بررسی کلی بیلان آب در کشور: وضعیت و چالش ها

نوع گزارش : گزارش های تقنینی

نویسنده

سرپرست گروه آب دفتر مطالعات زیربنایی، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

آخرین بیلان منابع و مصارف آب در کشور مربوط به سال آبی ۱۳90-1389 است که طی آن بیلان منابع آب منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389 (متوسط دوره 45 ساله) در قالب 609 محدوده مطالعاتی کشور توسط بخش آب وزارت نیرو تهیه شده است. بیلان تهیه شده برای مقیاس‌های مکانی 30 حوضه آبریز درجه دو، 6 حوضه آبریز درجه یک و درنهایت کل کشور ارائه شده است. براساس این بیلان، سه حوضه آبریز درجه دو با بیشترین ورودی آب عبارتند از: کارون بزرگ، کویر مرکزی و دریاچه نمک به‌ترتیب مقادیر مطلق 41553، 30243 و 24985 میلیون مترمکعب. همچنین بیشترین کسری در ذخیره نیز در حوضه‌های آبریز درجه دو دریاچه نمک، کویر مرکزی و دریاچه ارومیه با مقادیر 1039-، 1006- و 594- میلیون مترمکعب اتفاق افتاده است. در مقیاس حوضه‌های آبریز درجه یک خلیج فارس و دریای عمان، دریای خزر، فلات مرکزی، دریاچه ارومیه، قره‌قوم و مرزی شرق، آب تجدیدپذیر به‌ترتیب با مقادیر 56929، 22465، 22290، 5071، 1675 و 1447 میلیون مترمکعب حاصل می‌شود که درنهایت کل آب تجدیدپذیر کشور را رقم می‌زند. همچنین در این مقیاس تمام حوضه‌های آبریز تغییرات منفی ذخیره دارند. مهم‌ترین موارد آسیب‌شناسی بیلان آب کشور را می‌توان: عدم متولی مشخص واحد، به‌روز نبودن و فواصل زمانی طولانی به‌روزرسانی، ساختار تصدی‌گری نامناسب در بدنه اجرایی و همچنین مشخص نبودن مرز بین اندازه‌گیری و تخمین برشمرد. آسیب‌های یادشده درنهایت به مؤثر نبودن بیلان منابع و مصارف آب در تدوین سیاستگذاری‌های کشور منجر می‌شود. در این راستا تکمیل و تجهیز شبکه پایش کشور و استفاده از فناوری‌های روزآمد پایش و اندازه‌گیری، استانداردسازی روش تدوین بیلان و تغییر به رویکرد حسابداری آب به‌عنوان برخی پیشنهادها برای بهبود مقوله بیلان آب کشور ارائه می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

تهیه بیلان منابع و مصارف آب لازمه هرگونه سیاستگذاری کلان و خرد در این زمینه است. با بررسی بیلان آب، تمام ورودی‌ها، خروجی‌ها و تغییرات ذخایر آبی طی یک محدوده مکانی و زمانی مشخص بررسی و تعیین می‌شود. این ورودی‌ها، خروجی‌ها و تغییرات ذخایر می‌توانند به هر شکلی بوده و با تغییر مقیاس مکانی مورد بررسی، ممکن است جزئیات جدیدی به هرکدام اضافه شود. معمولاً با کوچک‌تر شدن مقیاس مکانی تدوین بیلان آب، جزئیات بیشتر شده و موضوع پیچیده‌تر می‌شود. باید توجه داشت که ممکن است به دلایلی، اجزای معادله بیلان با هم در تعادل نباشند که در این حالت از جزء تطبیق استفاده شده و عدم ‌قطعیت‌های موضوعه در این جزء لحاظ می‌شود. معمولاً ورودی‌ها (منابع) و خروجی‌ها (مصارف) در معادله بیلان به سه دسته منابع/مصارف بالای سطح زمین، منابع/مصارف روی سطح زمین و منابع/مصارف زیر سطح زمین تقسیم‌بندی می‌شوند.

در حال حاضر در تمام حوضه‌های آبریز کشور خروجی‌ها و مصارف آب از ورودی‌ها و منابع، پیشی گرفته و بیشتر شده است. در این حالت اضافه خروجی‌ها و مصارف از ذخایر تأمین شده و باعث ایجاد کسری در ذخایر (ذخیره منفی) می‌شود. با تداوم این وضعیت، کسری به‌صورت تجمعی افزایش یافته و تبعات منفی چشمگیری را در‌بر خواهد داشت.

آخرین بیلان آب کشور که بر‌اساس آماربرداری‌های سراسری منابع و مصارف آب صورت گرفته است، منتهی به سال آبی ۱۳90-1389 است و آمار 11 سال آبی اخیر در آن لحاظ نشده است. به‌دلیل اینکه دهه اخیر به‌طور معنا‌داری نسبت به سال‌های قبل خشک‌تر بوده است، از این منظر قطعاً تغییراتی در بیلان منابع و مصارف آب صورت گرفته است. بر این اساس، کل آب تجدیدپذیر کشور برابر 110 میلیارد مترمکعب است. با لحاظ سال‌های اخیر در بیلان آب کشور، به‌طور حتم این میزان کمتر شده و درنتیجه بخش‌های مصرف‌کننده کشور، آب کمتری را برای توسعه در اختیار خواهند داشت. براساس آخرین بیلان کشور کل خروجی‌ها و مصارف آب از کل ورودی‌های و منابع بیشتر بوده و مابه‌التفاوت آنها از ذخایر سطحی و زیرزمینی تأمین می‌شود. مقدار کسری یادشده 6/4 میلیارد مترمکعب بوده که 5/8 میلیارد مترمکعب آن مربوط به منابع آب زیرزمینی است. به‌دلیل تداوم کسری مذکور برای چندین سال متوالی، در حال حاضر مقدار تجمعی این کسری برای منابع آب زیرزمینی یکی از چالش‌های اصلی بخش آب کشور است. از‌طرف‌دیگر به‌دلیل وابستگی 55 درصدی مصارف مختلف کشور به منابع آب زیرزمینی و وخامت بیشتر اوضاع در سال‌های اخیر، این امر باید یکی از اولویت‌های مهم سیاستگذاران بخش آب کشور باشد.

متأسفانه بیلان منابع و مصارف آب کشور برای بیش از 10 سال روزآمد نشده است و این موضوع خلل جدی در سیاستگذاری‌های موضوعه در سطوح مختلف ایجاد کرده است. از‌جمله این سیاستگذاری‌ها می‌توان به قوانین برنامه توسعه پنج‌ساله، قوانین بودجه سنواتی و برخی طرح‌ها و لوایح مرتبط با آب اشاره کرد. حاکمیتی نبودن موضوع بیلان آب، عدم وفاق بین بخش‌های مختلف مرتبط با بیلان آب در مورد آمار و ارقام، پویا نبودن بیلان آب و برخی عدم قطعیت‌ها در اجزای مختلف بیلان آب از آسیب‌های اساسی مقوله بیلان آب در کشور است. تلقی موضوع بیلان آب به‌عنوان امری حاکمیتی، تکمیل و تجهیز شبکه پایش منابع و مصارف آب کشور، استفاده از فناوری‌های جدید، استانداردسازی روش تولید بیلان و استفاده از رویکرد حسابداری آب می‌تواند از اهم راهکارهای بهبود تهیه بیلان آب کشور باشد.

مقدمه و هدف

ارزیابی و کمی‌سازی منابع آب در دسترس از مهم‌ترین و حساس‌ترین مراحل مدیریت منابع آب و لازمه مـدیریت پایـدار آن اسـت. هـدف اصلی ارزیابی منابع آب از دیدگاه جامع، برآورد و پیش‌بینی کمی و کیفی منابع آب برای تأمین نیازهای بخـش‌هـای مختلف جامعـه و ارائـه اطلاعات لازم جهت فعالیت‌های کاهش بلایای مربوط به آب و حفظ و بهبود شرایط زیست‌محیطی است. از دیدگاه سیاستگذاری و برنامه‌ریزی، وجود دیدگاه مناسب و قابل اطمینان از انواع منابع آب موجود و بیلان آنها، اثرگذاری مستقیم در موفقیت این سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌ها و تضمین بقا و پایداری جامعه و توسعه پایدار را به دنبال خواهد داشت. به بیان دیگر وجود بیلان قابل اطمینان لازمه هرگونه برنامه‌ریزی در سایر بخش‌های زیربنایی و اقتصادی کشور است. وجود برخی چالش‌ها در بیلان منابع و مصارف آب کشور، وجود آمار و ارقام متفاوت و بعضاً متناقض از‌سوی دستگاه‌های مختلف و همچنین عدم به‌روزرسانی مناسب این آمار و ارقام از‌سوی دستگاه‌های مسئول، مشکلاتی را برای سیاستگذاری کلان و حتی غیرکلان آبی کشور در پی داشته است. هدف اصلی گزارش حاضر، بررسی وضعیت آخرین آمار و ارقام بیلان آب کشور و همچنین بیان چالش‌ها و مشکلات مربوط به آن است.

 

1. مفهوم بیلان آب و برخی جزئیات آن

بیلان (بالانس، بودجه یا ترازنامه) آب عبارت است از بیان تمام ورودی‌ها و خروجی‌های آب به یک مقیاس مکانی مشخص و در یک دوره زمانی مشخص، به‌نحوی‌که تعادل بین ورودی‌ها و خروجی‌ها با یک دقت قابل قبول برقرار باشد. برای درک بیلان آب باید اندکی با مفاهیم خاص مربوط در علم هیدرولوژی آشنا بود. در ادامه سعی می‌شود که مفاهیم مربوطه به‌صورت خلاصه و قابل‌فهم برای همگان و به‌دور از جزئیات غیرضروری تشریح شود.

 

1-1. شکل عمومی معادله بیلان آب

مطالعه بیلان آب کاربرد اصل بقای جرم که غالباً از آن با معادله پیوستگی یاد می‌شود، در هیدرولوژی است. در ایـن صورت برای هر حجم دلخواه و در خلال هر دوره زمانی، تفاوت بین کل ورودی و خروجی مترادف با تغییر در آب ذخیره شده درون حجم است. بنابراین به‌طور‌کلی، استفاده از روش بیلان آب به مفهوم اندازه‌گیری‌های هر دو عامل ذخیره و نرخ‌های جریان آب پس از انتخاب مناسب حجم و انتخاب دوره زمانی بیلان خواهد بود [1]. با این وجود برخی از اندازه‌گیری‌ها ممکن است حذف شود و تقریب مربوطه در کل معادله اعمال شود. در این صورت برآوردی از عامل اندازه‌گیری نشده از طریق معادله بیلان صـورت خواهد پذیرفت.

معادله بیلان آب برای هر ناحیه طبیعی از یک مزرعه کوچک گرفته تا یک حوضه آبریز عظیم، یک کشور و حتی مقیاس جهانی، مقادیر نسبی جریان ورودی و جریان خروجی و تغییر در ذخیره آب برای ناحیه یا مجموعه را مشخص می‌کند. یک شکل مناسب و کاربردی از معادله بیلان به شکل زیر قابل بیان است:

معادله 1

P + QSI + QGI – E – QSO – QGO – ΔS ± F=0

در این معادله، P ریزش‌های جوی، QSI آب سطحی ورودی، QGI آب زیرزمینی ورودی، E تبخیر، QSO آب سطحی خروجی، QGO آب زیرزمینی خروجی، ΔS مقدار ذخیره آب به هر شکل و F جزء تطبیق است. دقت شود که این معادله به زبان ساده بیان می‌کند که تفاضل مقادیر آب ورودی به سامانه و خروجی از سامانه به هر شکل، در سامانه ذخیره می‌شود و آب جدیدی تولید نمی‌شود و از بین هم نمی‌رود. به‌دلیل خطاهای اندازه‌گیری موجود و یا احتمال وجود مؤلفه‌های ناشناخته، جزء تطبیق لحاظ می‌شود. هرچه اندازه‌گیری‌ها کامل‌تر و دقیق‌تر باشد، مقدار جزء تطبیق کوچک‌تر است.

بسته به مقیاس مورد بررسی (حوضه آبریز یا کشوری) ممکن است هر‌کدام از عبارات معادله 1 حذف شده و یا به‌صورت چند عبارت جزئی‌تر بیان شود. این شرایط به اطلاعـات موجـود اولیـه، هدف محاسبه، نوع مجموعه و ابعاد مجموعه آبی، ویژگی‌های هیدروگرافی و هیدرولوژیکی آن، مدت دوره بـیلان، و دوره رژیـم هیـدرولوژیکی (سیلاب، جریان کم‌آبی) که برای آن بیلان آب محاسبه می‌شود، بستگی دارد. می‌توان گفت پیچیـدگی محاسـبه بـه مقـدار زیادی به گستردگی مساحت تحت بررسی بستگی دارد. یک حوضه رودخانه‌ای تنها ناحیه طبیعـی اسـت کـه محاسـبات بیلان آب در مقیاس در آن می‌تواند ساده شود. یک دلیل عمده این است که دقـت محاسـبات بـا افزایشـی در مسـاحت حوضه رودخانه‌ای افزایش می‌یابد. این امر با این حقیقت کـه هـرچـه مسـاحت مورد بررسی کوچک‌تر باشـد، بـیلان آب آن پیچیده‌تر است، توضیح داده می‌شود. در چنین شرایطی برآورد مؤلفه‌های ثانویه بیلان از قبیل تعـامـل آب زیرزمینـی بـا حوضه‌های مجاور، نگهداشت آب در دریاچه‌ها، مخازن، تالاب‌ها و یخچال‌ها و پویایی بیلان آب جنگل‌ها و اراضی فاریاب و زهکشی شده دشوارتر است. تأثیر این عوامل با افزایشی در مساحت حوضه رودخانه‌ای به‌تدریج کاهش می‌یابـد و ممکـن است در‌نهایت بتوان از آنها صرف‌نظر کرد[1].

 

2-1. مقیاس مکانی و زمانی بیلان آب

همان‌طور که گفته شد، با تغییر وسعت منطقه مورد مطالعه برای بیلان آب، پیچیدگی روابط بین مؤلفه‌های بیلان تغییر می‌کند. در‌نتیجـه منطقی نخواهد بود که دقت یکسانی برای تحلیل بیلان و مؤلفه‌های آن برای محدوده‌های متفاوت مکانی در نظر گرفت. در این گزارش برای بررسی بیلان آب، مقیاس‌های مکانی حوضه‌های آبریز درجه یک، درجه دو و ملی مدنظر قرار می‌گیرد. تحلیل در سطح یک حوضه آبریز یکی از استانداردترین کاربردهای معادله بیلان آب به‌شمار می‌آید. در اینجا، به‌جـز آب‌های زیرزمینی ورودی، تمامی منابع آب موجود از منابع محلی تأمین می‌شود. با این وجود نمی‌توان از انتقـال آب بـین‌حوضه‌ای صرف‌نظر کرد. برای تحلیل معادله بیلان در مقیاس ملی باید تعاملات آب‌های سطحی و زیرزمینی با کشورهای همسایه و نواحی مجاور (دریاها) لحاظ شود. علاوه‌بر این امر، آب‌های محلی که درون کشور تولید یا ذخیره می‌شود نیز از عوامل مهم دیگر بیلان به‌شمار می‌آید.

اجزای معادله بیلان عمدتاً تشکیل یک معادله پویا را می‌دهد که در دوره‌های زمانی مختلف، متفاوت هستند. بنابراین بیلان آب ممکـن است برای هر دوره زمانی محاسبه شود. در‌نتیجـه می‌توان پـذیرفت که محاسبات بیلان آب برای مقادیر متوسط و دوره‌های مشخص هر‌کدام ویژگی‌های مجزایی داشته باشند. بـیلان متوسط آب عموماً برای چرخه سالیانه محاسـبه مـی‌شـود. محاسـبه بـیلان متوسط سالیانه آب ساده‌ترین مسئله بیلان آب است. بیلان آب در سطح ملی را به‌ندرت برای دوره‌های زمانی کوچک‌تر از یک سـال محاسـبه می‌کنند. از‌طرف‌دیگر در سطح مکانی مثلاً یک مزرعه بیلان آب را ممکن است برای دوره زمانی کوچک‌تر، مثلاً فصل رشد یا حتی بین هر دو واقعه آبیاری، در نظر گرفت.

 

1-3. درستی برآورد اجزای بیلان و واحدها

برای تدوین معادله بیلان آب، لازم است همه مؤلفه‌های بیلان تا‌جایی‌که امکان‌پذیر باشد مستقلاً اندازه‌گیری یـا محاسبه شود. اندازه‌گیری‌ها و محاسبات مؤلفه‌های بیلان آب به‌دلیل نواقصی در روش‌های مورد استفاده، همواره بـا خطـا توأم است. بنابراین حتی اگر همه مؤلفه‌های معادله بیلان آب با روش‌های مستقل اندازه‌گیری یا محاسـبه شـده باشـد، معادله بیلان آب غالباً متعادل نخواهد بود‌[1]. جزء تطبیق به‌عنوان جمله باقی‌مانده معادله بیلان آب تعریف می‌شود. خطاها در تعیین مؤلفه‌های موردنظر و مقادیر مؤلفه‌هایی که در آن شکل خـاص از معادلـه تحت بررسی بـه حساب نیامده‌اند، در این جزء دربرگرفته می‌شوند‌[2]. اگر جزء تطبیق مقدار کوچکی داشته باشد، ممکن است بیانگر این باشد که بین مؤلفه‌های بیلان یک حالت تعادل نسبی برقرار است و اندازه‌گیری‌ها و برآوردها با هم هماهنگی دارد. اگر به‌دست آوردن مقدار یکی از مؤلفه‌های بیلان با اندازه‌گیری مسـتقیم یـا محاسـبه، غیـرممکن یا مشکل باشـد، آن مؤلفه ممکن است به‌صورت یک جمله باقی‌مانده در معادله بیلان آب لحاظ شود. در این صورت، تنـاقض بـیلان شـامل این جمله نیز خواهد بود. بنابراین یک خطای نامعلوم به چنین مؤلفه‌ای نسبت داده می‌شود.

اجزای معادله بیلان آب ممکن است به‌صورت واحد ارتفاع متوسط آب روی مقیاس مکانی موردنظر (مثلاً میلی‌متر) یا به‌صورت واحد حجم آب (مثلاً میلیون یا میلیارد مترمکعب) و یا به شکل واحد دبی جریان (مثلاً مترمکعـب بـر ثانیـه) بیـان شـود. واحد حجم جریان به‌دلیل قابل‌فهم بودن آن عمدتاً برای مقاصد سیاستگذاری و برنامه‌ریزی و واحدهای ارتفاع و دبی عمدتاً برای مقاصد فنی به‌کار می‌روند. در این گزارش از واحد حجم برای بیان بیلان آب استفاده می‌شود.

 

2. حوضه‌های آبریز درجه یک و دو کشور

همان‌طور که گفته شد، در این گزارش مقیاس مکانی بررسی بیلان آب در قالب حوضه‌های آبریز درجه یک، درجه دو و ملی است. تعداد حوضه‌های آبریز درجه یک و دو در کشور به‌ترتیب 6 و 30 است (شکل 1). شایان ذکر است که مرزهای حوضه‌های آبریز و استان‌ها بر هم منطبق نبوده و این حوضه‌های آبریز از بخش‌هایی از چند استان مختلف تشکیل شده است. نحوه ارتباط حوضه‌های آبریز درجه یک و درجه دو و همچنین درصد مشارکت مساحت استان‌ها در تشکیل حوضه‌های آبریز درجه دو در جدول 1 ارائه شده است‌[3].

 

شکل 1. حوضه‌های آبریز درجه یک (سمت راست) و درجه دو (سمت چپ) کشور

   

 

جدول 1. تقسیم‏بندی حوضه ‏های آبریز درجه یک، درجه دو و استان‏های ذی‏ربط

ردیف

حوضه آبریز درجه یک

حوضه آبریز درجه دو

کد حوضه

استان

وسعت

مساحت (کیلومترمربع)

درصد

1

دریای خزر

ارس

11

آذربایجان شرقی

13952

35/3

آذربایجان غربی

11876

30/0

اردبیل

13706

34/7

مجموع

39534

100

تالش

12

گیلان

6827

100

مجموع

6827

100

سفیدرود بزرگ

13

آذربایجان شرقی

11565

19/5

اردبیل

3968

6/7

البرز

1066

1/8

زنجان

18476

31/2

قزوین

4264

7/2

کردستان

13780

23/3

گیلان

4086

6/9

همدان

2013

3/4

مجموع

59218

100

سفیدرود-هراز

14

گیلان

3381

31/0

مازندران

7524

69/0

مجموع

10905

100

هراز-قره‏سو

15

تهران

280

1/5

سمنان

1119

6/0

گلستان

1025

5/5

مازندران

16220

87/0

مجموع

18644

100

گرگان‏رود

16

خراسان شمالی

914

7/0

سمنان

1175

9/0

گلستان

10971

84/0

مجموع

13060

100

اترک

17

خراسان رضوی

1850

7/0

خراسان شمالی

16387

62/0

گلستان

8193

31/0

مجموع

26430

100

2

خلیج فارس و دریای عمان

مرزی غرب

21

آذربایجان غربی

3460

8/7

ایلام

14687

37/0

خوزستان

567

1/4

کردستان

9351

23/6

کرمانشاه

11601

29/2

مجموع

39666

100

کرخه

22

ایلام

5268

10/2

خوزستان

8934

17/3

کردستان

723

1/4

کرمانشاه

13272

25/7

لرستان

16577

32/1

همدان

6869

13/3

مجموع

51643

100

کارون بزرگ

23

اصفهان

7062

10/5

چهارمحال و بختیاری

14258

21/2

خوزستان

28786

42/8

فارس

336

0/5

کهگیلویه‏ و بویراحمد

4028

6/0

لرستان

11568

17/2

مرکزی

1211

1/8

مجموع

67249

100

زهره-جراحی

24

خوزستان

24526

59/9

فارس

5457

13/3

کهگیلویه و بویراحمد

10928

26/7

مجموع

40911

100

حله

25

بوشهر

11169

52/5

خوزستان

404

1/9

فارس

9275

43/6

کهگیلویه و بویراحمد

418

2/0

مجموع

21266

100

مند

26

بوشهر

8101

17/0

فارس

39553

83/0

مجموع

47654

100

کل و مهران

27

بوشهر

3160

5/0

فارس

21487

34/2

کرمان

7126

11/3

هرمزگان

31145

49/5

مجموع

62918

100

بندرعباس-سدیج

28

سیستان و بلوچستان

1791

4/0

کرمان

7162

16/0

هرمزگان

35810

80/0

مجموع

44763

100

بلوچستان جنوبی

29

سیستان و بلوچستان

47192

97/2

هرمزگان

1359

2/8

مجموع

48551

100

3

دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه

30

آذربایجان شرقی

22209

42/9

آذربایجان غربی

23813

46/0

کردستان

5780

11/2

مجموع

51802

100

4

فلات مرکزی

دریاچه نمک

41

اصفهان

13131

14/2

البرز

4036

4/4

تهران

8989

9/7

زنجان

3443

3/7

سمنان

1746

1/9

قزوین

11336

12/2

قم

11535

12/5

مرکزی

27795

30/0

همدان

10553

11/4

مجموع

92564

100

گاوخونی

42

اصفهان

36398

87/6

چهارمحال و بختیاری

1953

4/7

فارس

1911

4/6

یزد

1288

3/1

مجموع

41550

100

مهارلو-بختگان

43

فارس

31492

99/5

کهگیلویه و بویراحمد

167

0/5

مجموع

31659

100

ابرقو-سیرجان

44

فارس

14571

25/5

کرمان

22737

39/8

یزد

19889

34/8

مجموع

57197

100

هامون-جازموریان

45

سیستان و بلوچستان

34348

49/5

کرمان

35042

50/5

مجموع

69390

100

کویر لوت

46

خراسان جنوبی

49493

24/0

سیستان و بلوچستان

37120

18/0

کرمان

74240

36/0

یزد

45369

22/0

مجموع

206222

100

کویر مرکزی

47

اصفهان

25340

11/1

تهران

4510

2/0

خراسان جنوبی

31052

13/6

خراسان رضوی

60545

26/5

خراسان شمالی

11027

4/8

سمنان

94090

41/2

یزد

1935

0/8

مجموع

228499

100

سیاه‏کوه

48

اصفهان

24735

50/6

یزد

24177

49/4

مجموع

48912

100

درانجیر-ساغند

49

کرمان

33833

67/0

یزد

16675

33/0

مجموع

50508

100

5

مرزی شرق

نمک‏زار-خواف

51

خراسان جنوبی

20728

62/9

خراسان رضوی

12252

37/1

مجموع

32980

100

هامون-هیرمند

52

خراسان جنوبی

13492

40/0

سیستان و بلوچستان

20239

60/0

مجموع

33731

100

هامون-ماشکیل

53

سیستان و بلوچستان

36458

100

مجموع

36458

100

6

قره‏قوم

(سرخس)

قره‏قوم

60

خراسان رضوی

43723

99/0

خراسان شمالی

442

1/0

مجموع

44165

100

 

 

3. جزئیات منابع و مصارف بیلان آب

تعیین بیلان آب بدون وجود آمار و اطلاعات از اجزای مختلف آن امکان‌پذیر نیست. اجزای مذکور نیز با توجه به مقیاس‌های مکانی و زمانی موردنظر متغیر هستند. در یک تقسیم‌بندی کلی اطلاعات بیلان آب در دو دسته «منابع» و «مصارف» قرار می‌گیرند. البته ممکن است برخی از اجزا را نتوان در هیچ‌یک از این دو دسته قرار داد. این آمار و اطلاعات برای محاسبه اجزایی از بیلان مورد نیاز خواهد بود. برای مثال پارامتر رطوبت نسبی برای محاسبه نیاز آبی گیاهان در بخش مصارف مورد نیاز است. از‌طرف‌دیگر همـین پـارامتر در تولید باران در بخش منابع نیز ممکن است ایفای نقش کند.

 

1-3. منابع (ورودی‌ها)

منابع به آن دسته پارامترهایی اطلاق می‌شود که میزان حجم آبی را به‌صورت بـالقوه بـرای مصـرف شدن در اختیار قرار می‌دهد و با علامت مثبت وارد معادله بیلان آب می‌شود. به‌طور‌کلی منابع به سه دسته: الف) منابع بالای سطح زمین، ب) منابع روی سـطح زمین و ج) منابع زیر سطح زمین تفکیک می‌شوند.

منابع بالای سطح زمین همان انواع ریزش‌های جوی هستند. این انواع پس از طی مراحلی در چرخه آبشناسی، قابلیت استفاده در بخش مصارف را خواهند داشـت. انـواع متفـاوت ریزش‌های جوی شامل باران، برف و دیگر فرایندهایی است که طی آنها آب به سطح زمین ریزش می‌کند.

منابع روی سطح زمین به دو نوع جاری و راکد قابل تفکیک هستند. رودخانه، مسیل‌ها، انهار و کانال‌های آبیاری و زهکشی انواعی از منابع آب‌های جاری روی سطح زمـین به‌شـمار می‌آیند و منابع آب راکد نیز شامل دریاچه‌ها، تالاب‌ها، مخازن سدها، یخچال‌ها و سطوح برف‌گیر و امثال آنها هستند.

منابع زیرسطحی نیز ممکن است راکد و یا جاری باشند. چشمه‌ها و قنوات انـواعی از منـابع زیرسـطح زمین به شکل جاری را تشکیل می‌دهند. در سفره‌های آب زیرزمینی کم‌عمق، به‌خصوص مناطقی که فاقد برجستگی‌هـای روزمینـی قابـل‌توجـه هسـتند، سفره آب شیرین عمدتاً تا عمق بسیار کمی در زمین پایین رفته و جای خود را با آب شور که در سواحل منشـأ دریـایی دارد، عوض می‌کند. در چنین مناطقی پوشش گیاهی می‌تواند سهم عمده‌ای در خروج آب از سطح سفره به‌صورت تعرق داشته باشد. نکته قابل توجه دیگر در‌خصوص تبخیر از سطح آزاد سفره مربوط به دوره‌هـای زمـانی اسـت کـه بخـار آب موجود در خاک به‌دلیل تغییر فصول و برودت خاک باعث ایجاد گرادیان رطوبتی شده و بخار از سطح سفره به سـطح زمین جریان یافته در نزدیکی سطح به مایع تبدیل می‌شود[1]. برای مطالعه منابع آب زیرزمینی باید شبکه‌ای از چاه‌هـای پیزومتـری در اختیار باشند.

 

2-3. مصارف (خروجی‌ها)

مصارف به هرگونه فعالیتی اطلاق می‌شود که در دوره زمانی و مقیاس مکانی مورد نظر سبب خروج یا کاهش آب می‌شود. مشابه منابع، مصارف نیز به سه دسته: الف) مصارف بالای سطح زمین، ب) مصارف روی سطح زمین و ج) مصارف زیر سطح زمین تقسیم می‌شوند. از یک دیدگاه دیگر، مصارف به دو بخش کنترل‌شده و کنترل‌نشده تفکیک می‌شود و بر‌اساس دخالت‌های بشر صورت می‌گیرد. مصارف آب برای بشر در سه مقوله شرب، صنعت و کشاورزی یک نوع مصرف کنترل‌شده است. درحالی‌که تبخیر از سطوح آزاد آب یکی از انواع مصرف کنترل‌نشده به‌شمار می‌آید.

مصارف در بالای سطح زمین به‌طور‌کلی مصرف آب به‌صورت حرکت آب از سطح زمین به طرف بالا در این بخش قرار می‌گیرد. چنین فعالیت‌هایی شامل تبخیر از سطح آزاد آب، تبخیر از سطح خاک، تبخیر از سطح پوشش گیاهی، تعرق و همچنین تبخیر-تعرق از سطوح پوشش گیاهی و بالاخره تصعید از سطوح برفی و یخچالی است.

مصارف در روی سطح زمین انواع کنترل‌شده مصارف آب شامل استفاده آب در بخش‌های مصرف شرب، بهداشـت، صـنعت و کشاورزی است. با این وجود نوع کنترل‌شده دیگری از مصرف به‌صورت انتقـال بین‌حوضه‌ای به حوضه‌های دیگر نیز قابل تعریف است. بررسی مصرف به‌صورت شرب به آمار و اطلاعاتی شامل تعداد افراد جمعیت در چارچوب مکانی بیلان، الگوی مصرف متوسط آنها در واحد زمان (حسب مقیاس زمانی بیلان) و کیفیت آب نیاز دارد. بررسی مصارف بهداشتی و خانگی به آمار و اطلاعاتی شامل تعداد افراد جمعیت در چارچوب مقیاس مکانی بیلان، الگوی مصرف در واحد زمان و کیفیت آب نیاز دارد. برای بررسی مصرف در بخش صنعت باید آمار و اطلاعاتی شامل تعداد صنایع متفاوت در چارچوب مکانی بیلان، میزان آب مصرفی در هر صنعت مختلف، کیفیت آب ورودی و خروجی و آب مازاد خروجی از صنعت را جمع‌آوری کرد. عموماً بخش کشاورزی مصرف‌کننده عمده آب به‌شمار می‌آید. بنابراین برآوردی از آب مصرفی در این بخش اهمیـت ویژه‌ای دارد. آمار و اطلاعات مربوط به مصارف در روی سطح زمین در بخش کشـاورزی شـامل شناسـایی انـواع مختلـف محصولات و سطح زیر کشت آنها در چارچوب مقیاس مکانی بـیلان، میـزان آب ورودی بـه اراضـی کشاورزی متناسب با محدوده زمانی بیلان است.

مصارف در زیر سطح زمین به‌صورت خروج هرگونه آب از چارچوب مکانی بیلان که در زیر سطح زمین اتفاق می‌افتد، تعریف می‌شود. برای مثال جزء آب‌شویی از‌جمله مصارف در زیر سطح زمین است.

 

4. بیلان منابع و مصارف آب بر‌اساس آخرین آمار و ارقام موجود

همان‌طور که در بخش‌های قبل گزارش اشاره شد، برای تهیه بیلان منابع و مصارف آب به اطلاعات گسترده منابع و مصارف نیاز است. در کشور مسئولیت تهیه بیلان مذکور به‌عهده وزارت نیرو بوده و در این راستا این دستگاه از اندازه‌گیری‌های متعدد در چارچوب دشت‌ها، محدوده‌های مطالعاتی و حوضه‌های آبریز و همچنین اطلاعات سایر دستگاه‌های مرتبط استفاده می‌کند. همچنین آماربرداری سراسری منابع و مصارف آب نیز در جهت تهیه بیلان آب انجام می‌شود. آخرین بیلان منابع و مصارف آب در کشور مربوط به سال آبی ۱۳90-1389 است. در این راستا گزارش‌های بیلان منابع آب منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389 (متوسط دوره 45 ساله) در قالب 609 محدوده مطالعاتی کشور ازسوی بخش آب وزارت نیرو تهیه شده است. همچنین بر این اساس نتایج بیلان منابع آب برای 30 حوضه آبریز درجه دو، 6 حوضه آبریز درجه یک و در‌نهایت کل کشور ارائه شده است. یادآور می‌شود که بیلان مذکور معرف متوسط دوره بلندمدت 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389 بوده و فقط مختص یک سال نیست.

 

1-4. بیلان آب در مقیاس حوضه‌های آبریز درجه دو

جدول 2 بیلان حوضه‏های آبریز درجه دو 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳90-1389 را نشان می‌دهد. به بیان دیگر در این جدول اجزای مختلف رابطه بیلان در مقیاس مکانی حوضه آبریز درجه دو و به‌صورت سالیانه و بر‌اساس متوسط دوره 45 ساله از سال آبی ۱۳۴۶-1345 تا ۱۳۹۰-1389 ارائه شده است.

 

 

 

جدول 2. بیلان حوضه‏های آبریز درجه دو 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳90-1389 (ارقام به میلیون مترمکعب)

تغییرات مخزن

خروجی

ورودی

کد حوضه

نام حوضه آبریز

مخازن آب زیرزمینی

مخازن آب سطحی

جمع

آب‏های انتقالی به خارج حوضه

جریان زیرزمینی خروجی

جریان سطحی خروجی

تبخیر و تعرق

جمع

آب‏های انتقالی به حوضه

جریان زیرزمینی ورودی

جریان سطحی ورودی

بارندگی

مصرف خالص

از سفره

از سطح آزاد آب

از بارندگی

دشت

ارتفاعات

-63

0

13881

0

4

1480

2092

10

87

10207

13818

1007

0

120

1843

10848

11

ارس

-1

0

8903

0

31

3417

1042

22

42

4348

8902

704

14

0

3192

4992

12

تالش

-70

0

22638

1227

15

2086

2846

21

129

16315

22567

0

0

0

3707

18861

13

سفیدرود بزرگ

1-

0

9090

0

57

3406

531

23

51

5022

9089

112

0

0

2131

6847

14

سفیدرود-هراز

-5

0

10569

172

9

1636

1876

33

188

6655

10564

0

0

0

2959

7605

15

هراز-قره‏سو

-14

0

6709

0

3

290

781

50

59

5526

6695

0

0

0

2282

4413

16

گرگان‏رود

-26

0

7841

0

2

143

737

22

50

6888

7815

0

0

67

1391

6357

17

اترک

-25

-1

19321

72

182

5947

1320

8

65

11727

19294

21

141

0

1333

17799

21

مرزی غرب

-134

0

22118

554

0

1436

3902

185

1430

14610

21983

1164

0

0

5232

15587

22

کرخه

-76

0

41629

2721

0

9908

11269

224

828

16679

41553

533

0

0

5311

35709

23

کارون بزرگ

-16

0

19243

90

0

4627

1927

108

1395

11097

19227

905

0

0

4138

14184

24

زهره-جراحی

-31

0

8153

6

8

1098

885

90

106

5961

8122

54

40

0

2080

5948

25

حله

-235

0

14900

29

40

1137

2296

38

177

11183

14665

13

0

0

2855

11798

26

مند

-211

0

13628

0

29

791

1483

97

18

11210

13418

57

0

0

3293

10067

27

کل و مهران

-116

0

8611

0

118

1440

1252

7

24

5769

8495

0

0

0

1755

6740

28

بندرعباس-سدیج

-5

0

8424

0

0

884

449

-

16

7076

8419

10

0

0

1138

7271

29

بلوچستان جنوبی

-46

-548

19451

0

0

17

3215

65

2751

13404

18858

0

204

179

4099

14376

30

دریاچه ارومیه

-1039

0

26024

27

16

0

7652

20

377

17933

24985

583

0

0

9347

15054

41

دریاچه نمک

-460

-16

8987

80

0

0

3070

46

209

5582

8510

715

0

0

3204

4592

42

گاوخونی

-284

0

11695

0

0

0

3070

31

939

7655

11410

19

0

0

4283

7108

43

مهارلو-بختگان

-244

0

8914

26

0

0

1185

2

181

7520

8670

0

0

0

3353

5317

44

ابرقو-سیرجان

-396

0

11889

0

0

0

2102

10

145

9633

11494

0

0

0

3530

7964

45

هامون-جازموریان

-220

0

18728

3

0

0

1480

13

725

16508

18508

0

0

0

6285

12223

46

کویر لوت

-1006

0

31248

0

0

0

4057

62

290

26839

30243

49

16

0

11822

18356

47

کویر مرکزی

-135

0

5596

0

0

0

556

135

80

4825

5462

66

0

0

1968

3428

48

سیاه‏کوه

-467

0

7079

0

0

0

1365

2

85

5627

6611

33

0

0

2301

4277

49

درانجیر-ساغند

-92

0

5362

3

7

10

602

0

48

4692

5270

0

0

0

2242

3028

51

نمک‏زار-خواف

-10

0

5798

0

0

867

731

0

923

3277

5788

0

0

2329

1239

2221

52

هامون-هیرمند

-75

0

4199

0

17

254

455

18

16

3439

4124

0

0

0

902

3222

53

هامون-ماشکیل

-356

0

11708

0

13

367

2033

1

16

9278

11352

272

62

66

2786

8167

60

قره‏قوم

مأخذ: [4].

 

جدول 3. بیلان حوضه‏های آبریز درجه یک 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389 (ارقام به میلیون مترمکعب)

تغییرات مخزن

خروجی

ورودی

کد حوضه

نام حوضه آبریز

مخازن آب زیرزمینی

مخازن آب سطحی

جمع

آب‏های انتقالی به خارج حوضه

جریان زیرزمینی خروجی

جریان سطحی خروجی

تبخیر و تعرق

جمع

آب‏های انتقالی به حوضه

جریان زیرزمینی ورودی

جریان سطحی ورودی

بارندگی

مصرف خالص

از سفره

از سطح آزاد آب

از بارندگی

دشت

ارتفاعات

-180

0

78800

582

108

12459

9905

179

607

54961

78619

1007

0

187

17504

59922

1

دریای خزر

-849

-1

153259

744

336

27267

24783

758

4060

95311

152410

29

141

0

27136

125104

2

خلیج فارس و دریای عمان

-46

-548

19451

0

0

17

3215

65

2751

13404

18858

0

204

179

4099

14376

3

دریاچه ارومیه

-4251

-16

130008

0

0

0

24537

320

3030

102121

125741

1330

0

0

46093

78318

4

فلات مرکزی

-176

0

15358

3

23

1131

1788

18

987

11407

15182

0

0

2329

4383

8470

5

مرزی شرق

-356

0

11708

0

13

367

2033

1

16

9278

11352

272

62

66

2785

8167

6

قره‏قوم

-5858

-565

407255

0

481

41241

66261

1341

11450

286481

400832

1307

407

2760

102000

294358

کل کشور

مأخذ: [4].

 

با بررسی جدول 2 نکات مهم زیر قابل احصاست:

  1. سه حوضه آبریز درجه دو با بیشترین ورودی آب عبارتند از: کارون بزرگ، کویر مرکزی و دریاچه نمک. این سه حوضه آبریز به‌ترتیب مقادیر مطلق 41553، 30243 و 24985 میلیون مترمکعب آب را به‌عنوان ورودی دریافت می‌کنند. بیان این نکته ضروری است که در تحلیل مقادیر مطلق آب ورودی، باید به مساحت حوضه آبریز نیز توجه داشت. کویر مرکزی بزرگ‌ترین حوضه آبریز درجه دو کشور بوده و حتی با وجود بارندگی نسبی کم، مقدار حجم آب ورودی افزایش می‌یابد.
  2. مشابه ورود آب، بیشترین خروج آب (به هر نحو) نیز از سه حوضه آبریز درجه دو کارون بزرگ، کویر مرکزی و دریاچه نمک به‌ترتیب با مقادیر 41629، 31248 و 26024 میلیون مترمکعب صورت می‌گیرد.
  3. یکی از نکات مهمی که در تحلیل بیلان آب حوضه‌های آبریز درجه دو باید به آن توجه داشت این است که در همه حوضه‌های آبریز درجه دو، مقدار کل خروج آب از کل ورود آب بیشتر است. این امر به معنای تغییرات منفی ذخایر آب در حوضه آبریز است که از ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی یا ذخایر پهنه‌های آبی موجود در حوضه برداشت می‌شود. بر این مبنا بیشترین کسری در ذخیره به‌ترتیب در حوضه‌های آبریز درجه دو دریاچه نمک، کویر مرکزی و دریاچه ارومیه با مقادیر 1039-، 1006- و 594- میلیون مترمکعب اتفاق افتاده است. در حوضه‌های آبریز دریاچه نمک و کویر مرکزی کسری مذکور از سفره‌های آب زیرزمینی تأمین شده است که این موضوع بیانگر بحران منابع آب زیرزمینی موجود در استان‌های مرکزی و بعضاً شرقی کشور است. در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، کسری عمدتاً از ذخایر سطحی (سهم دریاچه ارومیه) تأمین شده است که این موضوع نیز نشان‌دهنده بحران دریاچه ارومیه است.

 

2-4. بیلان آب در مقیاس حوضه‌های آبریز درجه یک

جدول 3 بیلان حوضه‏های آبریز درجه یک 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389 را نشان می‌دهد. به بیان دیگر در این جدول اجزای مختلف رابطه بیلان در مقیاس مکانی حوضه آبریز درجه یک (حوضه‌های شش‌گانه) و به‌صورت سالیانه و براساس متوسط دوره 45 ساله از سال آبی ۱۳۴۶-1345 تا ۱۳۹۰-1389 ارائه شده است. نکات مورد توجه از این جدول به شرح زیر قابل بیان است:

  1. حوضه‌های آبریز درجه یک خلیج فارس و دریای عمان، فلات مرکزی، دریای خزر، دریاچه ارومیه، مرزی شرق و قره‌قوم به‌ترتیب با مقادیر 152410، 125741، 78619، 18858، 15182 و 11352 میلیون مترمکعب بیشترین نقش را در کل مقدار ورودی آب را به کشور ایفا می‌کنند. همان‌طور که در مورد حوضه‌های آبریز درجه دو نیز اشاره شد، باید در نقش هر حوضه در ورود یا خروج آب به مساحت آن نیز توجه داشت.
  2. حوضه‌های آبریز خلیج فارس و دریای عمان، فلات مرکزی، دریای خزر، دریاچه ارومیه، مرزی شرق و قره‌قوم به‌ترتیب با مقادیر 153259، 130008، 78800، 19451، 15358 و 11708 میلیون مترمکعب، بیشترین نقش را در جزء خروج معادله بیلان ایفا می‌کنند.
  3. تفاوت مقادیر ورودی و خروجی که در بندهای فوق‌الذکر بیان شد، مقادیر تغییر ذخیره است که در تمام حوضه‌های آبریز منفی بوده و از ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی یا پهنه‌های آب سطحی جبران می‌شود. شایان ذکر است که حوضه آبریز فلات مرکزی که بخش‌های عظیمی از مناطق مرکزی و شرقی کشور را تشکیل می‌دهد، بیشترین کسری مخزن منابع آب زیرزمینی و به تبع آن بدترین اوضاع منابع آب زیرزمینی را تجربه می‌کند.
  4. آب تجدیدپذیر که تفاضل تبخیر و تعرق از بارندگی از کل میزان بارندگی است، در حوضه‌های آبریز خلیج فارس و دریای عمان، دریای خزر، فلات مرکزی، دریاچه ارومیه، قره‌قوم و مرزی شرق به‌ترتیب با مقادیر 56929، 22465، 22290، 5071، 1675 و 1447 میلیون مترمکعب حاصل می‌شود. قابل‌توجه است که حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان بیش از نیمی از آب تجدیدپذیر کل کشور را داراست.

 

3-4. بیلان آب در مقیاس کل کشور

شکل 2 بیلان آب در مقیاس کل کشور بر‌اساس متوسط دوره 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389 را نشان می‌دهد. در این شکل اجزای مختلف معادله بیلان آب و ارتباط آنها با هم به تصویر کشیده شده است. این شکل می‌تواند تصویری کلی از وضعیت بیلان منابع و مصارف و ارتباط آنها با هم را برای مقاصد سیاستگذاری‌های کلان فراهم کند. موارد مهم قابل‌توجه از این شکل به شرح زیر است:

  1. حجم کل بارش در کشور 396/4 میلیارد مترمکعب است. از این مقدار سهم تبخیر از بارش 286/4 میلیارد مترمکعب بوده که 72 درصد کل بارندگی است. در‌نتیجه حجم آب تجدیدپذیر تولید شده در کشور 110 میلیارد مترمکعب می‌شود. این امر نشان‌دهنده میزان بسیار بالای تبخیر در کشور بوده و حاکی از آن است که درصد عمده بارندگی کشور قابل استفاده نیست.
  2. با توجه به خالص آب ورودی به کشور (4/4 میلیارد مترمکعب)، کل آب تولید شده 114/4 میلیارد مترمکعب می‌شود. این مقدار آب، کل آبی است که باید پاسخگوی تمام نیازهای کشور (از‌جمله نیازهای زیست‌محیطی) باشد. نکته بسیار مهم این است که اولاً این مقادیر بر‌اساس متوسط درازمدت 45 ساله بوده و نوسان‌های سالیانه در آن وجود خواهد داشت و ثانیاً به‌دلیل تغییر اقلیم و خشکسالی‌های پی‌درپی در سال‌های اخیر و عدم لحاظ آن در دوره ذی‌ربط، انتظار می‌رود که مقادیر آب تجدیدپذیر در سال‌های اخیر، کمتر باشد‌[6].
  3. حجم کل برداشت برای مصارف مختلف کشور (کشاورزی، شرب و صنعت) برابر با 98/1 میلیارد مترمکعب (45 درصد از منابع آب سطحی و 55 درصد از منابع آب زیرزمینی) است که از این میزان 31/8 میلیارد مترمکعب به‌صورت پساب، فاضلاب یا زهاب (آب‌های بازگشتی) به چرخه باز می‌گردد.
  4. با توجه به آمار ارائه شده، در معادله بیلان آب کشور، کل خروجی‌ها از کل ورودی‌ها بیشتر است. این امر باعث ایجاد کسری سالیانه 6/4 میلیارد مترمکعبی در ذخایر شده است که 5/8 میلیارد مترمکعب آن مربوط به منابع آب زیرزمینی است. بر‌اساس آمار و ارقام اعلام شده، در حال حاضر مقدار کسری تجمعی منابع آب زیرزمینی حدود 143 میلیارد مترمکعب است[5] که بسیار قابل‌توجه است.

 

 

شکل 2. بیلان آب در کشور براساس متوسط دوره 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389

(ارقام به میلیارد مترمکعب)

 

 

 

5. تحلیل کارشناسی

در این بخش از گزارش تحلیل کارشناسی مقوله بیلان آب و موارد وابسته به آن با تأکید بر آسیب‌شناسی موضوع ارائه می‌شود. این موارد را می‌توان طی رئوس زیر بیان کرد:

 

  1. عدم وجود متولی مشخص و ارائه داده‌های چندگانه

تهیه آمار و ارقام مرتبط با منابع آب و اطلس‌های منابع آب به‌عهده وزارت نیرو است. بر این اساس تهیه بیلان آب نیز از وظایف این دستگاه است. متأسفانه به‌دلیل وجود چندین دستگاه تولیدکننده آمار و ارقام در ارتباط با منابع و مصارف آب در کشور و همچنین وجود ذی‌نفعان مختلف، اجماع در مورد آمار و ارقام و بیلان آب ارائه شده، وجود ندارد. برای مثال موضوع میزان برداشت (مصرف) آب کشاورزی به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور همیشه محل اختلاف وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی بوده است. همچنین به‌دلیل وجود ایستگاه‌های باران‌سنجی مستقل وزارت نیرو و سازمان هواشناسی کشور و برخی اختلاف‌ها در روش‌های محاسبه، آمارهای اعلامی بعضاً متفاوت است. اختلاف‌های یادشده می‌تواند علت نپذیرفتن آمارهای اعلام شده از‌سوی برخی از دستگاه‌ها و در‌نهایت ایجاد نابسامانی‌هایی در مدیریت بخش آب شود. به‌نظر می‌رسد که وجود یک شورای فرادستگاهی حاکمیتی برای ایجاد هماهنگی‌ها در این زمینه و همچنین اتخاذ رویکرد مرجع واحد تولید و اعلام آمار و ارقام و بیلان آب ضروری باشد.

 

  1. عدم به‌روزرسانی مناسب بیلان آب

همان‌طور که گفته شد، آخرین آماربرداری سراسری منابع و مصارف آب و پیرو آن آخرین بیلان آب تهیه شده در کشور مربوط به متوسط دوره 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳90-1389 است. با توجه به گذشتن بیش از یک دهه از آخرین سال دوره مذکور و این موضوع که در سال‌های اخیر به‌دلیل تغییرات اقلیم و خشکسالی‌ها، بارندگی کشور کاهش چشمگیر داشته است، مشخص نیست که بیلان مذکور تا چه حد با واقعیت فعلی بخش آب کشور تطابق داشته باشد. به‌دلیل کاهش چشمگیر آب تجدیدپذیر کشور و تغییر الگوی مصارف آب، استفاده از آخرین بیلان آب تهیه شده می‌تواند سبب سوءسیاستگذاری‌ها در بخش آب شود.

 

  1. پویا نبودن و عدم کاربرد در اهداف کلان و سیاستگذاری‌های موضوعه

رویکرد جاری تهیه بیلان منابع و مصارف آب کشور، فارغ از چالش‌های موجود آن، رویکردی ایستا بوده و بیلان مذکور در دوره‌های زمانی خاص به‌صورت ثابت تهیه می‌شود. این امر می‌تواند استفاده مؤثر و نزدیک به واقعیت از بیلان آب را با خلل مواجه سازد. به‌عبارت‌دیگر، عدم‌ قطعیت‌های یک سال مشخص را نمی‌توان در آن لحاظ کرد و ازاین‌رو سیاستگذاری‌های کوتاه‌مدت و در افق زمانی نزدیک با چالش مواجه خواهد شد. از‌طرف‌دیگر این موضوع امکان سناریوسازی و به‌کارگیری آنها را در تجزیه و تحلیل سیاست‌های مدیریتی و درک واقع‌بینانه نسبت به چالش‌ها، تأثیرات جانبی و عملکرد مورد انتظار از این سیاست‌ها را کاهش می‌دهد. شایان ذکر است که تطویل دوره محاسبه متوسط بیلان آب، اگرچه عدد قابل اطمینانی را در درازمدت ارائه داده و برای افق سیاستگذاری‌های بلندمدت مناسب است، ولی از‌طرف‌دیگر هرچه دوره مذکور کوتاه‌تر باشد، امور آبی کوتاه‌مدت و جاری کشور را با واقع‌گرایی بیشتری می‌توان پیش برد. بنابراین اصلاح دوره ارائه بیلان آب و لحاظ شکست‌های هیدرولوژیک در آن در کنار ارائه نسخه درازمدت بیلان، راهکار مناسبی می‌تواند باشد.

 

  1. عدم ساختار سازمانی مناسب در دستگاه متولی امر

عدم ساختار مناسب برای امور تصدی‌گری بیلان آب (مانند جمع‌آوری و آماربرداری‌های خرد و پایه یا رفع امورات شبکه پایش منابع و مصارف آب) از دیگر عوامل عدم تهیه بیلان مناسب و قابل اطمینان آب در کشور است. وجود ساختار از بالا به پایین و عدم انگیزه برای مشارکت بخش‌های مختلف در امور تصدی‌گری بیلان آب می‌تواند صحت پایه‌ای بیلان را مخدوش سازد. شایان ذکر است که امور تصدی‌گری بیلان آب با موارد حاکمیتی آن (که در مورد 1 به آن پرداخته شد) متفاوت بوده و عمدتاً شامل امور اجرایی مرتبط با داده‌برداری، شبکه پایش و راهبری آنها است.

 

  1. مشخص نبودن مرز بین اندازه‌گیری، تخمین و مدل‌سازی

همان‌طور که در بخش‌های قبل گزارش اشاره شد، اجزای مختلفی در معادله بیلان آب وجود دارد که صحت تخمین آنها، دقت معادله بیلان را به‌دنبال خواهد داشت. برای تعیین این اجزا از اندازه‌گیری‌ها، تخمین و مدل‌سازی استفاده می‌شود. به‌عنوان یک اصل کلی، هرچه در تدوین بیلان آب از داده‌های اندازه‌گیری مستقیم بیشتری استفاده شود، بیلان تهیه شده بیشتر به واقعیت نزدیک خواهد بود. از‌طرف‌دیگر، اندازه‌گیری همه اجزای معادله بیلان هزینه‌بر و مشکل بوده و به‌ناچار باید برخی از این اجزا را تخمین زده یا با استفاده از تکنیک مدل‌سازی محاسبه کرد. این امر در‌نهایت به عدم ‌قطعیت‌های بیلان منابع و مصارف می‌انجامد. عدم ‌قطعیت‌ها می‌تواند ناشی از تصادفی بودن ذاتی پدیده‌هایی مانند بارش، ضعف و خطاهای شبکه پایش، تخمین اجزای معادله بیلان باشد. واضح است که در تهیه بیلان آب، یک حداکثر منطقی از عدم‌ قطعیت‌ها قابل پذیرش بوده و همچنین این مقدار باید مشخص باشد. ‌برای مثال وجود کمی عدم قطعیت در تخمین جزء تبخیر (به‌عنوان 72 درصد کل حجم بارندگی)، در‌نهایت به عدم‌ قطعیت بیشتری در محاسبه کسری مخزن منابع آب زیرزمینی منجر می‌شود. میزان کسری مخزن منابع آب زیرزمینی و مقدار تجمعی آن معمولاً در امور سیاستگذاری کلان مورد توجه بوده و باید با دقت قابل‌قبولی در دسترس باشد.

 

  1. تغییر رویکرد از روش‌های سنتی بیلان به روش‌های نوین حسابداری آب

استفاده از چارچوب‌های حسابداری آب به‌جای رویکرد سنتی بیلان به‌منظور تحلیل نتایج و تفسیر یکپارچه تغییرات منابع آب و بخش‌های مصرف‌کننده می‌تواند بسیار کارآمد باشد. حسابداری آب فرایند سازماندهی و ایجاد ارتباط بین اطلاعات منابع آبی و خدمات حاصل از استفاده مصرف‌کننده در یک مقیاس مکانی معین مانند یک حوضه آبریز است. رویکردهای مختلف حسابداری آب با هدف استانداردسازی روش گزارش‌دهی اطلاعات مرتبط با آب ارائه شده‌اند. انتخاب و بومی‌سازی این چارچوب‌ها، با توجه به اهداف کلان و خرد مدیریتی و همچنین زیرساخت‌های اطلاعاتی و فنی از‌جمله مواردی است که باید در بازنگری روش‌شناسی مرتبط محاسبات و سازماندهی اطلاعات بیلان آب مورد توجه واقع شود. تحلیل مصارف به‌جای برداشت‌ها، تفکیک مصارف، بررسی کارایی بخش‌های مصرف‌کننده، ارائه شاخص‌های مدیریتی مرتبط با بخش آب، امکان تلفیق اطلاعات بین‌بخشی و تحلیل‌های چندجانبه از‌جمله مزایای رویکرد حسابداری آب نسبت به روش سنتی بیلان است.

 

جمع‌بندی و پیشنهادها

آخرین بیلان منابع و مصارف آب کشور برای دوره 45 ساله منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-1389 است. طی بیلان مذکور، همه ورودی‌ها و خروجی‌هایی که در معادله بیلان آب نقش دارند، در مقیاس مکانی حوضه‌های آبریز درجه دو (حوضه‌های 30گانه)، درجه یک (حوضه‌های 6گانه) و کل کشور (ملی)، تعیین شده‌اند. بر این اساس از کل حجم بارندگی کشور، حدود 72 درصد تبخیر شده که با در نظر گرفتن ورودی‌ها به میزان 114/11 میلیارد مترمکعب حجم آب تجدیدپذیر کشور است. شایان ذکر است که در سال‌های اخیر حجم آب تجدیدپذیر کشور به‌دلیل تغییرات اقلیم و خشکسالی‌ها، نسبت به این مقدار، کاهش چشمگیری داشته است. وابستگی به آب زیرزمینی و سطحی در کشور به‌ترتیب 55 و 45 درصد است و از کل مصارف 32 درصد تحت عنوان آب‌های بازگشتی به چرخه باز‌می‌گردد. نکته مهم اینجاست که در حال حاضر بین منابع و مصارف آب تعادل وجود نداشته و طی دوره مذکور، سالیانه به میزان 6/4 میلیارد مترمکعب، مصارف از منابع پیشی گرفته و این امر به کسری تجمعی بسیار قابل‌توجه منابع آب زیرزمینی و درنهایت تبعات مترتب آن، منجر شده است. متأسفانه در حال حاضر بیلان آب کشور به‌طور قابل‌قبولی مشخص نبوده و مواردی از‌جمله عدم متولی مشخص و ارائه داده‌های چندگانه؛ عدم به‌روزرسانی مناسب بیلان آب؛ پویا نبودن و عدم کاربرد در اهداف کلان و سیاستگذاری‌های موضوعه؛ عدم ساختار سازمانی مناسب در دستگاه متولی امر؛ مشخص نبودن مرز بین اندازه‌گیری، تخمین و مدل‌سازی و تغییر رویکرد از روش‌های سنتی بیلان به روش‌های نوین حسابداری آب را می‌توان به‌عنوان آسیب‌های اصلی بیلان آب کشور برشمرد. در این راستا و برای بهبود فرایندهای تعیین بیلان آب کشور، پیشنهادهای ذیل ارائه می‌شوند:

- تکمیل، تجهیز و به‌روزرسانی شبکه پایش منابع آب و استفاده فناوری‌های روزآمد پایش،

- استانداردسازی روش‌شناسی تعیین بیلان آب همگام با استانداردهای جهانی،

- استفاده هرچه بیشتر داده‌های اندازه‌گیری در تعیین بیلان آب،

- استفاده از فناوری‌های روزآمد اندازه‌گیری (مانند فناوری‌های ماهواره‌ای، شبکه‌های پایش برخط و پایگاه‌های اطلاعاتی جهانی)،

- قرار گرفتن روش‌شناسی بیلان، داده‌ها و نتایج در دسترس عموم.

  1. وزارت نیرو، دفتر مهندسی و معیارهای فنی آب و آبفا (1393). دستورالعمل روش‌های محاسبه بیلان منابع آب، نشریه 418-الف.
  2. Healy, R. W., Winter, T. C., LaBaugh, J. W., & Franke, O. L. (2007). Water Budgets: Foundations for Effective Water-resources and Environmental Management. Reston, Virginia: US Geological Survey.
  3. وزارت نیرو، دفتر کلان برنامه‌ریزی آب و آبفا (1393). سالنامه آماری آب کشور ۱۳90-1389.
  4. شرکت مدیریت منابع آب ایران، دفتر مطالعات پایه منابع آب (1401). بیلان منابع آب کشور منتهی به سال آبی ۱۳90-1389.
  5. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات زیربنایی (1402). چالش‌های ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در کشور، بررسی شرایط فعلی و بحران فرونشست زمین، شماره مسلسل 18884.
  6. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات زیربنایی (1396). بررسی بحران آب و پیامدهای آن در کشور، شماره مسلسل 15608.