نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسنده
پژوهشگر ارشد گروه فناوری های نوین دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
با توجه به نقش فناوری های متوسط و پیشرفته در رشد و توسعه اقتصادی، این دسته از فناوری ها مورد توجه بسیاری از کشورهای جهان است. از این رو ارزیابی های مستمری از توسعه فناوری های متوسط و پیشرفته و چالش های آن در سطح جهانی صورت می گیرد. در این گزارش، روند توسعه فناوری های متوسط و پیشرفته و جایگاه ایران در جهان طی سال های 1990 (1369) الی 2020 (1399) براساس پایگاه داده سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) و گزارش شاخص عملکرد رقابت پذیری صنعتی 2022 بررسی می شود. به طور کلی جایگاه ایران در شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی در رتبه هفتاد وسوم از میان 154 کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (55) و هندوستان (61) در جایگاه بهتری قرار دارند.
بررسی شاخص رقابت پذیری صنعتی نشان می دهد با وجودی که روند یکی از زیرشاخص های آن با عنوان تعمیق و ارتقای فناوری ایران (سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از ارزش افزوده تولیدات صنعتی) در دوره 1369 الی 1389 ارتقا یافته و به 45 درصد رسیده است اما طی سال های 13۹9-1390 ثابت مانده است. همچنین در سال 1399، بیش از 54 درصد از صادرات صنعتی ایران را محصولات خام و نیمه خام تشکیل می دهند و تنها حدود 0/5 درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته و در حدود 32/5 درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. بر این اساس می توان گفت کشور به صادرات محصولات مواد خام و نیمه خام وابسته است و سهم فناوری های پیشرفته در صادرات اصلاً ملموس نیست.
کلیدواژهها
موضوعات
این گزارش بهمنظور تحلیل جایگاه ایران در شاخصهای تولید و صادرات محصولات با فناوریهای متوسط و پیشرفته طی سالهای 1369 الی 1399[1] تهیه شده است. گزارشهایی ازسوی برخی نهادهای کشور در مورد شاخصهای تولید و صادرات محصولات با فناوریهای متوسط و پیشرفته بهصورت سالیانه تهیه میشود، اما روندی از توسعه فناوریها در تولید و صادرات محصولات کشور بهدست نمیدهند. در این گزارش تلاش شده روند توسعه فناوری تولید و صادرات محصولات کشور طی سالهای مذکور، مورد بررسی قرار گیرد.
ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخصهای تولید مورد بررسی نشان میدهد که ساختار تولید ایران به لحاظ ارتقای فناوری یا به عبارتی سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از ارزشافزوده تولیدات صنعتی در دوره (۲۰۰۰-۱۹۹۰)، از حدود 28 درصد در سال 1369 به حدود 41 درصد در سال 1379 افزایش یافته است. سپس، در دوره بعدی (20۱0-20۰0) از حدود 41 درصد در سال 1379 به حدود 45 درصد در سال 1389 افزایش یافته اما دوره (20۲0-20۱0)، تا سال 1399 این شاخص در همان حدود 45 درصد باقی مانده است. بر این اساس میتوان گفت ساختار تولید ایران در دوره 1369 الی 1379 از منظر فناوری ارتقای قابلقبولی یافته است اما براساس این شاخص، در دوره 1379 الی 1399 بهبود قابلتوجهی در فناوری تولید مشاهده نمیشود.
با وجودی که در سال 1399 (2020) ایران در زمینه شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده صنعتی (MHVAsh)[2] در رتبه بیستوچهارم (24) از میان 154 کشور قرار دارد و از کشورهایی مانند ترکیه (43) و هندوستان (25) در جایگاه بهتری قرار دارد اما این امر ناشی از پایین بودن مخرج کسر (ارزشافزوده تولیدات صنعتی) ایران نسبت به کشورهای ترکیه و هندوستان است زیرا ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته هر دو کشور مذکور از ایران بهطور مطلق بیشتر است.
همچنین، ایران از نظر شاخص شدت صنعتی شدن (INDint) [3] نیز در رتبه سیوپنجم از میان 154 کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (34) و هندوستان (22)، قطر (21) و اندونزی (25) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند عمان (36)، عربستان سعودی (45)، مصر (61) و ازبکستان (66) در جایگاه پایینتر قرار دارند.
بهعلاوه، ایران از نظر شاخص ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه [4](MHVApc) نیز در رتبه پنجاهونهم از میان 154 کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (43)، کویت (48)، قطر (21) و عمان (41) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی (62)، هندوستان (78)، ازبکستان (85) و آذربایجان (100) در جایگاه پایینتر قرار دارند.
ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخصهای صادرات مورد بررسی نشان میدهد که در سال 1399 بیش از 54 درصد از کل صادرات صنعتی4 ایران را محصولات منبعمحور[5] تشکیل میدهند و تنها حدود 5/0 درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته تشکیل میدهند. همچنین حدود 5/32 درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. بر این اساس میتوان گفت حدود 33 درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته تشکیل میدهند. مابقی صادرات صنعتی ایران (حدود 13 درصد) نیز مربوط به صادرات محصولات با فناوری پایین است. بر این اساس میتوان گفت مهمترین ایراد در ساختار صادرات صنعتی ایران، وابستگی کشور به صادرات محصولات مواد خام و نیمهخام است.
ایران در سال 1399 (2020) در زمینه شاخص سهم صادرات تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی(MHXsh) [6] در رتبه هفتادوسوم از میان 154 کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (55)، هندوستان (61)، قزاقستان (63) و آذربایجان (70) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی (78)، ازبکستان (84)، بحرین (100) و کویت (113)، در جایگاه پایینتر قرار دارند.
همچنین، آمارها نشان میدهد ایران در سال 1399 (2020) در شاخص کیفیت صادرات صنعتی [7](MXQual) در رتبه نودودوم از میان 154 کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (42)، هندوستان (47)، قطر (74) و پاکستان (85) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند روسیه (93)، عمان (110) و آذربایجان (134)، در جایگاه پایینتر قرار دارند.
بهعلاوه، ایران از نظر شاخص صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه [8](MHX pc) نیز در رتبه هفتادوهفتم از میان 154 کشور قرار دارد و کشورهایی مانند کویت (64)، ترکیه (51) و عمان (53) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی (80)، هندوستان (95)، آذربایجان (105) و ازبکستان (110) و در جایگاه پایینتر قرار دارند.
این گزارش بهمنظور رصد، مسئلهیابی و ارائه تصویری از شاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری تهیه شده است، در این راستا، مهمترین زیرشاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری در شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی طی دوره 1990 الی 2020 بررسی شده و دو شاخص جدید ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه و صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه برای ایران و سایر کشورهای جهان محاسبه شد که براساس شاخص ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه میتوان گفت که از سال 1391، رشد ارزش افزوده سرانه تولیدات با فناوری پیشرفته متوقف شده است.
بهطورکلی جایگاه ایران از نظر شاخصهای تعمیق و ارتقای فناوری بهعنوان جزئی از شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی (CIP) [9] مناسب بهنظر نمیرسد و اهتمام جدی سیاستگذاران بهمنظور تنوعبخشی به تولیدات کشور و ارتقای صادرات فناوریهای پیشرفته برای نقشآفرینی جدی این دسته از تولیدات و صادرات غیرنفتی در اقتصاد کشور ضروری است.
اقتصاددانانی که نظریههای اساسی درباره رشد اقتصادی مطرح کردهاند، پیشرفت مبتنیبر فناوری را بهعنوان نیروی محرک اصلی آن برشمردهاند (اسمیت در کتاب ثروت ملل، 1776؛ مارکس در کتاب سرمایه، 1867 و شومپیتر در کتاب تئوری رشد اقتصادی، 1911). در دو دهه گذشته نیز تغییراتی در رویکردهای سنتی سیاستگذاری در کشورهای درحال توسعه ایجاد شده و نقش کلیدی تلاشهای فناورانه درونزا برای کسب مهارت کامل نسبت به فناوریهای نوین، انطباق آنها با شرایط محلی، ارتقا و انتشار آنها در کشور و بهرهبرداری از آنها در عرصه بینالمللی از طریق رشد صادرات و متنوعسازی فناوریها مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است. بهطوریکه در دنیای کنونی، نقش مهم نوآوری فناورانه در توسعه اقتصادی، آن را به یک حوزه کلیدی در سیاست اقتصادی تبدیل کرده است (علیزاده، 1394).
میزان صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته (MHT)[1] یکی از شاخصهای مهم میزان تحقق اقتصاد دانشبنیان است و بهعنوان یکی از زیرشاخصهای «شاخص جهانی نوآوری (GII)[2]»، «شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی (CIP)» مطرح است. همانطور که جدول 1 نشان میدهد، در سیاستها، اسناد و قوانین کشورمان نیز بر تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا تأکید شده است (براتی و زینالعابدینی، 1396).
جدول 1. سیاستها و قوانین مرتبط با تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا در کشور
عنوان سند/ قانون |
ماده/ بند |
شرح |
سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی |
بند «2» |
... و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانشبنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانشبنیان در منطقه. |
سیاستهای کلی علم و فناوری |
بند «1-6» |
توسعه صنایع و خدمات مبتنیبر علوم و فناوریهای جدید و حمایت از تولید و صادرات محصولات دانشبنیان و متکی بر فناوریهای بومی بهویژه در حوزههای دارای مزیت و ظرفیت، با اصلاح امر واردات و صادرات کشور. |
نقشه جامع علمی کشور |
کمیتهای مطلوب اهم شاخصهای کلان علم و فناوری |
سهم ارزشافزوده تولیدی صنایع با فناوری بالا و متوسط از کل ارزشافزوده تولیدی کشور تا 1404، 50 درصد عنوان شده است. |
سهم صادرات مبتنیبر فناوریهای بالا از کل صادرات غیرنفتی کشور به درصد جزء شاخصهای کلان علم و فناوری مطرح شده است. |
||
سیاستهای کلی برنامه پنجم توسعه |
بند «29» |
تأکید بر راهبرد توسعه صادرات بهویژه در بخش خدمات با فناورى بالا به نحوى که کسرى تراز بازرگانى بدون نفت کاهش یافته و توازن در تجارت خدمات ایجاد گردد. |
سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه کشور |
بند «79» |
... و توسعه تجارت و صادرات محصولات دانشبنیان. |
قانون برنامه ششم توسعه |
ماده (66) (جدول 13) |
دولت موظف است بهمنظور ...، توسعه و نشر علم و فناوری و ..، در طول برنامه جداول شماره ... و (13) را اجرایی نمایند. رتبه صادرات محصولات با فناوری بالا از کل صادرات در منطقه در سال 1396 برابر با 6 و در سال 1400 به رتبه سه برسد. |
مأخذ: براتی و زینالعابدینی، 1396.
صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته بهعنوان صادرات پایدار شناخته میشوند، زیرا متکی بر علم و فناوری هستند و نه منابع تمام شدنی (مثل نفت و گاز)؛ بهعلاوه به تولید محصولات تکمیلی مضاعف منجر میشوند. افزونبراین، نوسانات بازار فروش تولیدات دانشبنیان بهمراتب کمتر از محصولات دیگر نظیر تولیدات خام بوده و بازده اقتصادی صادرات آنها به نسبت محصولات دیگر بالاتر است. به بیان دیگر این نوع محصولات ارزش صادراتی بالایی داشته و این امر به ایجاد انگیزه در عملکرد فعالان اقتصادی ازجمله بخش خصوصی کمک میکند. دیگر مزایای صادرات محصولات و خدمات دانشبنیان عبارتند از:
ـ ایجاد وابستگی به دانش و فناوری (بهخصوص دانش بومی) در کشور مقصد صادرات،
ـ نفوذ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در کشور مقصد صادرات،
ـ ایجاد توان مقابله با تحریمها در کشور مبدأ،
ـ ارتقای کیفیت تولیدات داخلی و کاهش وابستگی به منابع طبیعی و محصولات خام (گنجی، 1392).
شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی (CIP) از سال 1990 تاکنون توسط یونیدو (UNIDO)[3] بهمنظور ارزیابی توان رقابت و عملکرد صنعتی اقتصادهای مختلف بررسی و اندازهگیری میشود. این شاخص مشتملبر سه بخش اصلی است که یکی از مهمترین بخشهای آن بخش تعمیق و ارتقای فناوری است که این گزارش به تشریح برخی از زیرشاخصهای آن میپردازد که عبارتند از:
همچنین در این گزارش دو شاخص جدید زیر تعریف و محاسبه میشوند:
این گزارش با هدف ارائه تصویری از وضعیت تولیدات و صادرات کالاها و خدمات دانشبنیان یا مبتنیبر فناوریهای پیشرفته بهعنوان شاخصی برای سنجش میزان نفوذ دانش و فناوری در اقتصاد تدوین شده است. در «شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی (CIP)»، صادرات کالاهای کشورها به چهار طبقه تقسیم میشود که عبارتند از صادرات محصولات منبعمحور، صادرات محصولات با فناوری پایین، صادرات محصولات با فناوری متوسط و صادرات محصولات با فناوری پیشرفته. این طبقهبندی از محصولات براساس طبقهبندی بینالمللی استاندارد تجارت (SITC) [12] صورت میگیرد. بهمنظور آشنایی با نظامهای طبقهبندی کالاها در ادامه، ابتدا انواع نظامهای طبقهبندی کالاها تشریح میشود. سپس، وضعیت ایران در شاخصهای تولید و صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته بررسی و در بخش بعدی جایگاه ایران در شاخصهای مذکور با جایگاه برخی از کشورهای منتخب مقایسه میشود و در انتها، جمعبندی و نتیجهگیری ارائه میشود.
طبقهبندی، زبان مشترکی را برای گردآوری و ارائه آمار فراهم میسازد و ازاینرو طبقهبندیهای بینالمللی در زمینههای مختلف شکل گرفتهاند. طبقهبندی فعالیتهای اقتصادی و محصولات برای ارائه آمارهای اقتصادی یک ضرورت است که کشورها در سطح ملی و بینالمللی نسبت به آن اقدام کردهاند. در شکل 1، کدهای مورد استفاده برای طبقهبندی فعالیتها و محصولات در سطح ملی و جهانی ارائه شده است.
شکل 1. کدهای طبقهبندی فعالیتهای اقتصادی، محصولات در سطوح جهانی، اروپا و ملی
مأخذ: اداره آمار اتحادیه اروپا.
1-1. طبقهبندی بینالمللی استاندارد صنعتی (ISIC)[13]
این سیستم برای طبقهبندی استاندارد و بینالمللی صنایع مختلف و با هدف مقایسه آمارهای اقتصادی جهانی ازسوی شورای اجتماعی ـ اقتصادی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۸ ایجاد و به کشورهای عضو این سازمان توصیه شد تا از این سیستم، بهعنوان استاندارد ملی در طبقهبندی همه فعالیتهای اقتصادی خود استفاده کنند. از این سیستم طبقهبندی، در زمینههای مختلف ازجمله جمعیت، تولید، اشتغال، درآمد ملی و سایر آمارهای اقتصادی استفاده میشود (عباسی و نخعی، 1387). در این سیستم ابتدا همه فعالیتهای اقتصادی به چند بخش اصلی تقسیم میشوند. برای نمونه کد (01) برای بخش کشاورزی، شکار و جنگلداری است. سپس هر بخش اصلی به چند رده تقسیم میشود. برای مثال، رده (011) شامل فعالیتهای کشاورزی و فعالیتهای مرتبط است. به همین ترتیب، ردهها نیز به گروههای جزئیتری تقسیم میشوند و درنهایت، طبقهها در پایین سطح از طبقهبندی قرار میگیرند (جدول 2).
جدول 2. مثالی از نحوه طبقهبندی در سیستم آیسیک (ISIC)
سطح |
کد |
شرح |
بخش |
01 |
کشاورزی، شکار و جنگلداری |
رده |
011 |
فعالیتهای کشاورزی و فعالیتهای مرتبط |
گروه |
0112 |
دامداری |
طبقه |
01121 |
فعالیتهای دامداری روزانه (تولید لبنیات) |
2-1. طبقهبندی برمبنای محصول (CPC) [14]
در ابتدای دهه 1970، کمیسیون آمار سازمان ملل متحد با همکاری سایر سازمانهای بینالمللی ازجمله اداره آمار اروپا (Eurostat) [15]، اقدامهایی را بهمنظور ارائه سیستمی هماهنگ با ISIC برای طبقهبندی کالا و خدمات، آغاز کردند. درنهایت در سال 1998، ویرایش اول طبقهبندی برمبنای محصول ارائه و در سال 2002 ویرایش 1.1 منتشر شد. طبقهبندی برمبنای محصول برای مقایسه آمار کالاها و خدمات بهصورت استاندارد در سطح بینالمللی و افزایش هماهنگی میان حوزههای مختلف اقتصادی و هماهنگ ساختن آمارهای اقتصادی، توسعه یافته است. کشورها و سازمانهای مختلف میتوانند از این سیستم برای طبقهبندی محصولات استفاده کنند. آمار مبتنیبر این طبقهبندی تولید، مصرف کالای واسطه و نهایی، تشکیل سرمایه و تجارت خارجی را پوشش میدهد. این سیستم از لحاظ ساختاری، بهصورت سلسلهمراتبی و کاملاً عددی و شامل پنج جزء به شکل زیر است:
بهطورکلی در طبقهبندی برمبنای محصول، 9 بخش، 70 قسمت، 305 گروه، 1167 کلاس و 2092 زیرکلاس وجود دارد.[18]
3-1. سیستم هماهنگ کدگذاری کالا (HS) [19]
این سامانه که بهعنوان سیستم هماهنگ (HS) شناخته میشود، یک سیستم بینالمللی استاندارد متشکل از نامها و شمارهها برای ردهبندی محصولات است که شورای همکاری گمرکی (CCC) [20] به توصیه سازمان ملل در سال ۱۹۸۳ ارائه کرد و در سال ۱۹۸۸ میلادی سازمان جهانی گمرک (WCO)[21] (که یک سازمان بیندولتی مستقل با بیش از ۱۷۰ کشور عضو و مستقر در بروکسل بلژیک است) گسترش داده و حمایت کرد. سیستم مذکور بهمنظور طبقهبندی همه کالاهای بازرگانی در سطح جهانی و توصیف کدگذاری تمام اقلام تجاری، تعیین تعرفههای گمرکی و درنهایت سهولت در امر تجارت بینالملل، طراحی شده است. بهعبارتدیگر سیستم مذکور در جهت ایجاد سهولت در جمعآوری، تجزیه و تحلیلهای آمارهای بازرگانی بینالمللی (آمارهای صادرات و واردات) و بهمنظور ایجاد مبنای واحد برای طبقهبندی کالا توسعه یافته است. این سیستم بهعنوان زبانی مشترک و شناخته شده در گمرکات دنیاست (عباسی و نخعی، 1387). در این سیستم، کدها با بیشترین پوشش، چهار رقمی بوده و بهعنوان سرکد شناخته میشوند. با استفاده از ۶ رقم بعدی، زیرگروهها تعیین میشوند. برای اطمینان از همسو بودن، تمام کشورها موظف هستند این ارقام را مطابق با استانداردهای بینالمللی بهکار گیرند. شکل 2، نحوه کدگذاری در سیستم HS را نشان میدهد.
شکل 2. ساختار یک کد HS
4-1. طبقهبندی بینالمللی استاندارد تجارت (SITC) [22]
این سیستم طبقهبندی استاندارد، جهت گردآوری آمارهای تجارت خارجی، براساس نظام طبقهبندی محصولات در کشورهای مختلف و در دورههای زمانی مختلف ازسوی شورای اجتماعی ـ اقتصادی سازمان ملل ایجاد شد. بنابراین تغییر ساختار تجارت بین کشورها در طول زمان با این سیستم قابل تشخیص است. هدف از ایجاد این طبقهبندی، گردآوری آمارهای بینالمللی تمام محصولات تجاری و توسعه مقایسهپذیری بینالمللی آمارهای تجاری است (عباسی و نخعی، 1387). ساختار سلسلهمراتبی طبقهبندی مذکور بهصورت زیر است:
تعاریف متعددی برای محصولات با فناوری بالا و متوسط ارائه شده است. در یک تقسیمبندی کلی میتوان این تعاریف را در دو دسته تعریف مبتنیبر ورودی[28] و تعریف مبتنیبر خروجی[29] قرار داد (قاضینوری و همکاران، 1388):
بر این اساس سازمانهای مختلفی نسبت به تعریف فعالیتهای اقتصادی و محصولات با فناوریهای پیشرفته اقدام کردهاند که در ادامه به برخی از آنها پرداخته شده است.
1-2. تعریف سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) [32]
این سازمان، صنایع و محصولات را براساس شدت فناورانه[33] طبقهبندی کرده است که از سال 1980 بهطور مداوم مورد بازنگری قرار گرفته است. بهطورکلی دو فهرست برای محصولات با فناوری پیشرفته ارائه شده است: 1. فهرست صنایع تولیدی یا رویکرد بخشی[34] و 2. فهرست تولیدکنندگان یا رویکرد محصول[35]. اساس رویکرد بخشی بر سه شاخص زیر استوار است:
برمبنای رویکرد بخشی، چهار دسته برای صنایع تولیدی تعریف شده که در جدول 3 نشان داده شده است.
جدول 3. دستهبندی صنایع تولیدی براساس فناوری
صنایع با فناوری پیشرفته |
صنایع با فناوری پیشرفته-متوسط |
- هواپیما و فضاپیما - داروها - ماشینآلات اداری، شمارشگر و محاسبهگر - رادیو، تلویزیون و تجهیزات ارتباطاتی - ابزارهای پزشکی، دقیق و بصری |
- ماشینها و لوازم الکتریکی - وسایل نقلیه موتوری، تریلرها و نیمهتریلرها - مواد شیمیایی بهغیراز داروها - تجهیزات جادهای و تجهیزات حملونقل تجهیرات و ماشینآلات |
صنایع با فناوری متوسط-پایین |
صنایع با فناوری پایین |
- ساخت و تعمیر کشتیها و قایقها - محصولات لاستیکی و پلاستیکی - زغالسنگ سوخته، محصولات پتروشیمی تصفیه شده و سوخت هستهای - دیگر محصولات معدنی غیرفلزی - فلزات پایه و محصولات فلزی ساخته شده |
- صنایع بازیافتی - چوب، خمیر کاغذ، کاغذ، محصولات کاغذی، چاپ و انتشار - محصولات غذایی، نوشیدنی و توتون - پارچه، محصولات نساجی، چرم و کفش |
مأخذ: سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه، 2011.
دستهبندی اخیر، برحسب کدهای ISIC نیز در دسترس است. بر این اساس، از مجموع 141 کد چهاررقمی ISIC، تعداد 11 کد (حدود 8 درصد) در طبقه فناوریهای سطح پیشرفته، 37 کد (حدود 26 درصد) در طبقه فناوریهای متوسط به بالا، تعداد 31 (کد 22 درصد) در طبقه فناوریهای متوسط به پایین و تعداد 62 (کد 44 درصد) در طبقه فناوریهای پایین، جای گرفته است (فیضپور و رضایی، 1391). گروهها و فعالیتهای فناوریهای سطح پیشرفته برحسب کدISIC آنها در جدول 4 آمده است.
جدول 4. صنایع با فناوری پیشرفته براساس کدISIC ویرایش 3
10 |
گروه |
فعالیت |
کد |
1 |
داروها |
تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی و محصولات دارویی گیاهی |
2423 |
2 |
تولید ماشینآلات اداری و حسابگر و محاسباتی |
تولید ماشینآلات اداری و حسابگر و محاسباتی |
3000 |
3 |
رادیو، تلویزیون و تجهیزات ارتباطاتی |
تولید لامپها و لامپهای لولهای الکترونیکی و سایر اجزای الکترونیکی |
3210 |
4 |
تولید فرستندههای تلویزیونی و رادیویی و دستگاههای مخصوص سیستمهای ارتباط تلفنی و تلگرافی |
3220 |
|
5 |
تولید گیرندههای تلویزیون و رادیو، دستگاههای ضبط یا پخش صوت و ویدئو و کالاهای وابسته |
3230 |
|
6 |
ابزارهای پزشکی، دقیق و بصری |
تولید تجهیزات پزشکی و جراحی و وسایل ارتوپدی |
3311 |
7 |
تولید ابزارها و وسایل ویژه اندازهگیری و کنترل و آزمایش و دریانوردی و مقاصد دیگر بهجز تجهیزات کنترل عملیات صنعتی |
3312 |
|
8 |
تولید تجهیزات کنترل عملیات صنعتی |
3313 |
|
9 |
تولید ابزارهای اپتیکی و تجهیزات عکاسی |
3320 |
|
10 |
تولید ساعتهای مچی و انواع دیگر ساعت - وسایل اندازهگیری |
3330 |
|
11 |
هواپیما و فضاپیما |
تولید وسایل نقلیه هوایی و فضایی |
3530 |
مأخذ: همان.
2-2. تعریف اداره آمار اتحادیه اروپا[36]
این اداره سه رویکرد برای شناسایی محصولات و خدمات فناوریهای سطح پیشرفته دارد:
الف) رویکرد بخشی: این رویکرد شامل مجموعهای از صنایع تولیدی مطابق با شدت فناورانه[37] (نسبت هزینه تحقیق و توسعه به ارزشافزوده) میباشد که با استفاده از طبقهبندی آماری فعالیتهای اقتصادی در جامعه اروپا (NACE)[38]، در دو یا سه سطح عددی جهت تعیین گروهها بهکار گرفته میشود. در این رویکرد، فعالیتهای تولیدی به چهار گروه فناوریها با فناوری پیشرفته، متوسط، متوسط و به پایین، و پایین و در بخش خدمات نیز به دو گروه خدمات دانشبر (KIS)[39] و خدمات کمتر دانشبر (LKIS) [40]تقسیم میشوند.
ب) رویکرد اختراعات: در این رویکرد، گروهبندی براساس طبقهبندی بینالمللی اختراعات (IPC)[41] صورت میپذیرد و فناوریهای سطح پیشرفته بهشرح زیر تقسیم میشوند:
ج) رویکرد محصول: این رویکرد بر سطح شدت فناورانه محصولات صنایع تولیدی استوار است. بهاینترتیب، محصولات فناوریهای سطح بالا براساس محاسبه شدت تحقیق و توسعه نسبت به گروه محصولات شناسایی میشود (نسبت هزینه تحقیق و توسعه به فروش کل). فهرست محصولات با فناوریهای سطح پیشرفته برحسب طبقهبندی بینالمللی استاندارد تجارت (SITC) در دسترس است که در جدول 5 نشان داده شده است.
جدول 5. محصولات با فناوری پیشرفته براساس کد طبقهبندی SITC ویرایش 4
گروه |
فعالیت |
کد |
هوافضا |
موتورهای هواپیما بهاستثنای کدهای 71489 و 71499 |
(714-714/89-714/99)+ |
هلیکوپتر |
792/1+ |
|
هواپیماها و سایر هواگردها (بهغیراز هلیکوپتر) |
792/2+792/3+792/4+ |
|
فضاپیما (شامل ماهوارهها) و وسایل پرتاب فضاپیما |
792/5+ |
|
پروانه و روتور و اجزا و قطعات آن |
792/91+ |
|
شاسی، اجزا و قطعات آن |
792/93+ |
|
قطبنمای مورد استفاده برای یافتن مسیر مورد نظر |
874/11 |
|
ماشینهای اداری کامپیوتری |
ماشینهای اداری چندمنظوره، دارای قابلیت اتصال به کامپیوتر و شبکه |
751/94+ |
سایر ماشینهای اداری، قادر به اتصال به کامپیوتر و شبکه |
751/95+ |
|
کامپیوترها |
752+ |
|
قطعات و اجزای گروه 725 |
759/97 |
|
مخابرات الکترونیکی |
دستگاههای ضبط یا تکثیر صدا |
763/31+ |
دستگاههای ویدئویی |
763/8+ |
|
تجهیزات مخابراتی، بهاستثنای 76493 و 76499 |
(764-764/93-764/99)+ |
|
مدارهای چاپی |
772/2+ |
|
برد الکتریکی و کنسولها >1000وات |
772/61+ |
|
کابلهای فیبر نوری |
773/18+ |
|
لامپهای مایکروویو |
776/25+ |
|
سایر لامپها |
776/27+ |
|
قطعات نیمههادی |
776/3+ |
|
مدارهای مجتمع الکترونیکی |
776/4+ |
|
کریستالهای پیزو الکتریکی |
776/8+ |
|
واسطههای نوری |
898/44+ |
|
واسطههای نیمههادی |
898/46 |
|
داروسازی |
آنتیبیوتیکها |
541/3+ |
هورمونها و مشتقات آنها |
541/5+ |
|
گلیکوزیدها، غددها، آنتیسرم و واکسنها |
541/6+ |
|
داروهای حاوی آنتیبیوتیک و یا مشتقات آنها |
542/1+ |
|
داروهای حاوی هورمون و سایر محصولات زیرگروه 5415 |
542/2 |
|
ابزارهای علمی |
دستگاههای الکترو تشخیص برای پزشکی یا جراحی و دستگاههای رادیولوژی |
774+ |
دستگاهها و ابزارهای نوری |
871+ |
|
موتور مته دندان |
872/11+ |
|
دستگاهها و ابزارهای اندازهگیری، بهاستثنای 87411و 8742 |
(874-874/11-874/2)+ |
|
دوربینهای عکاسی |
881/11+ |
|
دوربینهای فیلمبرداری |
881/21+ |
|
لنزهای تماسی |
884/11+ |
|
سایر فیبرهای نوری بهاستثنای 7731 |
884/19+ |
|
لوازم ارتوپدی بهاستثنای 899/65و 899/69 |
(899/6-899/65-899/69) |
|
ماشینهای الکتریکی |
خازنهای الکتریکی، ثابت، متغیر و قابل تنظیم بهغیراز ۷۷۸۶۱، ۷۷۸۶۶ و 77869 |
778/6-778/61-778/66- 778/69)+) |
ماشینهای الکتریکی با عملکرد منحصربهفرد |
778/7+ |
|
دستگاههای آشکارکننده بصری یا صدای الکتریکی |
778/84 |
|
شیمی |
سلنیوم، تلوریوم، فسفر، آرسنیک و بور |
522/22+ |
سیلیکون |
522/23+ |
|
کلسیم، استرانسیم و باریم |
522/29+ |
|
دیگر بازهای معدنی |
522/69+ |
|
مواد رادیواکتیو |
525+ |
|
رنگهای ارگانیک و مصنوعی خوراکی |
531+ |
|
پلیاتیلن ترفتالات |
574/33+ |
|
حشرهکشها، ضدعفونیکنندهها |
591 |
|
ماشینهای غیرالکتریکی |
سایر توربینهای گازی |
714/89+ |
بخشهای توربینهای گازی |
714/99+ |
|
راکتورهای هستهای و سایر اجزای آن، عناصر سوخت و غیره |
718/7+ |
|
ماشینها و دستگاههای جداسازی ایزوتوپ |
728/47+ |
|
ابزارهای ماشینی که با لیزر و سایر نورها یا پرتو فوتون و غیره کار میکنند |
731/1+ |
|
دستگاه تراش افقی که بهصورت عددی کنترل میشوند |
731/31+ |
|
سایر دستگاههای تراش افقی که بهصورت عددی کنترل میشوند. |
731/35+ |
|
سایر ماشینآلات حفاری، بهصورت عددی کنترل میشوند. |
731/42+ |
|
سایر ماشینآلات متهکاری که بهصورت عددی کنترل میشوند. |
731/44+ |
|
ماشین فرز زانویی که بهصورت عددی کنترل میشوند. |
731/51+ |
|
سایر ماشینهای فرز که بهصورت عددی کنترل میشوند. |
731/53+ |
|
ماشین سنگزنی با سطح صاف که بهصورت عددی کنترل میشود. |
731/61+ |
|
سایر ماشین سنگزنی که بهصورت عددی کنترل میشود. |
731/63+ |
|
ماشینهای تیزکننده که بهصورت عددی کنترل میشوند. |
731/65+ |
|
دستگاههای خمش، تاکننده، صاف یا مسطحکننده که بهصورت عددی کنترل میشوند. |
733/12+ |
|
ماشینهای برش |
733/14+ |
|
ماشینهای منگنهزنی که بهصورت عددی کنترل میشوند. |
733/16+ |
|
قطعات و لوازم جانبی 731 و 733 |
735/9+ |
|
ماشینها و دستگاههای جوشکاری مقاوم در برابر فلز، اتوماتیک یا نیمهاتوماتیک |
737/33+ |
|
ماشینها و دستگاههای جوشکاری با قوس الکتریکی فلز، اتوماتیک یا نیمهاتوماتیک |
737/33+ |
|
جنگافزار |
اسلحه و مهمات |
891 |
مأخذ: اداره آمار اتحادیه اروپا.
3-2. تعریف بانک جهانی[42]
صادرات محصولات فناوریهای سطح پیشرفته، یکی از شاخصهای مهم ارائه شده در گزارشهای بانک جهانی است. شناسایی محصولات با فناوریهای پیشرفته براساس شدت تحقیق و توسعه (نسبت هزینههای تحقیق و توسعه به فروش کل) استوار است. این محصولات برحسب کدSITC قابل دسترس هستند که در جدول 6 نشان داده شده است.
جدول 6. محصولات با فناوری پیشرفته طبق گزارش بانک جهانی و براساس کدSITC ویرایش 3
فعالیت |
کدها |
هوافضا |
792/1+ 792/2+ 792/3+ 792/4+ 792/5+ 792/91+ 792/93+ (714-714/89-714/99)+ 874/11 |
ماشینهای اداری کامپیوتری |
751/13+ 751/31+ 751/32+ 751/34+ (752-752/9)+ 759/97 |
مخابرات الکترونیکی |
763/81+ 763/83+ (764-764/93-764/99) + 772/2+ 772/61+ 773/18+ 776/25+ 776/27 + 776/3+ 776/4+ 776/8+ 898/79 |
داروسازی |
541/3+ 541/5+ 541/6+ 542/1+ 542/2 |
ابزارهای علمی |
774+ 871/1+ 871/3+ 871/4+ 871/9+ 872/11+ (874-874/11-874/2)+ 881/11+ 881/21 + 884/11+ 884/19+ 899/61+ 899/63+ 899/66+ 899/67 |
ماشینهای الکتریکی |
778/62+ 778/63+ 778/64+ 778/65+ 778/7+ 778/84 |
شیمی |
522/22+ 522/23+ 522/29+ 522/69+ 525+ 531+ 574/33+ 591 |
ماشینهای غیرالکتریکی |
714/89+ 714/99+ 718/71+ 718/77+ 718/78+ 728/47+ 731/1+ 731/31+ 731/35+ 731/42+ 731/44+ 731/51+ 731/53+ 731/61+ 731/63+ 731/65+ 733/12+ 733/14+ 733/16+ 735/9+ 737/33+ 737/35 |
جنگافزار |
891 |
مأخذ: بانک جهانی.
4-2. تعریف سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد[43]
صادرات محصولات فناوریهای سطح متوسط و پیشرفته، یکی از زیرشاخصهای مهم ارائه شده در گزارشهای سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد (UNIDO) است. شناسایی محصولات با فناوریهای متوسط و پیشرفته نیز براساس شدت تحقیق و توسعه (نسبت هزینههای تحقیق و توسعه به فروش کل) استوار است. انواع طبقهبندی محصولات برحسب کدSITC در جدول 7 نشان داده شده است. براساس طبقهبندی این جدول، کد صادرات نفت خام (333) و کد صاردات گاز (343) است که نشان میدهد صادرات نفت و گاز در زمره صادرات صنعتی لحاظ نمیشود.
جدول 7. طبقهبندی انواع محصولات طبق گزارش یونیدو و براساس کدSITC ویرایش 3
Source: UNIDO, 2017.
همچنین انواع طبقهبندی محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته برحسب کدSITC در جدول 8 نشان داده شده است.
جدول 8. محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته طبق گزارش یونیدو و براساس کدSITC ویرایش 3
عنوان |
کد |
تولید مواد شیمیایی و فراوردههای شیمیایی |
24 |
ساخت ماشینآلات و تجهیزات |
29 |
ساخت ماشینآلات اداری، حسابداری و محاسباتی |
30 |
ساخت ماشینآلات و دستگاههای الکتریکی |
31 |
ساخت تجهیزات و دستگاههای رادیویی، تلویزیونی و ارتباطی |
32 |
ساخت ابزار پزشکی، دقیق و نوری، ساعت |
33 |
ساخت وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیمهتریلر |
34 |
ساخت سایر تجهیزات حملونقل به استثنای: |
35 |
ISIC ویرایش 3: |
|
351 = ساخت و تعمیر کشتی و قایق |
|
ISIC ویرایش 4: |
|
3011 = ساخت کشتیها و سازههای شناور |
|
3012 = ساخت قایقهای تفریحی و ورزشی |
|
3315 = تعمیر تجهیزات حملونقل بهجز وسایل نقلیه موتوری |
Source: OECD, 2003 and UNIDO, 2010.
در این گزارش، روند توسعه فناوریهای متوسط و پیشرفته و جایگاه ایران در جهان طی سالهای 1990 (1369) الی 2020 (1399) براساس پایگاه داده یونیدو و گزارش شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی 2022 بررسی میشود.
1-3. شاخصهای تولید محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته ایران
1-1-3. ساختار تولید محصولات صنعتی ایران
نمودار 1 ساختار و تغییرات در ساختار تولید ایران در سال 1399 (2020) را نسبت به سالهای 1389 (2010) و 1379 (2000) نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود سهم ارزشافزوده محصولات صنعتی ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی (محور عمودی) از حدود 9 درصد در سال 1379 به حدود 15 درصد در سال 1389 افزایش یافته اما در سال 1399 این شاخص به حدود 13 درصد کاهش یافته است. ازطرفدیگر، سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران به کل ارزشافزوده محصولات صنعتی (محور افقی) نیز از حدود 41 درصد در سال 1379 به حدود 45 درصد در سال 1389 افزایش یافته اما در سال 1399 این شاخص در همان حدود 45 درصد باقی مانده است. بر این اساس ساختار تولید ایران در دوره 1379 الی 1389 از هر دو جهت ارتقای زیادی یافته است اما در دوره 1389 الی 1399 بهبود چشمگیری در ساختار تولید ایران مشاهده نمیشود.
نمودار 1. تغییرات در ساختار تولید محصولات صنعتی ایران
Source: UNDP, The Competitive Industrial Performance (CIP), 2020.
2-1-3. شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده محصولات صنعتی
این شاخص بیانگر سهم ارزشافزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته در کل ارزشافزوده صنعتی یک کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را نشان میدهد.
نمودار 2 روند سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران و شاخص آن را طی سالهای 1369 الی 1399 نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، بهطورکلی سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات صنعتی (MHVAsh) طی سالهای مذکور صعودی بوده، بهطوریکه در سالهای مذکور از 28 درصد در سال 1369 به حدود 45 درصد در سال 1399 افزایش یافته است. همچنین، روند شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات صنعتی (MHVAsh) در سالهای مذکور از 42 در سال 1369 به حدود 54 در سال 1399 افزایش یافته است. درواقع، شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات صنعتی، سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات کارخانهای را در مقایسه با سایر کشورها در مقیاسی بین 0 تا 100 قرار میدهد.
براساس روندهای نمودار 2 میتوان گفت که طی سالهای مذکور سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران رشد یافته است. البته نوسانهایی در روند این متغیر مشاهده میشود که میتواند ناشی از عوامل مختلفی مانند شرایط محیط کسبوکار باشد. برای مثال در سالهای 1377 الی 1380 روند افزایشی از 33 درصد در سال 1377 به 44 درصد در سال 1380 مشاهده میشود. همچنین، افزایش قابلتوجه 7 درصدی در سال 1388 نسبت به سال 1387 مشاهده میشود که با روندی کاهشی تا سال 1392 به سطح قبلی بازمیگردد.
نمودار 2. روند سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران و شاخص آن (13۹9-13۶۹)
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
3-1-3. شاخص شدت صنعتی شدن ایران
متغیر شدت صنعتی شدن (INDint) از میانگین سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات صنعتی (MHVAsh) و سهم ارزشافزوده تولیدات صنعتی از تولید ناخالص داخلی(MVAsh)[44] بهدست میآید که بهمنظور مقایسه با سایر کشور، شاخص شدت صنعتی شدن (INDint) در مقیاسی بین 0 تا 100 قرار داده میشود.
همانطور که در نمودار 3 مشاهده میشود روند شاخص شدت صنعتی شدن ایران از سال 1369 الی سال 1388 با شیب ملایمی صعودی بوده، بهطوریکه از حدود 27 درصد در سال 1369 به حدود 54 درصد در سال 1388 (بالاترین رقم این شاخص برای ایران در دوره مورد بررسی) رسیده است اما از سال 1389 روند این شاخص نزولی شده، بهطوریکه در سال 1399 به حدود رقم 44 میرسد که البته هنوز با معیارهای جهانی فاصله دارد. درواقع، فضای بالای روند منحنی این شاخص تا عدد 100، فاصله این شاخص برای ایران تا برترین کشور را نشان میدهد.
همچنین مقایسه شاخص شدت صنعتی شدن ایران و شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات صنعتی نشان میدهد که تغییرات هر دو شاخص با هم هماهنگ است و این امر میتواند نشاندهنده میزان اهمیت نقش فناوری و نوآوری در صنعتی شدن کشور باشد. همانطور که در نمودار 3 مشاهده میشود تا سال 1388 با افزایش سطح فناوری تولید در کشور (براساس شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات صنعتی) شاخص صنعتی شدن نیز بهطور متناسب افزایش یافته است، بهطوریکه هر دو شاخص در سال 1388 به حداکثر میزان خود میرسند اما از سال 1388 به بعد هر دو شاخص روند نزولی ملایمی دارند.
نمودار 3. روند شاخص شدت صنعتی شدن ایران طی سالهای 13۹9-13۶9
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
4-1-3. شاخص ارزشافزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران[45]
این شاخص بیانگر سرانه ارزشافزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته یک کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را در قیاس با ظرفیت بالقوه نیروی انسانی آن نشان میدهد.
نمودار 4 روند ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران و شاخص آن را در سالهای 1369 الی 1399 نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، بهطورکلی ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHVApc) طی سالهای 1369 الی 1390 صعودی بوده که در سالهای مذکور از 62 دلار در سال 1369 به حدود 369 دلار در سال 1390 افزایش یافته است، اما از سال 1391 تا سال 1399 در حول خطی ثابت در حال نوسان است و میتوان گفت که از سال 1391 روند رشد این متغیر متوقف شده است. همچنین، روند شاخص ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHVApc) طی سالهای 1369 الی 1390 افزایش محدودی داشته و به رقم چهار رسیده اما از سال 1391 رو به کاهش بوده و به رقم 1/9 رسیده است. شایان ذکر است که این شاخص در مقیاسی بین 0 تا 100 قرار میگیرد که نشان میدهد جایگاه ایران در مقایسه با سایر کشورها در این شاخص بسیار پایین است.
نمودار 4. روند ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران و شاخص آن (1399-1369)
مأخذ: پایگاه داده یونیدو و محاسبات محقق.
2-3. شاخصهای صادرات محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته ایران
1-2-3. ساختار صادرات محصولات صنعتیایران
نمودار 5 ساختار صادرات صنعتی ایران (سهم صادرات محصولات مختلف ایران از کل صادرات صنعتی) را در سال 1399 (2020) نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود در سال 1399 بیش از 54 درصد از صادرات صنعتی ایران را محصولات منبعمحور تشکیل میدهند و تنها حدود 0/5 درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته تشکیل میدهند، اما در حدود 32/5 درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. بر این اساس میتوان گفت حدود 33 درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته تشکیل میدهند. طبیعی است که مابقی صادرات صنعتی ایران (در حدود 13 درصد) نیز مربوط به صادرات محصولات با فناوری پایین است. بر این اساس شاید بتوان گفت پاشنه آشیل ایران در ساختار صادرات صنعتی، وابستگی آن به صادرات محصولات منبعمحور است.
نمودار 5. ساختار صادرات صنعتی ایران (سهم صادرات محصولات ایران از کل صادرات صنعتی) در سال ۱۳۹۹
Source: UNDP, The Competitive Industrial Performance (CIP), 2020.
نمودار 6 نیز تغییرات در ساختار صادرات ایران در سال 1399 (2020) را نسبت به سالهای 1389 (2010) و 1379 (2000) نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود سهم صادرات صنعتی ایران نسبت به کل صادرات (محور عمودی) از حدود 9 درصد در سال 1379 به حدود 34 درصد در سال 1389 افزایش یافته و در سال 1399 این شاخص به حدود 40 درصد رسیده است. ازطرفدیگر، سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از کل صادرات صنعتی (محور افقی) نیز از حدود 18 درصد در سال 1379 به حدود 24 درصد در سال 1389 افزایش یافته و در سال 1399 این شاخص به حدود 33 درصد رسیده است. بر این اساس ساختار صادرات ایران در دوره 1379 الی 1389 از هر دو جهت ارتقای قابلتوجهی یافته است اما در دوره 1389 الی 1399 بهبود کمتری در ساختار صادرات ایران مشاهده میشود.
نمودار 6. تغییرات در ساختار صادرات صنعتی ایران
Source: UNDP, The Competitive Industrial Performance (CIP), 2020.
2-2-3. شاخص سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی
شاخص سهم صادرات کالاهای با فناوری متوسط و پیشرفته در صادرات صنعتی (ساخت) بیانگر محتوای فناوری و پیچیدگی صادرات است.
نمودار 7 روند سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران و شاخص آن را طی سالهای 1369 الی 1399[46] نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، بهطورکلی روند سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی (MHXsh) در سالهای مذکور صعودی بوده، بهطوریکه از 14 درصد در سال 1369 به حدود 33 درصد در سال 1399 افزایش یافته است. همچنین، روند شاخص سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی (MHXsh) در سالهای مذکور از 17 در سال 1369 به حدود 40 در سال 1399 افزایش یافته است. درواقع، شاخص سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی، سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی را در مقایسه با سایر کشورها در مقیاسی بین 0 تا 100 قرار میدهد.
براساس روندهای نمودار 7 میتوان گفت طی سالهای مذکور، سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران رشد یافته است. البته نوسانهایی در روند این متغیر و شاخص آن مشاهده میشود که میتواند ناشی از عوامل مختلفی مانند فشار نوسانات نرخ ارز باشد. برای مثال در سالهای 1390 و 1391 افزایش ناگهانی در شاخص سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی از 24 درصد در سال 1389 به 32 درصد در سالهای 1390 و 1391 مشاهده میشود که در سال 1392 دوباره به حدود 22 درصد کاهش مییابد. همچنین افزایش چشمگیری در این شاخص از 26 درصد در سال 1396 به 33 درصد در سال 1397 مشاهده میشود که تا سال 1399 ادامه یافته است. بهنظر میرسد این رشد چشمگیر در شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته طی سالهای مذکور ناشی از افزایش شدید نرخ ارز باشد.
نمودار 7. روند سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران و شاخص آن طی سالهای 1399-1369
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
3-2-3. شاخص کیفیت صادرات صنعتی ایران
متغیر کیفیت صادرات صنعتی (MXQual) از میانگین سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی (MHXsh) و سهم صادرات صنعتی از کل صادرات (MXsh)[47] بهدست میآید که بهمنظور مقایسه با سایر کشورها، شاخص کیفیت صادرات صنعتی (MXQual) در مقیاسی بین 0 تا 100 قرار داده میشود.
همانطور که در نمودار 8 مشاهده میشود بهطورکلی روند شاخص کیفیت صادرات صنعتی ایران در سالهای مورد بررسی صعودی بوده و از حدود 14 در سال 1369 به حدود 40 در سال 1399 افزایش یافته است که البته هنوز با معیارهای جهانی فاصله دارد. همچنین، افزایشهای قابلتوجه در این شاخص در سالهای 1388 و 1390 الی 1394 رخ داده است، بهطوریکه بالاترین رقم این شاخص برای ایران در سال 1394 با رقم 42/8 است که بهنظر میرسد این امر ناشی از افزایش نرخ ارز باشد، بهویژه آنکه در همین سالها، شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی کاهش یافته است و بر این اساس افزایش در شاخص کیفیت صادرات صنعتی ایران بیشتر ناشی از افزایش در سهم صادرات صنعتی از کل صادرات است.
نمودار 8. روند شاخص کیفیت صادرات صنعتی ایران طی سالهای 13۹9-13۶9
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
4-2-3. شاخص صادرات محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه[48] ایران
این شاخص بیانگر سرانه صادرات کالاهای با فناوری متوسط و پیشرفته در صادرات صنعتی (ساخت) یا بهعبارتدیگر محتوای فناوری و پیچیدگی صادرات هر کشور را در قیاس با ظرفیت بالقوه نیروی انسانی آن نشان میدهد.
نمودار 9 روند صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران و شاخص آن را در سالهای 1369 الی 1399 نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، روند صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHXpc) از سال 1369 الی 1377 حدود 5 دلار ثابت بوده اما از سال 1378 الی 1396 افزایش چشمگیری داشته و به حدود 158 دلار در سال 1396 رسیده است اما سال 1396 الی 1399 حدود 153 دلار ثابت باقی مانده است. همچنین، روند شاخص صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHX pc) در سالهای مورد بررسی افزایش محدودی داشته و به رقم 0/7 رسیده است. شایان ذکر است که این شاخص در مقیاسی بین 0 تا 100 قرار میگیرد که نشان میدهد جایگاه ایران در مقایسه با سایر کشورها در این شاخص بسیار پایین است.
نمودار 9. روند صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران و شاخص آن طی سالهای 1399-1369
مأخذ: پایگاه داده یونیدو و محاسبات محقق.
تعیین جایگاه ایران در قیاس با سایر کشورها و تغییرات آن طی سالهای 1369 الی 1399 نیازمند مقایسه روند تغییرات شاخصهای کشورهای مختلف است که در این بخش صورت میگیرد. مقایسه ایران با همه کشورهای جهان در همه شاخصهای مورد بررسی دشوار است و سبب طولانی شدن گزارش میشود لذا برای هریک از شاخصهای مورد بررسی از یک گروه منتخب استفاده میشود که شامل ایران میشود. شایان ذکر است که این مطالعه به یک گروه منتخب خاص محدود نمیشود و برای هریک از شاخصها از گروه منتخب متفاوتی استفاده میشود. بهمنظور تعیین گروه منتخب در هر شاخص نکات زیر در نظر گرفته شده است:
1-4. شاخصهای تولید محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته
1-1-4. شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده تولیدات صنعتی
نمودار 10 شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزشافزوده تولیدات صنعتی (MHVAsh) را طی سالهای 1369 الی 1399 برای کشورهای منتخب (ایران، آذربایجان، پاکستان، کره جنوبی، سنگاپور و ژاپن) نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، سنگاپور در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و شاخص MHVAsh این کشور بهجز در سالهای 1381 الی 1383 در بقیه سالها 100 است. در رتبه دوم کره جنوبی قرار دارد که شاخص MHVAsh این کشور از حدود 64 در سال 1369 به 78 در سال 1399 افزایش یافته است. در رتبه سوم ژاپن قرار دارد که شاخص MHVAsh این کشور از 75 در سال 1369 به حدود 56 در سال 1399 افت کرده است. بهنظر میرسد در سالهای مورد بررسی، کره جنوبی در رقابت با ژاپن موفق بوده و جایگاه وی را ربوده است. ایران در شاخص MHVAsh در میان کشورهای منتخب نمودار 10 رتبه سوم را دارد و از حدود 43 در سال 1369 به حدود 54 در سال 1399 رسیده است. درحالیکه ایران در سالهای مورد بررسی در این شاخص در حال رشد بوده است، پاکستان روند به نسبت نزولی را طی کرده و از حدود 36 در سال 1369 به حدود 28 در سال 1399 افت کرده است. آذربایجان نیز در شاخص MHVAsh روند به نسبت نزولی را طی کرده و از حدود 36 در سال 1369 به حدود 18 در سال 1399 افت کرده است که روند نزولی شدیدتری را نسبت به پاکستان داشته است.
نمودار 10. روند شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته در کشورهای منتخب
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
نمودار 11 شاخص شدت صنعتی شدن (INDint) را طی سالهای 1369 الی 1399 برای کشورهای منتخب (ایران، تایوان، مجارستان، قطر، کره جنوبی و عربستان) نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، تایوان در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و شاخص INDint این کشور از حدود 49 در سال 1369 به 88 در سال 1399 افزایش یافته است. در رتبه دوم کره جنوبی قرار دارد که شاخص INDint این کشور از حدود 52 در سال 1369 به 74 در سال 1399 افزایش یافته است. هرچند در سال 1369 وضعیت کره جنوبی نسبت به تایوان در این شاخص بهتر بود اما از سال 1382 به بعد تایوان گوی سبقت را از کره جنوبی ربود. در رتبه سوم مجارستان قرار دارد که شاخص INDint این کشور از حدود 45 در سال 1369 به حدود 57 در سال 1399 صعود کرده است. در رتبه چهارم کشور قطر قرار دارد که شاخص INDint این کشور از حدود 43 در سال 1369 به حدود 50 در سال 1399 صعود کرده است. هرچند بین سالهای 1377 و 1390، وضعیت کشور قطر در این شاخص رو به خرابی رفت اما از سال 1391 جایگاه این کشور در این شاخص بهبود یافت. ایران در شاخص INDint در میان کشورهای منتخب نمودار 11 رتبه پنجم را دارد و از حدود 27 در سال 1369 به حدود 44 در سال 1399 صعود کرد و در انتها، منحنی شاخص INDint انگلستان قرار دارد که تا حدودی ثابت بوده و بین 35 الی 45 نوسان میکند. این شاخص نشان میدهد که انگلستان از مرحله صنعتی شدن عبور کرده و در دوره پساصنعتی بسر میبرد.
نمودار 11. روند شاخص شدت صنعتی شدن در کشورهای منتخب
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
3-1-4. شاخص ارزشافزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه[49]
نمودار 12 شاخص ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHVApc) را در سالهای 1369 الی 1399 برای کشورهای منتخب (ایران، قطر، استرالیا، دانمارک، ایرلند و سوئیس) نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، ایرلند در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و شاخص MHVApc این کشور از 49 در سال 1369 به رقم 100 در سال 1379 افزایش یافت و تا سال 1382 در صدر کشورهای جهان در این شاخص باقی ماند اما از سال 1383 الی 1392 ایرلند در این شاخص روند نزولی طی کرد و به رقم 63 در سال 1392 رسید، سپس از سال 1394 الی 1399 به صدر کشورهای جهان در این شاخص بازگشت. در رتبه دوم سوئیس قرار دارد که شاخص MHVApc این کشور در اغلب سالهای مورد بررسی در صدر کشورهای جهان قرار دارد اما در سالهای اخیر (1394 الی 1399) با افول مواجه شده و به رقم 67 در سال 1399 کاهش یافته است. در رتبه سوم دانمارک قرار دارد که شاخص MHVApc این کشور از 46 در سال 1369 به حدود 30 در سال 1399 کاهش یافته است. در رتبه چهارم قطر قرار دارد که شاخص MHVApc این کشور از 47 در سال 1369 به حدود 15 در سال 1389 کاهش یافته اما در سالهای 1391 الی 1393 به رقم 39 افزایش یافته، سپس در سالهای اخیر دوباره به رقم 19 کاهش یافته است. در رتبه پنجم استرالیا قرار دارد که شاخص MHVApc این کشور در سالهای مورد بررسی نزولی بوده و از رقم 24 در سال 1369 به رقم 5 در سال 1399 کاهش یافته است.
ایران در شاخص MHVApc در میان کشورهای منتخب نمودار 12 رتبه آخر را دارد، بهطوریکه روند نمودار این شاخص برای ایران بین 1 الی 4 در نوسان است.
نمودار 12. روند شاخص سهم ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته در کشورهای منتخب
مأخذ: پایگاه داده یونیدو و محاسبات محقق.
2-4. شاخصهای صادرات محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته
1-2-4. شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی
نمودار 13 روند شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی(MHXsh) را در طی سالهای 1369 الی 1399 برای کشورهای منتخب (ایران، ترکیه، هندوستان، روسیه، چین و آلمان) نشان میدهد. همانطور که در این نمودار مشاهده میشود، آلمان در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و شاخص MHXsh این کشور از 83 در سال 1369 به 89 در سال 1399 افزایش یافته است. در رتبه دوم چین قرار دارد که شاخص MHXsh این کشور از 34 در سال 1369 به 75 در سال 1399 افزایش یافته است. در رتبه سوم ترکیه قرار دارد که شاخص MHXsh این کشور از 24 در سال 1369 به حدود 54 در سال 1399 افزایش یافته است. بهنظر میرسد در سالهای مورد بررسی، چین و ترکیه روند مشابهای را در این شاخص طی کردهاند. هندوستان نیز رشد به نسبت خوبی در این شاخص در سالهای مورد بررسی داشته است، بهطوریکه از 22 در سال 1369 به 49 در سال 1399 رسیده است. اما روسیه که در بین سالهای 1369 الی 1375 شاخص MHXsh بیشتری نسبت به چین، ترکیه، هندوستان و ایران داشته است، بهتدریج رو به افول گذاشته است و از حدود 45 در سال 1369 به حدود 35 در سال 1399 افت کرده است، بهطوریکه در سال 1399 از همه کشورهای منتخب شاخص MHXsh کمتری دارد.
ایران در شاخص MHXsh تنها نسبت به روسیه در میان کشورهای منتخب نمودار 13 از روند بهتری برخوردار بوده است، بهطوریکه از حدود 17 در سال 1369 به حدود 40 در سال 1399 رشد کرده است.
نمودار 13. روند شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته کشورهای منتخب
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
2-2-4. شاخص کیفیت صادرات صنعتی
نمودار 14 شاخص کیفیت صادرات صنعتی (MXQual) را در سالهای 1369 الی 1399 برای کشورهای منتخب (ایران، چین، مالزی، ترکیه، کویت و عربستان) نشان میدهد. همانطورکه در این نمودار مشاهده میشود، چین در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و شاخص MXQual این کشور از حدود 69 در سال 1369 به 85 در سال 1399 افزایش یافته است. در رتبه دوم مالزی قرار دارد که شاخص MXQual این کشور از حدود 69 در سال 1369 به 85 در سال 1399 افزایش یافته است. در رتبه سوم ترکیه قرار دارد که شاخص MXQual این کشور از 51 در سال 1369 به حدود 71 در سال 1399 صعود کرده است. در رتبه چهارم عربستان قرار دارد که شاخص MXQual این کشور از 22 در سال 1369 به حدود 48 در سال 1399 صعود کرده است. ایران در شاخص MXQual در میان کشورهای منتخب نمودار 14 رتبه پنجم را دارد و از حدود 14 در سال 1369 به حدود 40 در سال 1399 رسیده است. شاخص MXQual کویت اما تا حدودی ثابت بوده و در حدود 20 الی 24 نوسان میکند.
نمودار 14. روند شاخص کیفیت صادرات صنعتی در کشورهای منتخب
Source: UNIDO Database: CIP - Competitive Industrial Performance Index.
3-2-4. شاخص صادرات تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه[50]
نمودار 15 روند شاخص صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHXpc) را طی سالهای 1369 الی 1399 برای کشورهای منتخب (ایران، فرانسه، ایرلند، کویت، اسلواکی و هلند) نشان میدهد. همانطورکه در این نمودار مشاهده میشود، ایرلند در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و شاخص MHXpc این کشور از 44 در سال 1369 به 100 در سال 1380 افزایش یافته است، اما از سال 1384 الی 1391 کاهش یافته و به رقم 53 رسیده است، سپس از سال 1392 دوباره روند صعودی داشته و در سال 1399 به رقم 100 بازگشته است. در رتبه دوم هلند قرار دارد که شاخص MHXpc این کشور از 49 در سال 1369 به 74 در سال 1399 افزایش یافته است. در رتبه سوم اسلواکی قرار دارد که شاخص MHXpc این کشور از 7 در سال 1369 به حدود 53 در سال 1399 افزایش یافته است. شاخص MHXpc فرانسه بین رقم 18 الی 25 در نوسان و ثابت بوده است. شاخص MHXpc کویت بین رقم 1 الی 6 در نوسان و ثابت بوده است.
ایران در شاخص MHXpc در میان کشورهای منتخب نمودار 15 از وضعیت مناسسبی برخوردار نیست، بهطوریکه روند نمودار این شاخص برای ایران کمتر از 1 بوده و به محور افقی چسبیده است.
نمودار 15. روند شاخص صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه کشورهای منتخب
مأخذ: پایگاه داده یونیدو و محاسبات محقق.
این گزارش بهمنظور روند توسعه فناوریهای متوسط و پیشرفته و جایگاه ایران در جهان طی سالهای 1990 (1369) الی 2020 (1399) براساس پایگاه داده یونیدو و گزارش شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی 2022 تهیه شده است. میزان ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته (MHT) و میزان صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته، از شاخصهای مهم میزان تحقق اقتصاد دانشبنیان هستند و در «شاخص جهانی نوآوری (GII) »و «شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی (CIP) » بهکار میروند.
ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری طی سالهای 1369 الی 1399 نشان میدهد که:
بهطور خلاصه براساس ارزیابی جایگاه ایران در شاخصهای تولید و صادرات محصولات با فناوریهای متوسط و پیشرفته در سالهای 1369 الی 1399 میتوان گفت که جایگاه ایران در شاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری نامناسب است و اهتمام جدی سیاستگذاران بهمنظور ارتقای صادرات فناوریهای پیشرفته برای نقشآفرینی جدی این دسته از صادرات غیرنفتی در اقتصاد کشور ضروری است.
این گزارش بهمنظور رصد، مسئلهیابی و ارائه تصویری از شاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری تهیه شده است، در این راستا، مهمترین زیرشاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری در شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی طی دوره 1990 الی 2020 بررسی شده و دو شاخص جدید ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه و صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه برای ایران و سایر کشورهای جهان محاسبه شد که براساس شاخص ارزشافزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه میتوان گفت که از سال 1391، رشد ارزش افزوده سرانه تولیدات با فناوری پیشرفته متوقف شده است.
بهطور خلاصه با توجه به جایگاه نامناسب ایران در شاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری، اهتمام جدی سیاستگذاران باید به دو زمینه سیاستی معطوف شود:
مطالعه بیشتر درخصوص علل جایگاه نامناسب ایران در شاخصهای بخش تعمیق و ارتقای فناوری، عوامل مؤثر بر آن و راهکارهای بهبود ضروری بهنظر میرسد.