مجموعه مطالعات بررسی طرح های عمرانی (تملک دارایی های سرمایه ای) استان ها در سال 1398: 2. استان لرستان (ویرایش نخست)

نویسنده

چکیده

تصویب طرح های آمایش استانی در اسفندماه سال 1399 و تأکید بر ضرورت پایبندی استان ها به اجرای آن، این سؤال را پررنگ ساخته است که چه میزان طرح ها و پروژه های انجام شده یا در حال اجرا از محل اعتبارات بودجه ای و غیربودجه ای در استان ها، در راستای پیشنهادها و اهداف تعیین شده توسط طرح های آمایش استانی بوده است؟ از آنجا که پروژه های جاری در بودجه های عمرانی استان ها قبل از تدوین اسناد آمایش تعریف شده اند، می توان گفت اسناد آمایش حداقل تا سال 1400 نقشی در ایجاد پروژه های عمرانی جاری استان ها نداشته اند. اما پاسخ به این سؤال که آیا اساساً ساختار فعلی نظام بودجه ریزی امکان برقراری ارتباط معنادار با نظام تدبیر و برنامه ریزی فضایی کشور را دارد یا خیر، می تواند در راستای تخصیص بهینه منابع مالی کشور مؤثر باشد. به عبارت دیگر در صورتی که بتوان با عنایت به دستاوردهای اسناد آمایش استانی و ملی، اولویت بندی مشخصی برای توسعه هر استان ارائه و درنهایت تخصیص اعتبارات را بر اولویت های مذکور معطوف کرد، احتمال تحقق اهداف توسعه ای پیش بینی شده برای هر استان بیشتر خواهد بود. به این ترتیب در مطالعه حاضر به عنوان گام نخست، شفافیت طرح های عمرانی استان مورد توجه قرار گرفته است؛ شفافیتی که تاکنون درخصوص پروژه های عمرانی استان ها تا بدین حد صورت نگرفته و ازسوی دیگر می تواند بستر مناسبی برای مقابله با مفاسد احتمالی در این زمینه باشد. به نظر می رسد واکاوی دقیق طرح های عمرانی استان ها از منظر «موضوعی»، «جغرافیایی»، «طول عمر»، «درصد تخصیص» و «اندازه» در سطح استان و شهرستان های مربوطه می تواند تصویر قابل اتکایی از وضع موجود ارائه دهد و درنهایت امکان پاسخ به سؤال فوق را از طریق انجام مطالعات تکمیلی فراهم کند. ازسوی دیگر مسئله طول عمر و درصد تخصیص اعتبار پروژه ها از آن جهت اهمیت دارد که طولانی شدن عمر پروژه ها و عدم حصول دستاورد قابل اتکا به رغم صرف زمان و منابع فراوان، به یکی از معضلات جدی طرح های عمرانی کشور مبدل شده است. به عبارت دیگر، طولانی شدن عمر پروژه های عمرانی یک استان به این معناست که بخشی از برنامه های عمران و توسعه استان بر موضوع هایی متمرکز است که سال ها پیش برنامه ریزی شده اند. بنابراین نوعی وابستگی به مسیر طی شده در تخصیص منابع مالی مشاهده می شود و بخش چشمگیری از منابع عمرانی استان، بدون توجه به اصول و مبانی آمایش سرزمین و نیازها و مقتضیات روز استان، صرف پروژه هایی می شود که مدت ها پیش، برنامه ریزی و آغاز شده اند. در ادامه مهم ترین دستاوردهای مطالعه حاضر درخصوص طرح های عمرانی استان لرستان در سال 1398 ارائه شده است: • استان لرستان در سال ۱۳۹۸، تعداد 2159 پروژه عمرانی ذیل 10 امور، 32 فصل، 78 برنامه و 473 طرح داشته که قدیمی ترین این پروژه ها از سال 1367 آغاز شده است. • مجموع اعتبار پیش بینی شده برای پروژه های مذکور در حدود 54 هزار میلیارد ریال است. • درمجموع، 4/58 درصد اعتبارات یادشده (بالغ بر 31.5 هزار میلیارد ریال) برای اجرای این پروژه ها تخصیص داده شده است. ا متوسط عمر پروژه های تملک دارایی های سرمایه ای استان معادل سه سال بوده است. • «امور اقتصادی» با 5/31 درصد سهم و «امور مسکن، عمران شهری و روستایی» با 22 درصد سهم، بیشترین سهم را از تعداد پروژه های استان به خود تخصیص داده اند. • «امور اقتصادی» از منظر اعتبارات تخصیص یافته نیز با اختلاف شدید تری نسبت به سایر امور در رتبه نخست قرار دارد. در این زمینه سهم «امور اقتصادی» از کل اعتبارات عمرانی تخصیص یافته استان بالغ بر 61 درصد است. همچنین «امور مسکن، عمران شهری و روستایی» با سهم 6/21 درصدی از اعتبارات تخصیص یافته، در رتبه دوم قرار گرفته است. • سه فصل «توسعه و خدمات شهری، روستایی و عشایری»، «کشاورزی و منابع طبیعی» و «منابع آب» به ترتیب با 6/14، 8/12 و 7/9 درصد سهم، بیشترین سهم را از تعداد پروژه های استان به خود اختصاص داده اند. • فصل «منابع آب» با 45 درصد سهم، بیشترین سهم را نسبت به سایر فصول، از اعتبارات عمرانی تخصیص یافته استان به خود اختصاص داده است. از این منظر، فصول «آب و فاضلاب» و «توسعه و خدمات شهری، روستایی و عشایری» به ترتیب با 12 و 6/9 درصد سهم، در رتبه های دوم و سوم قرار گرفته اند. • سه برنامه «تأمین آب (فصل منابع آب- امور اقتصادی)»، «توسعه حمل ونقل جاده ای (فصل حمل ونقل- امور اقتصادی)» و «ارائه خدمات آب شهری و روستایی (فصل آب و فاضلاب- امور مسکن، عمران شهری و روستایی)»، بیشترین سهم از تعداد پروژه ها را داشته اند. • سه برنامه «تأمین آب (فصل منابع آب- امور اقتصادی)»، «عرضه آب (فصل منابع آب- امور اقتصادی)» و «توسعه تأسیسات فاضلاب و بازچرخانی آب (فصل آب و فاضلاب- امور مسکن، عمران شهری و روستایی)» بیشترین سهم از اعتبارات تخصیص یافته به خود اختصاص داده اند. • 69 برنامه عمرانی استان لرستان به رغم دربرگرفتن 1401 پروژه از مجموع 2159 پروژه عمرانی استان (معادل 65 درصد کل پروژه ها)، فقط 24 درصد از کل اعتبارات عمرانی تخصیص یافته استان، سهم داشته اند. • 51 برنامه از 69 برنامه یادشده، هریک سهمی بسیار ناچیز و کمتر از 5/0 درصد از اعتبارات تخصیص یافته استان را جذب کرده اند. • شهرستان «خرم آباد» به عنوان مرکز استان، ضمن برخورداری از سهم 16 درصدی از تعداد پروژه های استان، حدود 26 درصد از اعتبارات عمرانی تخصیص یافته استان را جذب کرده و به این ترتیب، عدم تعادل نسبی میان مرکز استان با سایر شهرستان ها ایجاد شده است. »و 4/28 درصد پروژه های عمرانی استان لرستان، در زمره پروژه های «بسیار کوچک» قرار می گیرند. 4/39 درصد پروژه ها «کوچک» و 4/23 درصد آنها «متوسط» است و در نهایت، پروژه های «بزرگ» و «بسیار بزرگ» به ترتیب 9/7 و 9/0 درصد از کل پروژه های استان را به خود اختصاص داده اند. در مطالعه حاضر به منظور طبقه بندی پروژه های عمرانی جاری در استان لرستان از دو ماتریس «عمر- درصد تخصیص» و «اندازه- اولویت» بهره گرفته و درنهایت مبتنی بر دو ماتریس مذکور اولویت بندی مشخصی به منظور مواجهه با پروژه های مذکور ارائه شده است. درخصوص ارزیابی طول عمر و درصد تخصیص اعتبار پروژه های تملک دارایی های سرمایه ای برای هر استان از طبقه بندی زیر بهره گرفته شده است: • طبقه یک: پروژه های با طول عمر زیاد (بیش از ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد)، • طبقه دو: پروژه های با طول عمر متوسط و بیشتر (بیش از ۱0 سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد)، • طبقه سه: پروژه های با طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد)، • طبقه چهار: پروژه های با طول عمر متوسط (۱۰ تا ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد) یا طول عمر متوسط و بیشتر (بیش از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط (۴۰ تا ۸۰ درصد)، • طبقه پنج: پروژه های با طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط و کمتر (کمتر از ۸۰ درصد). براساس طبقه بندی فوق ماتریس عمر - درصد تخصیص اعتبار پروژه های تملک دارایی های سرمایه ای هر استان تشکیل و نحوه برخورد با هریک از مناطق ماتریس عمر- تخصیص با اولویت بندی پنج گانه زیر تبیین شده است: الف) اولویت 1: طول عمر زیاد (بیش از ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد) - ویژگی : چشم انداز کوتاه مدتی برای اتمام آنها متصور نیست. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت و بررسی دقیق پروژه، • آسیب شناسی علل تأخیر، • تصمیم گیری درخصوص توقف، اصلاح، واگذاری یا ادامه پروژه. ب) اولویت 2: طول عمر زیاد (بیش از ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد) - ویژگی : به دلیل تخصیص بخش قابل توجهی از اعتبار مورد نیاز پروژه، گزینه توقف چندان مطرح نیست. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت و بررسی دقیق پروژه، • آسیب شناسی علل تأخیر، • اتمام یا اصلاح پروژه. ج) اولویت 3: طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد) - ویژگی : از وضعیت مناسبی نسبت به سایر گروه ها برخوردارند و به اتمام رسیدن آنها در افق کوتاه مدت محتمل است. - پیشنهاد نحوه برخورد: • تخصیص اعتبار باقی مانده و اتمام پروژه. د) اولویت 4: طول عمر متوسط (۱۰ تا ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد) یا طول عمر متوسط و بیشتر (بیش از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط (۴۰ تا ۸۰ درصد) - ویژگی : شرایط بینابینی نسبت به دو اولویت نخست دارند، اما با توجه به شرایط متعادل تر آنها، در اولویت چهارم قرار گرفته اند. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت و بررسی دقیق پروژه، ت، آسیب شناسی علل تأخیر پروژه های قدیمی تر، • تصمیم گیری درخصوص توقف، اصلاح، واگذاری یا ادامه پروژه. هـ) اولویت 5: طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط و کمتر (کمتر از ۸۰ درصد) - ویژگی : هنوز انحراف جدی درخصوص میزان پیشرفت پروژه رخ نداده است. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت بر پروژه با هدف پیشگیری از انحراف فرایند اجرایی. اگرچه بخشی از پروژه های مورد بررسی در طبقه طرح های مستمر قرار می گیرند، اما با توجه به تخصیص کم و گاه طول عمر بالای طرح های مستمر (نظیر تعمیر و نگهداری)، به نظر می رسد واکاوی دقیق همه پروژه های عمرانی اعم از مستمر و غیرمستمر و انتخاب نحوه صحیح مواجهه با آنها از ضرورت بالایی برخوردار است. در ادامه مهم ترین نکات حاصل از اولویت بندی پروژه های عمرانی جاری در استان لرستان براساس متدولوژی فوق الذکر ارائه می شود: • از میان چهار پروژه ای که براساس ماتریس عمر- درصد تخصیص، در اولویت اول تعیین تکلیف قرار گرفته اند، یک پروژه در زمره پروژه های «بزرگ» و سه پروژه در گروه پروژه های «بسیار بزرگ» قرار دارند. • پروژه های اولویت دوم، عمدتاً در گروه پروژه های «متوسط» قرار دارند. • پروژه های اولویت سوم، عمدتاً «کوچک» و «متوسط» هستند. • بیش از 86 درصد از پروژه های اولویت ۴ که انتقال آنها به اولویت ۱ طی سال های آتی محتمل است، در زمره پروژه های «متوسط» و «بزرگ» قرار دارند و اعتبار پیش بینی شده برای هریک از آنها بین ۱ تا ۵۰ میلیارد تومان است. • 73 درصد از پروژه های اولویت ۵ که مجموعاً ۸8 درصد از کل پروژه های عمرانی استان را در بر می گیرند، «بسیار کوچک» یا «کوچک» هستند. با توجه به آنکه پروژه هایی که عمر آنها کمتر از 10 سال است، برحسب درصد تخصیص اعتبار، در اولویت سوم و پنجم جای گرفته اند، می توان گفت بخش عمده پروژه های عمرانی استان که طی یک دهه اخیر بارگذاری شده اند، از نظر شاخص اندازه، کوچک یا بسیار کوچک هستند و برای آنها اعتباری کمتر از 1 میلیارد تومان در نظر گرفته شده است. شایان ذکر است همه مطالب و تحلیل های ارائه شده در گزارش حاضر به دلیل عدم ارائه گزارش های عملکرد و پیشرفت فیزیکی پروژه های عمرانی ازسوی سازمان برنامه و بودجه کشور، براساس تخصیص ریالی ارائه شده اند.