروه سرمایهگذاری کارکنان سایپا بهصورت غیرمستقیم به شرکت سایپا تعلق دارد. اعضای هیئت مدیره این شرکت در تاریخ 1401/10/15بهشرح جدول 33، انتخاب شدند.
جدول 33. اعضای هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری رنا
اعضای هیئت مدیره |
نام نماینده |
شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا |
محمد هاشم سمتی |
شرکت گروه سرمایه کارکنان گذاری سایپا |
فاقد نماینده |
شرکت تجارت الکترونیک خودرو تابان |
سمیرا راکخواه |
شرکت رویال صدف کیش |
محمود محمدزاده چاپشلو |
شرکت ارزش آفرینان تجارت صبا |
فاقد نماینده |
مأخذ: همان.
علاوهبر ۳شرکت گروه سرمایهگذاری سایپا، گروه سرمایه کارکنان گذاری سایپا و تجارت الکترونیک خودرو تابان که بررسی شدند، 100 درصد سهام شرکت رویال صدف کیش نیز متعلق به گروه سرمایهگذاری سایپا است.[9] ازاینرو 4 عضو هیئت مدیره شرکت سرمایهگذاری رنا، توسط شرکت سایپا اداره می شود.
2-4. بخش چهارم؛ سهام زیر یک درصد
مشابه آنچه در بخش مربوط به شرکت ایرانخودرو ذکر شد این بخش از سهام شناور بوده و در اختیار هزاران نفر قرار دارد و عملاً امکان اجماع و تصمیمگیری از طریق این بخش از سهام وجود ندارد.
ازاینرو عملاً تمامی اعضای هیئت مدیره شرکت سایپا متأثر از دولت تعیین و منصوب میشوند.
2-5. جمعبندی وضعیت فعلی سهامداری شرکت سایپا
با توجه به موارد گفته شده سهامداران شرکت سایپا را میتوان بهصورت شکل، دستهبندی کرد:
شکل 23. جمعبندی سهام گروههای مختلف از سایپا
مأخذ: دادههای حاصل از سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران.
همانگونه که در شکل فوق مشاهده میشود درمجموع، حدود 73 درصد سهام شرکت سایپا در اختیار بخش عمومی و شرکتهای زیرمجموعه این شرکت است. بهطوری که حدود 33 درصد از سهام شرکت سایپا به دولت و شرکتهای عمومی وابسته به دولت اختصاص دارد. علاوهبر آن بیش از 39 درصد از سهام شرکت سایپا، متعلق به شرکتهای زیرمجموعه آن است.
جدول 34. سهامداران شرکت سایپا از سال 1388 تا 1398
سال جمع بندی |
88 |
89 |
90 |
91 |
92 |
93 |
94 |
95 |
96 |
97 |
98 |
سهام دولت |
37.79 |
37.20 |
36.79 |
36.79 |
35.76 |
17.30 |
17.31 |
17.31 |
17.30 |
17.30 |
17.30 |
شرکتهای وابسته به دولت |
33.87 |
6.22 |
4.95 |
2.90 |
9.54 |
22.31 |
23.53 |
22.32 |
20.80 |
20.90 |
16.70 |
شرکتهای زیرمجموعه |
12.73 |
36.10 |
36.25 |
36.25 |
39.30 |
43.93 |
39.98 |
40.22 |
41.60 |
41.55 |
40.30 |
قطعهسازان |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.00 |
0.00 |
0.00 |
سایر |
15.61 |
20.48 |
22.01 |
24.06 |
15.40 |
16.46 |
19.18 |
20.15 |
19.30 |
20.25 |
25.70 |
شرکتهای زیرمجموعه سایپا |
|||||||||||
سرمایهگذاری گروه صنعتی رنا |
8.89 |
17.58 |
17.73 |
17.73 |
15.05 |
17.73 |
9.72 |
15.39 |
16.30 |
17.40 |
17.30 |
پیشگامان بازرگانی ستاره تابان |
0.00 |
11.93 |
11.93 |
11.93 |
10.00 |
11.93 |
10.60 |
10.60 |
10.20 |
10.20 |
9.90 |
توسعه سرمایه رادین |
0.00 |
6.59 |
6.59 |
6.59 |
6.60 |
6.59 |
6.63 |
1.10 |
1.10 |
0.00 |
0.00 |
سرمایهگذاری سایپا |
3.84 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
3.66 |
3.66 |
9.65 |
9.65 |
9.60 |
9.65 |
8.80 |
تجارت الکترونیک خودرو تابان |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
2.85 |
3.06 |
2.36 |
2.36 |
3.00 |
3.00 |
3.00 |
سرمایهگذاری نیوان ابتکار |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.14 |
0.96 |
1.02 |
1.12 |
1.40 |
1.30 |
1.30 |
مجموع |
12.73 |
36.10 |
36.25 |
36.25 |
39.30 |
43.93 |
39.98 |
40.22 |
41.60 |
41.55 |
40.30 |
شرکتها و سازمانهای عمومی وابسته به دولت |
|||||||||||
صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
17.50 |
17.60 |
16.27 |
15.70 |
15.70 |
15.70 |
سازمان خصوصیسازی |
1.25 |
1.25 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.70 |
1.00 |
سرمایهگذاری تأمین اجتماعی |
16.87 |
0.00 |
0.00 |
0.*00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
صبا تأمین |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
4.73 |
0.00 |
4.01 |
4.19 |
2.20 |
1.70 |
0.00 |
سرمایهگذاری ملی |
1.17 |
1.90 |
1.91 |
0.00 |
1.91 |
1.91 |
1.92 |
1.86 |
1.90 |
1.80 |
0.00 |
سازمان خصوصیسازی (سهام عدالت) |
1.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.00 |
0.00 |
0.00 |
تابعه بهمن |
13.58 |
3.07 |
3.04 |
3.00 |
2.90 |
2.90 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
مجموع |
33.87 |
6.22 |
4.95 |
2.90 |
9.54 |
22.31 |
23.53 |
22.32 |
20.80 |
20.90 |
16.70 |
شرکتهای قطعهسازی |
|||||||||||
شرکت شاسیساز ایران |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
0.00 |
1.00 |
0.00 |
0.00 |
مأخذ: دادههای حاصل از گزارش فعالیت هئیت مدیره شرکت سایپا طی سالهای 1388 تا1398 .
با توجه به جدول فوق، روند تغییرات سهام سایپا براساس بخشهای دولت، شرکتهای عمومی وابسته به دولت و شرکتهای زیرمجموعه سایپا بهصورت ذیل میشود:
شکل 24. روند تغییرات سهام گروههای مختلف در شرکت سایپا
سهامداران خرد |
زیرمجوعه سایپا |
عمومی وابسته دولت |
دولت |
مأخذ: همان.
شکل 25. روند تغییرات سهام گروههای مختلف در شرکت سایپا
مأخذ: همان.
با توجه به نمودارهای فوق، سهام گروههای مختلف در شرکت سایپا روندهای قابل توجهی را طی کرده است. سهام دولت از سال 1387 تا سال1392 بدون تغییر بوده و پس از آن طی سالهای 1392 و 1393 سهام دولت در شرکت سایپا به بیش از نصف خود کاهش پیدا کرده است و پس از آن تا سال 1399 تقریباً ثابت بوده است.
علاوهبر آن همزمان با کاهش سهام شرکتهای عمومی وابسته به دولت در سایپا در بازه زمانی سال 1388 تا سال1389 و قرار گرفتن سهم این گروه به پایینتر از 5 درصد در سال 1389، سهام شرکتهای زیرمجموعه سایپا در این شرکت افزایش مییابد، بهطوری که تا پایان سال 1389، شرکتهای زیرمجموعه سایپا، مجموعاً سهامدار 36 درصد از سهام سایپا میشوند و پس از آن تا سال 1398 تغییرات اندکی را تجربه کرده است.
مقارن با کاهش سهام دولت در بازه زمانی سالهای 1392 و 1393، میزان سهام شرکتهای عمومی وابسته به دولت در سایپا مجدداً افزایش مییابد بهطوری که از 2/9 درصد در سال 1391 به بیش از 22 درصد در سال 1393 میرسد.
وضعیتی که در شرکتهای ایرانخودرو و سایپا پس از واگذاریهای سال 1387 رخ داد، نهتنها این شرکتها را به اهداف پیشبینی شده در سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم قانون اساسی (خروج دولت از مدیریت این بنگاهها و اداره شرکت توسط بخش خصوصی برای ارتقای بهرهوری آنها) رهنمون نساخت، بلکه مسائل و چالشهای جدیدی را برای این شرکتها ایجاد کرد که در ادامه به بخشی از آنها پرداخته میشود:
روابط بیش از اندازه نزدیک بخش عمومی و خودروسازان از مهمترین نتایج ساختار مالکیتی فعلی صنعت خودرو است. این نزدیکی از یک طرف به خودروسازان قدرت لابیگری بالایی داده و از طرف دیگر به همان اندازه خودروسازان را در برابر مداخلات دولتی آسیبپذیر کرده است. بهعبارت دیگر، از نگاه توسعهای، هم خودروسازان و هم دولت از ساختار مالکیتی فعلی بهشدت متضرر میشوند. در ادامه به بعضی از مهمترین آثار منفی نزدیکی بیش از اندازه دولت و صنعت خودروسازی پرداخته میشود.
استخدامهای سفارشی، مکانیابی سفارشی سایتهای تولیدی، فروش سفارشی خودرو (با زیان)، مکلف شدن به تقسیم کامل سود بین سهامداران بدون توجه به لزوم سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه و حتی انتخاب سفارشی همکار خارجی ازجمله معضلات دو خودروساز بزرگ کشور است که ریشه در نفوذهای سیاسی دارد.
از آثار دیگر، روابطی است که در طول زمان بین خودروسازان و مدیران دولتی ایجاد شده است. فرایندی که به آن، پدیده دربهای گردان میگویند. این شرایط میتواند به توسعه روابط ناسالم بین بنگاه اقتصادی و دولت منجر شده و درنهایت تسخیر سیاست را در پی داشته باشد. رفت و آمد مداوم مدیران بین دستگاههای دولتی و شرکتهای خودروسازی، در درازمدت میتواند موجب شکلگیری روابط ناسالم شده و توانمندی انتظام دولت را بهشدت کاهش میدهد.
تأثیرپذیری از تحولات سیاسی که منجر به تغییرات مدیریتی در صنعت خودروسازی میشود، از دیگر مشکلات صنعت خودروسازی است. از زمان تشکیل وزارت صنایع و معادن ایران در سال 1379، وزیران با میانگین 2/7 سال در این سمت باقی ماندند. همچنین میانگین مدیریت رؤسای سازمان گسترش و نوسازی بهعنوان اصلیترین متولی دو بنگاه خودروسازی حدود 2 سال است. بهتبع این تحولات سریع مدیریتی، شرکتهای خودروسازی هم با تحولات مدیریتی مداوم دست به گریبان هستند.
همانطور که در Error! Reference source not found. مشاهده میشود، از ابتدای انقلاب تاکنون، ایرانخودرو 12 و سایپا 13 مدیر داشته است[11] که میانگین حضور هر مدیر کمتر از 4 سال میشود. زمانی که برای برنامهریزی و ایجاد تحول در یک بنگاه خودروسازی، مناسب نیست.
همانطور که اشاره شد شرکتهای تابعه و وابسته ایرانخودرو و سایپا، بخش قابلتوجهی از سهام شرکتهای مادر را در اختیار دارند. بنابر آنچه بیان شد، شرکتهای تابعه و وابسته ایرانخودرو 25/24 درصد سهام ایرانخودرو و شرکتهای تابعه و وابسته سایپا بیش از 39/6 درصد سهام سایپا را درحال حاضر در اختیار دارند.
از مضرات اصلی خرید سهام چرخهای (خرید سهام شرکت مادر توسط شرکتهای زیرمجموعه) ایجاد یک حلقه بسته مدیریتی در شرکت است، بهطوری که در این حالت مدیران شرکتهای زیرمجموعه داخل حلقه، مدیران شرکت مادر و مدیران شرکت مادر نیز مدیران شرکتهای زیرمجموعه داخل حلقه را منصوب میکنند. وجود چرخههای بسته مالکیتی در شرکتهای خودروسازی از طریق خرید سهام شرکت اصلی توسط شرکتهای زیرمجموعه، موجب شده این بخش از سهام عملاً در اختیار دولت قرار گیرد و دولت برخلاف آنکه در ظاهر حدود 5/71 درصد از سهام ایرانخودرو و 17/31درصد از سهام سایپا را در اختیار دارد، اما درواقع از طریق سهام چرخهای و سهام شرکتهای عمومی غیردولتی، صاحب اختیار بیش از 50 درصد از سهام این دو خودروساز شده و مدیریت آن را در دست بگیرد. موضوعی که در قوانین اکثر کشورهای دنیا یا غیرقانونی اعلام شده یا محدود به درصد محدودی آن هم بدون حق رأی شده است. برای مثال در قانون شرکتی 2013 هند این ممنوعیت اینگونه تصریح شده است:
«هیچ شرکتی، نه خودش و نه از طریق نمایندگان خود اجازه داشتن هیچ سهمی از سهام شرکت مادر را ندارد و شرکت مادر هم اجازه اختصاص یا انتقال سهامش به شرکتهای تابعه را ندارد و هرگونه سهامداری به این شکل باید باطل گردد».
البته طبق ماده (28) دستورالعمل حاکمیت شرکتی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، مصوب سال 1397[12] مالکیت سهام شرکت اصلی توسط شرکتهای فرعی ممنوع اعلام شده است:
«شرکت نمیتواند تملک سهام شرکت اصلی خود را داشته باشد. شرکتهایی که سهام شرکت اصلی خود را در تملک دارند، باید ظرف مدت یک سال از تاریخ تصویب این دستورالعمل، سهام خود را واگذار کنند. این مدت با موافقت سازمان برای یک دوره قابل تمدید است».
در ادامه به بعضی از مهمترین آثار منفی سهامداری چرخهای پرداخته میشود:
از آنجا که مالکیت و مدیریت کلان شرکتهای زیرمجموعه در سهام چرخهای در اختیار شرکت مادرشان یعنی ایرانخودرو و سایپا بوده و این دو شرکت نیز قبل از اجرای قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم تحت مالکیت دولت بودهاند، پیش از واگذاری سهام، این شرکتهای زیرمجموعه، دارای ماهیت دولتی و تحت اختیار دولت بودند. این مسئله موجب شده در اثر خرید سهام شرکت مادر توسط این شرکتهای زیرمجموعه و ایجادسهامداری چرخهای، عملاً مدیریت دولتی در شرکت بلوکه شود و سهامی که این شرکتهای زیرمجموعه از شرکت مادر دارند در اختیار دولت قرار گیرد.
مسئله مذکور باعث شده است که اعمال نظر دولت در بنگاهها و دخالت در آنها بیواسطه و بهسرعت امکانپذیر شود. که در اثر آن، اولاً شرکتهای خودروسازی و مدیران آن کاملاً براساس منافع دولت تصمیمگیری می کنند و الزاماً منافع شرکت و سهامداران مردمی آن را تأمین نکنند.
ثانیاً با تغییر کلی و جزیی در دولتها (تغییر رئیسجمهور، وزیر و...) و حتی تغییر در سایر قوا و نهادهایی که امکان چانه زنی و اعمال قدرت بر دولت دارند، صنعت خودرو دستخوش تحولات و بیثباتی شود. ازاینرو بهصورت ساختاری امکان سرمایهگذاری بلندمدت بهویژه در حوزههای با فناوری بالا – که بهدلیل بازدهی دیرهنگام و طولانی نیازمند امنیت سرمایهگذاری بالایی است- در این خودروسازیها کاهش یافته است.
ثالثاً از آنجا که دولت در ظاهر سهام خود را واگذار کرده، عملاً مسئولیتپذیری کمتری نسبت به زمانی که بهصورت رسمی سهامدار ایرانخودرو و سایپا بود از خود نشان میدهد.
خرید سهام شرکت ایرانخودرو و سایپا توسط زیرمجموعههای آن عملاً منابع داخلی این دو بنگاه را صرف خرید سهام دولت در این دو شرکت کرده و باعث کمبود سرمایه در گردش شرکت ایرانخودرو و سایپا شده است. سرمایهای که میتوانست صرف ارتقای ماشینآلات یا تحقیق و توسعه شود، برای خرید سهام خود بنگاه هزینه شده است! البته در بسیاری از کشورها، بازخرید سهام توسط خود شرکت تحت عنوان سهام خزانه[13] تا اندازه مشخصی مجاز و قانونی است. ولی موضوع اصلی اینجاست که سهام خزانه حق رأی ندارد، اما سهام خریداری شده توسط شرکتهای تابعه و وابسته دارای حق رأی است. یعنی بهجز قفل شدن بخش بزرگی از سرمایه شرکت بهصورت سهام، از منظر حاکمیت شرکتی هم مسئله سهامداری شرکتهای تابعه مشکلآفرین است.
مسئله بازخرید سهام توسط خود شرکتهای خودروسازی در دهه 1390 آغازی بر هزینههای مالی هنگفت، افزایش قیمت تمام شده و زیان انباشته این دو بنگاه شده است. براساس یافتههای هیئت تحقیق و تفحص مجلس دهم از ایرانخودرو، معادل ارزی حدود 400 میلیون دلار در زمان خرید سهام ایرانخودرو، و در شرکت سایپا معادل 1/7 میلیارد دلار توسط شرکتهای زیرمجموعه برای خرید سهام شرکت سایپا به دولت پرداخت شده است،[14] که این رقم طی این سالها میتوانست صرف تولید شود تا بدهیهای سنگین خودروسازان پیش نیاید.
از آنجا که بهدلیل وجود انحصار در تولید خودرو در ایران، قطعهسازان داخلی ناچار به همکاری با شرکتهای ایرانخودرو و سایپا هستند، سهامداری یکی از قطعهسازان در ایرانخودرو میتواند بهصورت بالقوه موجب اخلال در تأمین قطعات و ایجاد انحصار در زنجیره تأمین از طریق تبانی در سفارش قطعات به شرکت سهامدار شود. این مسئله تاکنون نیز مناقشات زیادی میان قطعهسازان ایجاد کرده است که تصویر 3 گزارش نیز به آن اشاره دارد.
جمعبندی و ارائه پیشنهاد
با توجه به مسائل بیان شده در پژوهش انجام گرفته، تسلط دولت بر دو بنگاه اصلی خودروسازی و وجود سهامداری چرخهای، دو ویژگی بارز ساختار مالکیتی فعلی خودروسازان است. با اینکه سهم مجموعههای دولتی در ایرانخودرو 5/71 درصد و در سایپا 17/31 درصد است، ولی خود سهامداری ایرانخودرو و سایپا و نیز سهامداری شرکتهای عمومی وابسته به دولت و بانکها باعث شده تا دولت به بزرگترین سهامدار این دو شرکت مبدل شود. درمجموع، حدود 72/57 درصد سهام شرکت سایپا و حدود 52/07 سهام ایرانخودرو در اختیار بخش عمومی و شرکتهای زیرمجموعه این شرکت است.
دخالت بیش از اندازه دولت و بنگاههای خودروسازی از مهمترین پیامدهای منفی ساختار مالکیتی فعلی است. براساس شواهد موجود این موضوع بهوضوح در اتخاذ تصمیمات، اهداف، چشمانداز، راهکارهای اجرایی و انتصاب مدیران نمایان است، بهطوری که خودروسازان را در برابر مداخلات دولتی آسیبپذیر کرده است. مسئله مذکور باعث شده است که اعمال نظر دولت در بنگاهها و دخالت در آنها بیواسطه و بهسرعت امکانپذیر شود و با تغییر کلی و جزیی در دولتها (تغییر رئیسجمهور، وزیر و...) و حتی تغییر در سایر قوا و نهادهایی که امکان چانهزنی و اعمال قدرت بر دولت دارند، صنعت خودرو دستخوش تحولات و بیثباتی شود. همچنین سهامداری چرخهای از دیگر مهمترین پیامدهای منفی ساختار مالکیتی فعلی است که باعث قفل شدن بخش عظیمی از سرمایه دو بنگاه خودروسازی به شکل سهام خودشان شده است. سرمایه عظیمی که میتواند بهخصوص در دوران بحرانی فعلی بسیاری از مشکلات مالی این دو بنگاه را حل کند.
نزدیکی دولت و دو بنگاه خودروسازی و پدیده سهامداری چرخهای، نه دو موضوع جدا از هم که دو پدیده مرتبط بوده و هرگونه راهحلی باید هر دو پدیده را با هم در نظر بگیرد. ازاینرو بازطراحی ساختاری داخلی بهمعنای تعیین تکلیف شرکتهای تابعه و وابسته غیرمرتبط با عملیات تولید و یا غیرضروری، باید پیشنیاز هرگونه برنامه اصلاح ساختار مالکیتی قرار گیرد. نکته مهم در طراحی الگوی اصلاح ساختار مالکیتی این است که اولاً روابط بخش عمومی و بنگاه را بهگونهای تنظیم کند که روابط حامیپروری به حداقل برسد، ثانیاً با توجه به شرایط و بستر این صنعت، الگوی پیشنهادی برای اصلاح ساختار مالکیتی دو بنگاه خودروسازی کشور، امکانپذیر باشد.
واگذاری خودروسازان به بخش خصوصی با در نظر گرفتن الزامات آن در راستای اصلاح رابطه سیاستگذار با شرکتهای خودروسازی از مهمترین عوامل برونرفت چالشهای موجود این صنعت است. در اینخصوص مطابق جدول 35، رعایت الزامات برونبنگاهی شامل تدقیق چشمانداز و تدوین سیاستهای توسعه صنعت خودروسازی و برقراری سازوکارهای حفظ حقوق سهامداران خُرد بهمنظور جلوگیری از شکست واگذاری ضروری است. همچنین بهمنظور افزایش کارایی در زمان گذار از شرایط فعلی به حالت خصوصی نیاز است از راهکارهایی مانند واگذاری یک بنگاه و اجاره بنگاه استفاده کرد.
جدول 35. خلاصه آثار و پیامدهای ساختار مالکیتی دو بنگاه خودروسازی
تسلط بیش از اندازه دولت بر دو بنگاه خودروسازی |
کاهش استقلال بنگاه: یکی از دلایل اصلی اثرپذیری از دولت و نفوذهای سیاسی مدیران خودروسازی، نزدیکی این صنعت به دولت و فقدان استقلال مدیران آن است. |
ظهور پدیده دربهای گردان: رفت و آمد مدیران دولتی به شرکتهای خودروسازی، موجب ایجاد تعارض منافع و ظهور پدیده دربهای گردان در این صنعت شده است. |
|
بیثباتی مدیریتی: مدیران خودروسازی از تغییرات سیاسی در امان نبوده و معمولاً با تغییر دولت، مدیران خودروسازی نیز تغییر میکند. |
|
سهامداری چرخهای |
قفل شدن سرمایه شرکت: حجم زیادی از نقدینگی شرکت ایرانخودرو و سایپا، از طریق شرکتهای تابعه و وابسته صرف خرید سهام خودشان شده است. |
ایجاد حلقه بسته مدیریتی: با وجود شرکتهای تابعه و وابسته متعدد و داشتن کرسی در هیئت مدیره شرکت اصلی، نوعی حلقه بسته مدیریتی ایجاد شده که میتواند زمینهساز روابط ناسالم باشد. |
|
تداوم احاطه کامل دولت بر شرکتهای ایرانخودرو و سایپا: علیرغم تأکید قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم بر الزام دولت به کاهش سهام خود در شرکتهای خودروسازی، به خاطر وجود پدیده سهامداری چرخهای و سهامداری شرکتهای عمومی، دولت توانسته تسلط خود بر مالکیت و مدیریت دو بنگاه خودروسازی را حفظ کند. |
4-1. الزامات واگذاری سهام شرکتهای خودروسازی
نکته قابل توجه در زمینه واگذاری شرکتهای دولتی این است که خصوصیسازی بهخودی خود یک هدف نیست، بلکه ابزاری است برای دستیابی به اهدافی از پیش تعیین شده و حتی دارای یک فرم اجرایی یکسان و از پیش مشخص نیست، بلکه براساس چالشها و مسائلی که هر شرکت با آن روبروست و اهدافی که سیاستگذاران دنبال میکنند، قالبهای متفاوتی از واگذاری قابلیت اجرا دارد. بهمنظور جلوگیری از شکست واگذاری و عدم تکرار تجربیاتی مانند واگذاری شرکتهای هپکو، ماشینسازی تبریز و ... نیاز است الزامهایی برای این مهم در نظر گرفته شود که در ادامه به آن پرداخته میشود.
خصوصیسازی صنعت خودرو باید در واکنش به یک مسئله مشخص و با مجموعهای از اهداف روشن انجام شود تا بتوان این سیاست (خصوصیسازی) را ارزیابی کرد و در صورت لزوم اجرای آن، شکل اجرای متناسب با آن را نیز طراحی کرد. در شرایط کنونی که دولت اقدام به اجرای فرایندهای واگذاری شرکتهای خودروسازی کرده است، مشخص نیست که این اقدام در واکنش به چه مسئلهای صورت گرفته و اهدافی که از این کار دنبال میکند چیست؟ در فقدان چنین اهدافی و پیش از وجود یک استراتژی مورد وفاق در بین گروههای کارشناسی و سیاسی، ادامه فرایند واگذاری تنها منجر به افزایش سطح آشفتگی در صنعت خودرو و سیاستگذاری این بخش میشود. زیرا در صورت عدم وجود این وفاق بهدلیل تعدد و تداخل نهادهایی که امکان تصمیمگیری در حوزه صنعت خودرو دارند، خصوصیسازی در فرایند خود به محل نزاع گروهها و نهادهای مختلف با تفکرات متفاوت تبدیل خواهد شد و این فرایند عملاً از آنچه در ابتدا برنامهریزی شده بود فاصله خواهد گرفت و درنهایت نهتنها به بهبود وضعیت خودروسازان منجر نخواهد شد، که محیط نهادی آنها را بیش از پیش با مانع روبرو خواهد کرد.
مسئله مهم دیگر آن است که پیش از هر نوع واگذاری باید اکوسیستم صنعت برای حرکت بخش خصوصی به سمت اهداف مدنظر هموار شده باشد و متناسب با آن سیاستهای صنعتی طراحی شود. پیشنیاز این مسئله ایجاد چشمانداز و راهبرد بلندمدت با ثبات در بین گروههای مختلف سیاسی و کارشناسی است تا ضمن کاهش سطح تعارضات میان آنها بتوان به طراحی سیاستهای صنعتی متناسب با آن پرداخت. شایان ذکر است که برای تحلیل رفتار صنعت خودروسازی پس از واگذاری، نیاز است سیاستهای حاکم بر این صنعت و نظام انگیزشی متناظر با آن را مورد بررسی قرار داد. در شرایط فعلی که سیاست تعرفه واردات خودرو و قطعات آن، استاندارد، قیمتگذاری و اسقاط، عمده ابزارهای سیاستی برای مهندسی انگیزههای اقتصادی طی ۳دهه گذشته در ایران را تشکیل دادهاند، بر خلاف آنچه تصور میشود، مجموعه این سیاستها در کنار یکدیگر تشویقکننده خودروسازان برای حرکت به سمت کاهش تولید خودروهای ارزان قیمتتر و افزایش تولید خودروهای گرانقیمت، عدم سرمایهگذاری برای تغییر پلتفرمهای قدیمی و طراحی پلتفرمهای جدید، عدم تغییرات جدی در مدل خودروها، داخلیسازی پایین و کاهش کیفیت مواد و قطعات بوده است. ازاینرو واگذاری سهام شرکتهای خودروسازی به بخش خصوصی در چنین اکوسیستمی و با درنظر داشتن این نکته که بخش خصوصی تحت تأثیر منافع سهامداران خود مدیریت میشود، ممکن است منجر به بهبود وضعیت مالی و سوددهی بیشتر آنها شود، اما نهتنها اهداف مدنظر حاکمیت ازجمله توسعه نشان داخلی، طراحی و تولید خودروهای به روز با استفاده از زنجیره ارزش داخلی را براورده نخواهد کرد، بلکه به شکل فزایندهای از آن اهداف دور خواهد شد.
براساس قوانین و آییننامههای مرتبط با صنعت خودرو بیش از 20 نهاد حاکمیتی در حوزه خودرو توان تصمیمگیری دارند که این مسئله موجب شده است که امکان راهبری واحد برای این صنعت وجود نداشته باشد. نهادهای موازی در تصمیمگیری برای این صنعت انسجام سیاستی را از آن سلب کرده است. نکته مهم در بررسی نظام تصمیمگیری خودرو این است که در این معماری، نهادهایی با ساختار منافع متضاد با یکدیگر شکل گرفته که امکان راهبری صنعت خودرو در یک جهت را سخت و یا غیرممکن می کند. ازاینرو نیاز است بهمنظور امکان هدایتگری برای دولت در صنعت خودرو، پیش از ورود به فرایند واگذاری و اعطای نقش ناظر و هدایتگر به دولت، سازمانهای تصمیمگیر در صنعت خودرو با هدف پیگیری سیاستهای صنعتی بخش خودرو، بازمعماری شوند و اختیارات و مسئولیتهای هرکدام بازتعریف شود.
مسئله بسیار مهم دیگر آن است که صنایع خودروسازی در ایران بهدلیل گردش مالی بسیار زیاد (حدود 300 هزار میلیارد تومان در سال) و تعداد بالای نیروی کار آن (در دو گروه ایرانخودرو و سایپا مجموعاً بیش از 99 هزار نیروی کار مشغول به فعالیت هستند) در صورت واگذاری به بخش خصوصی، باید سیاستگذار بخش خودرو از ابزارهای سیاستگذاری مناسب بهرهمند باشد تا بتواند نقش هدایتگری خود را برای دستیابی به اهداف مورد نظر اعمال کند. ازاینرو ضروری است که پیش از هرگونه اقدام به واگذاری، ابزارهای سیاستگذاری و نظارتی دولت تا حد قابل قبولی ایجاد و به نقطه کارایی رسیده باشد.
قیمتگذاری اشتباه در سالهای اخیر یکی از عوامل اصلی ایجاد بیش از 120 هزار میلیارد تومان[15] زیان انباشته در دو گروه ایرانخودرو و سایپا بوده است. درصورتی که تعیین قیمت دستوری همراه با زیان بنگاه خصوصی شود، سبب بروز چالشهای اساسی در سطح جامعه و شکست واگذاری میشود. در این وضعیت بنگاه با کاهش تولید یا با استفاده از ابزارهایی مانند نیروی کار میتواند به نهاد قیمتگذار فشار وارد کند. این موضوع نارضایتی مصرفکننده را نیز در پی خواهد داشت و ممکن است سبب بروز چالشهای اساسی در سطح جامعه شده و موجب شکست واگذاری شود.
نکته قابل توجه دیگر آن است که وضعیت قیمتگذاری محصولات شرکتهای خودروسازی پس از یکسال از شروع دولت هنوز در هالهای از ابهام قراردارد. علاوهبر آن به اذعان وزارت صنعت، معدن و تجارت بخشی از محصولات شرکتهای ایرانخودرو و سایپا با قیمتی کمتر از هزینه تمام شده آنها به فروش میرسد که این مسئله موجب میشود که اولاً در شرایط فعلی بهدلیل زیاندهی ناشی از قیمتگذاری اشتباه، این شرکتها، مشتریان بسیار محدودی داشته باشند و احتمالاً صرفاً قطعهسازان تمایل به خرید سهام شرکت را خواهند داشت تا از این طریق شبکه تولید قطعات خود را گسترش دهند، ثانیاً هر دو شرکت ایرانخودرو و سایپا در این شرایط از ارزش پایینتری برخوردار خواهند بود و با قیمت پایینتری از آنچه باید، فروخته خواهند شد.
توانایی کشور در ایجاد محیطی برای خلق مزیت نسبی توسط خودروسازها از عوامل مؤثر بر رشد مستمر این صنعت است و دولت در ایجاد چنین محیطی نقش محوری دارد. ایجاد بسترهای لازم با هدف افزایش قابلیت صادرات محصولات خودرویی به کشورهای منطقه در این زمینه ضروری است و باید از انگاره افزایش تعداد خودروسازان داخلی و ایجاد رقابت داخلی به سمت ایجاد رقابت منطقهای حرکت شود. با وجود این بستر، شرکتهای خودروساز برای ورود به بازارهای مختلف ازجمله کشورهای همسایه برنامههای متناسب را برای سودآوری محصولات خود طراحی خواهند کرد.
29/23درصد از سهام ایرانخودرو و 27/43 درصد از سهام سایپا در اختیار سهامداران خُرد قرار دارد، این سهامداران حتی نقشی حداقلی نیز در تعیین هیئت مدیره و نظارت بر عملکرد مدیرعامل ندارند. درنتیجه ممکن است در اثر برخی از تصمیمات مدیرعامل یا هیئت مدیره حقوق این سهامداران تضییع شود. پیادهسازی قواعد حاکمیت شرکتی قبل از واگذاری بنگاه میتواند به حفظ حقوق سهامداران خُرد کمک کند.
بهمنظور ایجاد بهبود در فرایند واگذاری شرکتهای خودروسازی میتوان از راهکارهایی در حد فاصل زمان گذار از حالت فعلی به حالت واگذاری کامل استفاده کرد و بهنوعی پیش از انجام واگذاری آن را تمرین کرد، که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود:
الف) تفکیک مدیریت از مالکیت
درصورتی که بر حسب ارزیابیهای صورت گرفته شرایط لازم برای واگذاری مطلوب سهام شرکتهای خودروسازی وجود نداشته باشد، میتوان مدیریت این بنگاهها را در قالب قراردادی مدون و مشخص که کلیه انتظارات خود را در آن مشخص کرده باشد به بخش خصوصی واگذار و صرفاً بر نحوه اجرای قرارداد نظارت کرد.
ب) قرارگیری دولت در جایگاه نظارتی در حاکمیت شرکتی بنگاهها
حق رأی دولت در شرکتهای خودروسازی ایرانخودرو و سایپا ازجمله «حقوق غیر مالی» ناشی از مالکیت سهام است. در دوره گذار پیشنهاد بر تمرین خصوصیسازی بهصورتی است که حقوق غیرمالی دولت از جایگاه تصمیمسازی (داشتن اکثریت کرسیهای هیئت مدیره با حق رأی) به جایگاه نظارتی انتقال یابد. در اینصورت برای مثال ۲کرسی از 3کرسی، دولت در هیت مدیره شرکت های خودروساز بدون حق رأی در جلسات هیت مدیره شرکت کند تا بهصورت تدریجی ضمن محک و تمرین بخش خصوصی در مدیریت شرکت ها، شرایط واگذاری مهیا شود.
ج) واگذاری سهام یک بنگاه در صورت اصرار دولت بر واگذاری
با توجه موارد مطرح شده درخصوص تهدیدهای موجود در مسیر واگذاری بهمنظور افزایش احتمال موفقیت و کاهش حساسیتها و در صورت اصرار دولت بر اجرای سریع واگذاری، میتوان در شروع و قبل از برآورده شدن تمام الزامهای واگذاری، فقط سهام یک بنگاه را واگذار کرد.
با توجه به موارد فوق ضروری است که پیش از شروع فرایند واگذاری، دولت ضمن تدقیق چشمانداز و تصویر مطلوب خود از صنعت خودروسازی در ایران، سیاستهای توسعه این صنعت را تدوین و رویههای متناظر با آن را جاری کرده باشد و پس از آن به واگذاری سهام شرکتهای خودروسازی اقدام کند.
4. دادههای هیئت تحقیق و تفحص مجلس دهم از شرکتهای خودروسازی.