مقایسه رویکردهای توسعه شهری افقی و عمودی: «تبیین و تحلیل تراکم جمعیتی شهرها و پراکنش جغرافیایی آن در شهرهای ایران »

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسندگان

1 کارشناس گروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 سرپرست گرروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

در حال حاضر بیش از سه چهارم جمعیت کشورمان در شهرها زندگی می کنند. در مقیاس جهانی نیز بیش از ۵۶ درصد از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند که بیش از ۸۰ درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) جهان را تولید می کنند (World Bank,۲۰۲۳). بنابراین گستردگی و اهمیت، تهیه سند سیاست ملی توسعه شهری در بسیاری از کشورها در دستور کار قرار گرفته تا با نگاهی جامع و یکپارچه در مقیاس سرزمینی، مسائل شهری در ابعاد مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و غیره را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
تراکم جمعیت شهری، مفهومی اساسی در برنامه ریزی شهری، سیاستگذاری توسعه و حوزه های مرتبط مانند مسکن، معماری، جغرافیا، برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین است که برای توصیف شدت حضور افراد، مشاغل، واحدهای مسکونی و یا معیارهای دیگری از جنبه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی، زیست و توسعه انسانی در یک واحد سطح تعریف شده استفاده می شود. تراکم جمعیتی شهر، پیوندهای وسیعی به طیف گسترده ای از مسائل مربوط به کیفیت زندگی شهری ازجمله کیفیت محیطی، سیستم های حمل ونقل، زیرساخت ها و تأسیسات فیزیکی، ریخت شناسی و سیما و منظر شهری، هنجارها و جامعه شناسی و مسائل اقتصادی، سرمایه گذاری و تأمین مالی دارد. ازاین رو، این موضوع، همواره مدنظر برنامه ریزان شهری، پژوهشگران توسعه و سایر حوزه های مدیریت شهری بوده است.
پژوهش حاضر، نخستین از نوع خود در کشور است که بنابر اهمیت مسئله و پررنگ تر شدن آن در بحث ها و گفتگو های ملی و منطقه ای، موضوع «تراکم جمعیتی شهر» که یکی از مفاهیم مهم شهرسازی است، را به صورت یکپارچه و فراگیر در شهرهای کشور مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.

چکیده تصویری

مقایسه رویکردهای توسعه شهری افقی و عمودی: «تبیین و تحلیل تراکم جمعیتی شهرها و پراکنش جغرافیایی آن در شهرهای ایران »

گزیده سیاستی

میانگین حسابی تراکم جمعیتی شهرهای ایران ۳۹ و میانگین وزنی 59 نفر برهکتار است. همچنین میانه ۳۳ و مد داده‌‌ها ۲۴ نفر بر هکتار است.بیشترین تراکم، شهر گلستان استان تهران ۱۸۴ و شهر تهران ۱۴۱ نفر بر هکتار است؛ میانگین تراکم جمعیتی ۸‌ کلان‌شهر کشور بالای یک میلیون نفر ۹۱ نفر بر هکتار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

 خلاصه مدیریتی

  • بیان / شرح مسئله

با وجود ارجاع مستمر به موضوع تراکم جمعیت شهر در تدوین و تحلیل طرح‌‌ها و اسناد توسعه متعدد‌ از سوی برنامه‌‌ریزان و سیاستگذاران شهری، نگاه دقیق و کارشناسانه به این مفهوم تاکنون مغفول مانده است. گفتنی است که هر شهر و سکونتگاه انسانی‌ بنابر ویژگی‌‌ها و شاخص‌‌های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی خود با دیگری متفاوت بوده و پرداختن به مفهوم تراکم جمعیتی شهر، بدون توجه به پیش‌‌زمینه و عوامل شکل‌‌دهنده به محیط جغرافیایی و همچنین نتایج حاصل از ضوابط تراکم خاص در آن پهنه، امری ناقص و ابتر است.

قیاس شهرهای مختلف جهان با تعاریف متنوع که از محدوده و ماهیت شهری مطرح می‌‌شود، سبب مشتبه شدن موضوع و ارائه تصویری غیردقیق و بحرانی از وضع موجود تراکم شهرهای کشور می‌‌شود. ازطرف‌دیگر پیچیدگی‌‌های شهری‌ به‌گونه‌‌ای است که باید به‌طور دقیق از مفهوم تراکم جمعیتی بهره گرفت. در یک مصداق عینی، تراکم جمعیتی بسیاری از شهرهای بزرگ امروز با تراکم جمعیتی دهه ۳۰ شمسی کمابیش مشابه است که جا دارد به‌طور جداگانه مورد بررسی، مداقه و پژوهش قرار گیرد. بدین منظور در پژوهش حاضر که بی‌‌تردید، جامع‌‌ترین تبیین و تحلیل کمی تراکم جمعیتی شهرهای کشور است (به‌سبب دشواری‌‌های دسترسی به آمار و اطلاعات، ارائه تحلیل یکپارچه در مقیاس پوششی و فراگیر تاکنون میسر نبوده است)، تصویری عینی و دقیق از وضعیت تراکم جمعیتی در شهرهای ایران فراهم شده تا در سایر پژوهش‌‌های جاری و نظریات و رویکردهای پیرامون موضوع تراکم، پایه‌‌ای استوار برای تحلیل‌‌های آتی ارائه شود.

مرور سیر تکوین و تدوین ادبیات مربوط به تراکم جمعیتی شهر در حوزه مسکن و شهرسازی، حاکی از ناکافی بودن توجهات به این موضوع هم در حوزه پژوهشی مقیاس سرزمین و هم در حیطه قوانین و مقررات کشور است. با وجود نقش کلیدی در نظام برنامه‌‌ریزی شهری و منطقه‌‌ای در ایران، چارچوب استواری برای موضوع تراکم جمعیتی شهر تاکنون تهیه نشده؛ لذا می‌‌توان آن را موضوعی مستور در قوانین دانست. بااین‌حال، در سال‌های اخیر، موضوع تراکم جمعیتی شهر برای پاسخ به مشکل مسکن و در سطوح مختلف برنامه‌‌ریزی طرح شده؛‌ به‌گونه‌‌ای که در آخرین نمونه در برنامه هفتم پیشرفت، هم در احکام لایحه و هم در الحاقات کمیسیون تلفیق به موضوع تراکم جمعیتی دلالت داده شده و حتی اعدادی برای آن پیشنهاد شده است.

 

  • نقطه نظرات / یافته‌‌های کلیدی

باید توجه داشت آستانه و سطح کافی از خدمات شهری در تمامی شهرها و سکونتگاه‌‌های انسانی لازم است تا نیازهای شهروندان را برآورده ساخته و ایده تعلق مکانی را تقویت کند. در این میان نکته اساسی این است که شهرها از نظر فیزیکی، اجتماعی و زیست‌محیطی قابل زندگی باشد. تراکم متناسب می‌‌تواند از زندگی اجتماعی و خصوصی فرد حمایت کرده و تسهیلاتی را‌ به‌طور مستقیم و غیرمستقیم متوجه او، کلیت اجتماع و مدیریت شهر سازد.

در شهرهای ایران با تفاوت‌‌های فراوان در شیوه زیست مردمان، توزیع متفاوتی از تراکم جمعیت مشاهده می‌‌شود. مبتنی‌بر بانک داده‌‌ها، میانگین حسابی تراکم شهرهای ایران، ۳۹ نفر بر هکتار و میانگین وزنی برابر 59 نفر بر هکتار است که با توجه به‌لحاظ نشدن 400 شهر عمدتا با جمعیت کمتر از 50 هزار نفر در این بررسی، برآورد می‌‌شود کمیت محاسبه شده برای متوسط‌‌های تراکمی کاهش یابد؛‌ چراکه‌ مبتنی‌بر یافته‌‌های پژوهش تراکم در شهرهای کوچک به‌طور قابل ملاحظه‌‌ای از‌ کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ کمتر است. در این طبقه‌‌بندی میانه داده‌‌های مرتب شده ۳۳ نفر بر هکتار و مد داده‌‌ها ۲۴ نفر بر هکتار محاسبه شده است.

همچنین باید به تراکم بالای شهرهای اقماری‌ کلان‌شهرها حتی نسبت به شهر مادر اشاره کرد؛ برای مثال بیشترین تراکم در میان شهرهای ایران متعلق به شهر گلستان (در استان تهران) با ۱۸۴ نفر بر هکتار بوده،‌ درحالی‌که این مقدار برای شهر تهران ۱۴۱ نفر بر هکتار‌ به‌دست آمده است. علاوه‌بر تراکم بالاتر‌ کلان‌شهرها و مجموعه‌‌های شهری (میانگین تراکم جمعیتی ۸‌ کلان‌شهر بالای یک میلیون نفر ۹۱ نفر بر هکتار است)، در برخی مناطق کشور مانند شهرهای مرزی شمال غربی و استان لرستان، تراکم شهرها به‌طور نسبی بالاست که خود می‌‌تواند موضوع پژوهش‌‌های آتی باشد.

با توجه به گستردگی داده‌‌ها و تلاش برای یکپارچه‌‌سازی‌ آنها، بروز خطای موردی محتمل است؛ لکن‌ به‌واسطه گستردگی بانک داده ۹۰۰ شهر، تأثیری در کلیت، طبقه‌‌بندی و تحلیل‌‌های ارائه شده نخواهد داشت. بررسی اطلاعات و نقشه‌‌های خروجی از پژوهش نیز مؤید موضوع است که پراکنش جمعیت در کشور متعادل نیست؛ مسئله‌‌ای که عدم تعادل‌‌های منطقه‌‌ای را در پی خواهد داشت. امری که در فرایند توسعه، منجر به نابرابری‌‌ها اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی در بین مناطق مختلف کشور شده و آسیب‌‌هایی را در پی خواهد داشت؛ ازجمله می‌‌توان به نابرابری‌‌های اقتصادی و توزیع نامتوازن ثروت و فرصت‌‌های شغلی و خدمات و امکانات در سطح کشور، تمرکز کمیت و کیفیت زیرساخت‌‌های حیاتی در کلانشهرها و محرومیت بخش بزرگی از ایرانیان از دسترسی به سرمایه‌‌های ملی و همچنین نزول شاخص‌‌های اجتماعی نظیر آموزش، بهداشت و سایر استانداردهای زندگی و رفاه اجتماعی در مناطق دیگر اشاره کرد.

 

  • پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی

با وجود گذشت بیش از ۵۰ سال از سیاستگذاری، برنامه‌‌ریزی و هدایت نظام شهرسازی در کشور و سکونت بیش از ۷۵درصد جمعیت کشور در بیش از ۱۴۵۰ شهر، بانک داده کامل و جامعی از شهرهای کشور وجود ندارد ، تلاش‌‌هایی در این حوزه با همکاری سازمان ملل متحد انجام شده، اما‌ به‌نظر می‌رسد که کفایت و پوشش لازم فراهم نشده است. بسیاری از کشورها در این زمینه، زیرساخت‌های سیاست ملی شهری، بانک داده و سیاست‌‌های توسعه شهری را در یک چشم‌‌انداز بلندمدت تعیین کرده‌‌اند. بنابراین،‌ به‌دلیل ارتباط مستقیم هدایت شهرنشینی، شهرسازی و توسعه شهری با توسعه ملی و برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، پیشنهاد می‌شود وزارت راه و شهرسازی برای تهیه این مستند اقدام کند. همچنین پیشنهاد می‌شود که وزارت کشور با همکاری وزارت راه و شهرسازی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به تهیه مستند شهرنامه کشور با استفاده از داده‌های کمی مربوطه اقدام کنند. این بانک داده می‌تواند نقش مهمی در تحقیقات کاربردی و همچنین در شناخت و حل مسائل گوناگون شهرها داشته باشد. در مقیاس روستایی، پیشنهاد می‌شود بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به‌همراه وزارت جهاد کشاورزی برای تهیه این مستند اقدام کنند.

همچنین انجام هرچه سریع‌تر سرشماری عمومی و نفوس مسکن، کمک شایانی در تدقیق داده‌‌های حوزه مسکن و شهرسازی خواهد کرد.

 

۱. مقدمه

بررسی جایگاه موضوع تراکم جمعیتی شهر در طرح‌‌های توسعه و نظام برنامه‌‌ریزی کشور سابقه طولانی داشته و همواره مدنظر برنامه‌‌ریزان و سیاستگذاران بوده است. با وجود این، مقیاس این مطالعات عمدتاً معطوف بر سطوح محلی و منطقه‌‌ای بوده و تصویری روشن از چگونگی توزیع تراکم جمعیت در شهرهای کشور در دسترس نبوده است. ازاین‌رو پس از نیازسنجی و مسئله‌‌یابی کارشناسان گروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌‌های مجلس شورای اسلامی، موضوع تراکم جمعیتی شهر در نظام برنامه‌‌ریزی ملی و توزیع جمعیت در فضای کالبدی شهرهای کشور در دستور کار قرار گرفته است. بدیهی است که این مطالعه، گام نخست در مسیر پوشش ضعف آماری و ارائه تصویری واقعی‌ مبتنی‌بر مستندات کمی و رسمی از وضعیت تراکم جمعیتی در شهرهای ایران‌ به‌عنوان‌ پیش‌نیاز و ضرورت برای هرگونه سیاستگذاری در این حوزه خواهد بود.

‌‌علاوه‌بر این، اهمیت موضوع تبیین وضعیت تراکم شهرهای کشور را می‌‌توان در طیف گسترده‌‌ به‌کارگیری شاخص تراکم جمعیتی شهرها در مطالعات و پژوهش‌‌های پرشماری دانست که به بررسی ارتباط تراکم جمعیتی شهر با زیست‌پذیری، کیفیت زندگی، تعاملات اجتماعی، مسائل متنوع فرهنگی، امنیت و وقوع جرم، دسترسی به فعالیت‌‌ها و کاربری‌‌ها، سیما و منظر شهری، دسترسی و کیفیت حمل‌‌ونقل عمومی، تردد غیرماشینی (پیاده و دوچرخه)، هزینه‌‌های زیرساخت و‌ تأسیسات و تجهیزات و خدمات شهری، هزینه‌‌های توسعه مسکن و تأمین مسکن در استطاعت، هزینه‌‌های انرژی، آلودگی هوا، تأثیرات بر محیط طبیعی و اقلیم و آب‌‌وهوا می‌‌پردازند.

بُعد دیگری که در بسیاری از مطالعات تراکم شهرها مورد بررسی و مقایسه قرار می‌‌گیرد، تعیین آستانه بحرانی است که حداقل ضروری برای شکل‌‌گیری تعاملات اجتماعی، صرفه و رونق اقتصادی و توسعه کسب‌‌وکارها و مشاغل در محلات و تأمین خدمات و احداث‌ تأسیسات و زیرساخت را مشخص می‌‌سازد؛ موضوعی که‌ به‌نظر می‌تواند در اولویت پژوهش‌‌های اقتصاد شهری قرار گیرد.

۲. پیشینه پژوهش

2-1. سوابق مطالعاتی مرتبط با موضوع در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی

با وجود تلاش‌‌های صورت گرفته، نگاه جامع به‌مقوله تراکم جمعیتی در مناطق شهری و مطالعه حول محور این موضوع در سطوح ملی و منطقه‌‌ای در ادبیات و اسناد پژوهشی داخلی مغفول مانده؛ لذا این گزارش را می‌‌توان به‌نوبه‌خود، نخستین کوشش در زمینه بررسی تراکم جمعیتی شهر در سلسله‌مراتب شهرهای کشور به حساب آورد.

بررسی گزارش‌‌های کارشناسی انتشار یافته توسط مرکز پژوهش‌‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌‌دهد با وجود ارائه لوایح و طرح‌‌های مختلف در حوزه مسکن و شهرسازی که برخی از آنها دربردارنده موضوعات مرتبط با تراکم جمعیتی شهرهای کشور بوده، این مسئله کمتر در این گزارش‌‌ها مورد توجه قرار گرفته است. این‌ درحالی است که برخی از گزارش‌‌های راهبردی تدوین یافته تا حدودی بدین امر پرداخته که از آن جمله باید گزارش «تعیین تراکم ساختمانی و تراکم‌فروشی» را مدنظر قرار داد. گزارش مزبور که در سال 1393 به چاپ رسیده، به تبیین حد جمعیت‌‌پذیری یک شهر، محدودیت‌‌های‌ زیست‌محیطی و شرایط اجتماعی – فرهنگی، مسئله قیمت زمین و تراکم جمعیتی شهر ، الگوی تعیین تراکم و برنامه‌‌ریزی برای کاربری زمین و تراکم جمعیتی و ساختمانی در شهرهای ایران پرداخته است. در این گزارش با دیدی انتقادی موضوع خودکفایی شهرداری‌‌ها و مصوبات‌ شورای ‌عالی شهرسازی و معماری ایران مورد واکاوی قرار گرفته و بلندمرتبه‌‌سازی خارج از ضوابط طرح‌‌های توسعه نهی شده است. این گزارش، ضمن اشاره به تأثیرپذیری تراکم ساختمانی از تراکم جمعیتی، لزوم بررسی‌ هم‌زمان چهار مقوله «تراکم»، «کاربری»، «ارتفاع» و «حجم» و همچنین لحاظ داشتن «ضریب فضای باز، ضریب فضای باز مفید، ضریب فضای تفریحی و ضریب پارکینگ» گوشزد شده است.

در گزارش دیگری تحت عنوان «درآمدی بر طرح تفصیلی تهران» در سال 1391، ضمن اشاره به این نکته که در مورد کلیت، زمان و نحوه اجرای طرح تفصیلی جدید شهر تهران، در بین کارشناسان و صاحب‌‌نظران، مدیران شهرداری و تعدادی از اعضای شورای اسلامی شهر تهران، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، به این مسئله اذعان شده که در طرح تفصیلی شهر تهران، راهبردهایی برای بلندمرتبه‌‌سازی پیش‌‌بینی شده و نگاه محدودکننده‌‌ای به تراکم‌‌های ساخت‌‌وساز ندارد، بلکه با نگاه توسعه‌‌ای در پی آن است تا با منظم و ضابطه‌‌مند شدن ساخت‌‌وساز، پراکنش متناسب‌‌تر شهروندان در پهنه‌‌های مسکونی را فراهم کند. این گزارش از‌ یک‌سو به این مسئله پرداخته که طرح تفصیلی جدید شهر تهران، مقولات بافت فرسوده و ناپایدار را مورد توجه قرار داده و در نظر دارد تا با لحاظ داشتن سازوکار تجمیع قطعات اراضی ریزدانه، تسهیلات ویژه‌‌ای برای این اراضی در نظر گرفته شود. افزون بر این، طرح مزبور به تبیین دیدگاه‌‌های مخالف پرداخته که مضر هستند به‌سبب عدم وجود منابع پایدار درآمدی شهرداری، در عمل این طرح قابلیت اجرایی چندانی ندارد و بیم آن می‌‌رود تا با انحراف در اجرای طرح مسائل مربوط به تمرکز بیش از اندازه تهران تشدید شود.

 

2-2. سوابق تقنینی مرتبط با موضوع به‌همراه آسیب‌‌‌شناسی

در بررسی مقوله تراکم جمعیتی شهر در سیاست‌‌های ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله‌‌العالی) به‌عنوان راهنمای دستگاه‌‌های اجرایی، تقنینی و نظارتی در مسیر نیل به رشد و پیشرفت ایران اسلامی، می‌‌توان به سیاست‌‌‌‌های کلی نظام در امور شهرسازی، سیاست‌های کلی نظام در امور مسکن و سیاست‌های کلی جمعیت اشاره داشت. در این زمینه؛ نظر به موارد ذکر شده می‌‌توان گفت‌ برایند این سیاست‌‌ها به‌طور ویژه بر توسعه موزون شهرها تأکید داشته است.

 

جدول 1. بررسی موضوع تراکم جمعیتی در سیاست‌‌های کلان ابلاغی نظام

عنوان گزارش

تاریخ ابلاغ

مواد شامل موضوع تراکم

سیاست‌‌‌‌های کلی نظام در امور شهرسازی

1389/11/29

بند «1»: مکان‌یابی توسعه شهرها در چارچوب طرح آمایش سرزمین، براساس استعدادهای اقتصادی و با رعایت معیارهای‌ زیست‌محیطی و ... .

بند «2»: تعیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تأکید بر هویت ایرانی – اسلامی.

بند «5»: حفظ هویت تاریخی در توسعه موزون شهر و روستا با احیای بافت‌های تاریخی و بهسازی یا نوسازی دیگر بافت‌های قدیمی.

بند «6»: جلوگیری از گسترش حاشیه‌نشینی در شهرها و سامان‌دهی بافت‌های حاشیه‌ای موجود.

بند «10»: سطح‌بندی شهرهای کشور و جلوگیری از افزایش و گسترش بی‌‌رویه کلان‌شهرها.

سیاست‌های کلی نظام در امور مسکن

1389/11/29

بند «1»: مدیریت زمین برای تأمین مسکن و توسعه شهر و روستا در چارچوب استعداد اراضی و سیاست‌‌‌ها و ضوابط شهرسازی و طرح‌های توسعه و عمران کشور و ایجاد و توسعه شهرهای جدید.

بند «2»: احیای بافت‌های فرسوده شهری و روستایی از طریق روش‌های کارآمد

سیاست‌های کلی جمعیت

1393/۰۲/30

بند «9»: باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت، متناسب با ظرفیت زیستی با تأکید بر تأمین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی.

 

مداقه در سیر تحول قوانین و مقررات ملاک عمل در حوزه مسکن و شهرسازی حاکی از این نکته است که با وجود نخستین اشاره به موضوع نظارت بر توسعه شهرها و تنظیم موازین و مشخصات فنی برای امور شهرسازی در چارچوب «قانون راجع به تأسیس وزارت آبادانی و مسکن» مصوب سال 1342، در عمل تنها در «قانون نظارت بر گسترش تهران» مصوب سال 1352، درخصوص مقوله تراکم جمعیت و جلوگیری از رشد نامحدود و نظارت بر توسعه شهر، حکم قانونی صادر شده است. ازسوی‌دیگر در سایر قوانین وضع شده ازجمله: «قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن» مصوب سال 1353 نیز تنها‌ به‌صورت‌کلی به ضرورت ایجاد تعادل مطلوب بین جمعیت و‌ وسعت شهرها در سطح کشور اشاره شده است. «قانون اراضی شهری» مصوب 1360/12/27 با هدف تأمین زمین برای احداث مسکن و‌ تأسیسات شهری، ضمن تبیین شرایط مالکیت اراضی موات، احکامی درخصوص لزوم واگذاری زمین‌‌های مورد نیاز دولت برای تأمین مسکن و سایر نیازهای عمومی تمامی شهرهای کشور ارائه کرده است. همچنین «قانون زمین شهری» مصوب 1366/06/22 که به‌منظور تنظیم و تنسیق امور مربوط به زمین و ازدیاد عرضه آن تقنین یافته، ضمن تصریح گونه‌‌های مختلف اراضی و نحوه استفاده از آنها، موجبات حفظ و بهره‌برداری هرچه صحیح‌تر از اراضی و تأمین آن برای مصارف عمومی را تنها برای 32 شهر منتخب فراهم آورده است.

تنها اشاره صریح به موضوع تراکم جمعیتی در قوانین را می‌توان در قانون بـرنـامـه پنج‌ساله هـفتـم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (1407-1403) مصوب 1403/۳/1مشاهده کرد که در تبصره «۱» بند «ب» ماده (50) عدد تراکم حداکثر شصت نفر در هکتار اشاره می‌شود.

 

۳. تراکم و اهمیت آن در برنامه‌ریزی شهری

تراکم ازجمله مهم‌ترین معیارهای برنامه‌‌ریزی، طراحی و مدیریت شهری است که به‌طور عام بیانگر شدت استفاده در واحد سطح است [2]. باید توجه داشت که مفهوم تراکم نباید‌ به‌عنوان شاخصی مجزا در تصمیم‌‌گیری‌‌ها و تدوین برنامه‌‌های توسعه محسوب شده و در ارتباط با زمینه، هدف و چشم‌‌انداز پژوهش، ارزش و معنا می‌‌گیرد. موضوعات گوناگونی را‌ بنابر هدف تحقیق می‌‌توان‌ به‌عنوان شاخص تراکم مدنظر قرار داد؛ برای مثال در مطالعات جمعیتی، تراکم جمعیت، خانوار و گروه‌‌های قومی، زبانی، مذهبی و نژادی، در مطالعات اقتصادی، تراکم مشاغل، بنگاه‌‌ها و مراکز تجاری در سطح شهر، نیروی کار متخصص و صنایع سبک و سنگین، درآمد، مالیات و سرمایه‌‌گذاری و در مطالعات کالبدی، تراکم ساختمانی، تراکم مسکونی خالص و ناخالص می‌‌تواند موضوع بررسی و سنجش باشد.

تراکم جمعیتی شهر در ارتباط مستقیم با اندازه شهر قابل تبیین و تخمین است. ازاین‌رو می‌‌توان از طریق اندازه شهر به تعریف تراکم پرداخت و برعکس به‌وسیله تراکم، اندازه شهر را تعریف کرد. ازسوی‌دیگر سامان‌دهی عملکردهای شهری رابطه‌‌ای تنگاتنگ با موضوع تراکم جمعیتی شهر دارد، لذا از طریق تراکم است که می‌‌توان به هسته‌‌های شهری دست یافت؛ امری که در مقیاس خود کارا بوده و در شبکه‌‌ای به‌هم‌پیوسته با دیگر هسته‌‌های شهری نمایان است. اهداف کنترل تراکم را به‌طورکلی می‌‌توان برقراری موازنه منطقی بین میزان فعالیت ساختمان‌‌ها و فضاهای باز و سبز اطراف آنها و نیز ایجاد محیط زیست با کیفیت بهتر بیان کرد.

با تعیین تراکم می‌‌توان نسبت به کنترل جمعیت و ساخت‌‌و‌‌سازها اقدام کرد. به‌طورکلی در برنامه‌‌ریزی و طراحی هر سکونتگاهی، سقف جمعیتی مشخصی پیشنهاد می‌‌شود که این امر براساس مساحت مکان، تراکم معینی را مشخص می‌‌کند. کنترل سقف جمعیتی و به دنبال آن تراکم جمعیتی شهر ، به شکل ضوابط و دستورالعمل‌‌های شهرسازی در کنار سایر ضوابط شهری ازجمله کاربری زمین، شبکه معابر و جزء آن صورت می‌‌گیرد که برای اجرا به تصویب مراجع ذی‌‌صلاح می‌‌رسد. موضوع تراکم در طرح‌‌های توسعه شهری و دستیابی به تراکم‌‌های پیشنهادی، اساساً دارای بُعدی برنامه‌‌ریزانه است و به‌منظور تأمین امکانات عمومی شهری و خدمات مورد نیاز شهروندان تدوین می‌‌شود [2].

ضروری است تا هرگونه سیاستگذاری با شاخص‌‌های متناسب با آن صورت گیرد؛ به‌طور مصداقی درخصوص توسعه افقی یا توسعه عمودی، متوسط طبقات ساختمان‌‌ها و یا تراکم ساختمانی شاخص دقیق‌‌تری برای دلالت به این مفهوم است. در یک مصداق عینی، تراکم جمعیتی بسیاری از شهرهای مهم امروزی با تراکم جمعیتی دهه ۳۰ شمسی برابر است، درحالی‌که به‌لحاظ تراکم ساختمانی و تعداد طبقات، مستمراً شاهد روند افزایشی هستیم.

۴. روش‌شناسی تهیه داده‌‌های مورد استفاده

مطالعات حاضر، نخستین نمونه سنجش و بررسی یکپارچه تراکم شهرهای ایران برمبنای داده‌‌ها و تحلیل‌‌های کمی بوده و سعی در ارائه تصویر روشن و فراگیر از چگونگی پراکنش جمعیت در نظام شهری ایران دارد. بر این اساس، به‌منظور محاسبه تراکم جمعیتی شهر در نقاط شهری کشور، داده‌‌های مربوط به جمعیت شهری و مساحت محدوده شهرها مورد نیاز است. در این‌خصوص از دو مرجع اصلی شورای ‌عالی شهرسازی و معماری،‌ به‌عنوان مرجع اصلی تصویب طرح‌‌های جامع شهری به‌منظور اخذ مساحت محدوده‌‌های شهری و مرکز آمار ایران،‌ به‌عنوان مرجع اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن‌ به‌عنوان داده‌‌های ابتدایی استفاده شد و تیم کارشناسی به ترتیبی که در ادامه شرح داده می‌‌شود، با تکمیل داده‌‌ها و تشکیل پایگاه داده‌‌های مکانی به تحلیل‌‌های مورد نظر این تحقیق پرداخته است.

داده‌‌های دریافتی از دبیرخانه شورای ‌عالی شهرسازی و معماری شامل اطلاعات جمعیتی و مساحت مربوط به 1417 نقطه شهری تا سال 1402 بوده است. لازم به توضیح است گرچه اطلاعات جمعیتی این تحقیق همگی منتج از سرشماری سال 1395 است، اما اطلاعات مورد استفاده برای محدوده قانونی شهرها مربوط به زمان تصویب طرح جامع هر شهر بوده و لزوماً مربوط به سال 1395 نیست و در بازه زمانی دهه 80 تا به امروز قرار دارد. چنانچه در جدول 2، مشاهده می‌‌شود، مجموع جمعیت ساکن در این شهرها (براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395)، بالغ بر 59.7 میلیون نفر بوده است.

 

جدول 2. رده‌‌بندی جمعیتی شهرهای اخذ شده از دبیرخانه شورای ‌عالی شهرسازی و معماری ایران (اعداد گرد شده‌‌اند)

رده جمعیتی

جمعیت سال 1395 (میلیون نفر)

تعداد شهر

درصد جمعیت

درصد تعداد شهر

زیر 25000 نفر

7.4

1119

12

79

بین 25 تا 50 هزار نفر

4.0

112

7

7.9

بین 50 تا 100 هزار نفر

6.1

88

10

6.2

بین 100 تا 250 هزار نفر

10.6

66

18

4.7

بین 250 تا 500 هزار نفر

4.7

14

8

1

بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر

6.1

10

10

0.7

بیش از 1 میلیون نفر

20.8

8

35

0.6

مجموع

59.8

1417

100

100

مأخذ: سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۳۹۵.

 

در جدول 3، پراکندگی شهرها در استان‌‌های کشور مشخص شده‌؛ ازآنجاکه در برخی استان‌‌های کشور (سمنان، کرمان، فارس و سیستان ‌‌و بلوچستان)، دو اداره کل راه و شهرسازی وجود دارد که در این جدول نیز به همان ترتیب اطلاعات ارائه شده است:

 

جدول 3. پراکندگی شهرها در استان‌‌های کشور (ادارات کل راه و شهرسازی کشور)

ادارات کل راه و شهرسازی استان‌ها

تعداد شهر

درصد شهرها

آذربایجان شرقی

69

4.9

آذربایجان غربی

50

3.5

اردبیل

35

2.5

اصفهان

115

8.1

البرز

18

1.3

ایلام

27

1.9

بوشهر

40

2.8

تهران

47

3.3

چهارمحال و بختیاری

43

3.0

خراسان جنوبی

31

2.2

خراسان رضوی

96

6.9

خراسان شمالی

25

1.8

خوزستان

73

5.2

زنجان

21

1.5

سمنان

14

1

سمنان- شرق

7

0.5

سیستان‌ و بلوچستان- شمال

28

2

سیستان ‌و بلوچستان- جنوب

28

2

فارس

94

6.6

فارس- لارستان

25

1.8

قزوین

29

2.1

قــم

6

0.4

کرمان

63

4.4

کرمانشاه

34

2.4

کهگیلویه و بویراحمد

21

1.5

کردستان

32

2.3

کرمان

19

1.3

گلستان

34

2.4

گیلان

57

4

لرستان

32

2.3

مازندران

63

4.4

مرکزی

34

2.4

هرمزگان

51

3.6

همدان

32

2.3

یـــزد

24

1.7

مجموع

1417

100

مأخذ: دبیرخانه شورای ‌عالی شهرسازی و معماری ایران.

مهم‌ترین بخش از موارد دریافتی از وزارت راه و شهرسازی، مساحت محدوده مصوب طرح‌‌های جامع شهری بوده که باید از این اطلاعات استخراج شود. با بررسی داده‌‌های مذکور مشخص شد مساحت محدوده 908 شهر، توسط شورای ‌عالی شهرسازی و معماری در این اطلاعات ارائه شده است.

 

جدول 4. بررسی اطلاعات مساحت شهرهای دریافتی از دبیرخانه شورای ‌عالی شهرسازی و معماری ایران

شهرهای دارای مساحت/فاقد مساحت

تعداد شهرهای مورد مطالعه

درصد شهرهای مورد مطالعه

شهرهای فاقد مساحت محدوده

509

36

شهرهای دارای مساحت محدوده

908

64

مجموع

1417

100

مأخذ: همان.

 

به‌منظور شناسایی موقعیت مکانی این شهرها، این داده‌‌ها به داده‌‌های مکانی مرکز آمار ایران متصل شدند. درنتیجه این عمل، 895 رکورد (شهر) که دارای مساحت بودند به اطلاعات مرکز آمار متصل شدند. به این معنا که در عمل، 13 داده که دارای مساحت، بدون موقعیت مکانی بوده و نیاز به تعیین تکلیف داشتند. این 13 شهر به‌شرح زیر بوده‌‌اند.

جدول 5. شهرهای دارای اطلاعات مساحت و فاقد اطلاعات مکانی در اطلاعات مکانی شهرهای دریافتی از مرکز آمار

ردیف

کد آماری

استان

شهر

جمعیت 85

جمعیت 90

جمعیت 95

رده جمعیتی

مساحت (هکتار)

1

90009

خراسان رضوی

بینالود * (شهرجدید)

4010

4000

4001

زیر 25000 نفر

3252

2

90003

آذربایجان غربی

گلمان * (شهرجدید)

0

0

7500

زیر 25000 نفر

2122

3

2886

تهران

قیامدشت *

0

0

36446

25 تا 50 هزار نفر

1534

4

900032

آذربایجان شرقی

شهر جدید شهریار

فاقد اطلاعات

فاقد اطلاعات

1

زیر 25000 نفر

1508

5

900031

خوزستان

شیرین‌شهر

فاقد اطلاعات

فاقد اطلاعات

0

زیر 25000 نفر

1006

6

900030

خوزستان

شهر جدید رامین

فاقد اطلاعات

فاقد اطلاعات

0

زیر 25000 نفر

602

7

90013

قزوین

مهرگان

فاقد اطلاعات

57986

61200

50 تا 100 هزار نفر

542

8

2919

چهارمحال و بختیاری

یان چشمه *

0

0

2190

زیر 25000 نفر

202

9

1040

تهران

سعیدآباد *

0

0

7200

زیر 25000 نفر

168

10

2869

آذربایجان غربی

گوگ تپه *

0

0

6947

زیر 25000 نفر

149

11

2922

آذربایجان غربی

نلاس *

0

0

8503

زیر 25000 نفر

95

12

2918

چهارمحال و بختیاری

هوره *

0

0

2548

زیر 25000 نفر

89

13

1032

اردبیل

اولتان *

0

0

3622

زیر 25000 نفر

80

* شهرهایی که با استفاده از داده‌‌های مکانی مربوط به آبادی‌‌های مرکز آمار، به بانک اطلاعات اضافه شدند.

مآخذ: دبیرخانه شورای ‌عالی شهرسازی و معماری ایران؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران (1395).

 

شهر جدید شهریار، رامین و شیرین‌شهر، فاقد جمعیت بوده و شهر مهرگان در داده‌‌های مکانی شهری و آبادی‌‌های مرکز آمار وجود ندارد و داده‌‌های مربوط به آن در شهر محمدیه لحاظ شده (در داده‌‌های طرح، آورده و امکان تفکیک آن وجود ندارد)؛ لذا تا به اینجا، 904 شهر دارای موقعیت مکانی و مساحت و جمعیت در بانک داده‌‌های طرح آماده شده است. در مرحله بعد‌، بنابر نظر کارشناسان، مقرر شد مساحت محدوده شهرهای با جمعیت بیش از 50 هزار نفر با بررسی مصوبات شورای ‌عالی شهرسازی و معماری، بررسی طرح‌‌های جامع مصوب، مراجعه به کارشناسان شورای ‌عالی شهرسازی و معماری و ... اخذ و وارد بانک اطلاعات طرح شود. بدین صورت که کلیه اطلاعات مربوط به شهرهای با جمعیت بیش از 50 هزار نفر در بررسی‌‌ها لحاظ شود. بدین ترتیب، اطلاعات شهرهای زیر، اخذ و وارد بانک اطلاعات مکانی طرح شد.

 

جدول 6. شهرهای بالای 50 هزار نفر که اطلاعات مساحت طرح‌‌های مصوب آنها توسط تیم کارشناسی اخذ و وارد بانک اطلاعات شد

ردیف

کد آماری

استان

شهر

جمعیت 85 (هزارنفر)

جمعیت 90 (هزارنفر)

جمعیت 95 (هزارنفر)

رده جمعیتی

مساحت (هکتار)

1

1496

لرستان

خرم آباد

352

348

373

250 تا 500 هزار نفر

4230

۲

1181

گلستان

گرگان

299

330

351

250 تا 500 هزار نفر

3600

3

1169

مازندران

ساری

282

296

310

250 تا 500 هزار نفر

3517

4

1353

خراسان شمالی

بجنورد

192

200

229

100 تا 250 هزار نفر

3227

5

1517

بوشهر

بندر بوشهر

189

195

224

100 تا 250 هزار نفر

2203

6

1338

کرمان

سیرجان

191

186

200

100 تا 250 هزار نفر

4500

7

1500

ایلام

ایلام

172

172

194

100 تا 250 هزار نفر

2205

8

2282

البرز

فردیس

0

0

181

100 تا 250 هزار نفر

4420

9

1335

کرمان

رفسنجان

156

151‍

162

100 تا 250 هزار نفر

7700

10

1186

گلستان

گنبدکاووس

141

145

152

100 تا 250 هزار نفر

2181

11

1422

اصفهان

شهرضا

118

124

135

100 تا 250 هزار نفر

2090

12

1330

کرمان

بم

84

107

127

100 تا 250 هزار نفر

3500

13

1443

سیستان‌ و‌ بلوچستان

ایرانشهر

113

97

114

100 تا 250 هزار نفر

2920

14

1520

بوشهر

برازجان

104

95

111

100 تا 250 هزار نفر

1535

15

1363

خراسان رضوی

تربت جام

93

95

100

100 تا 250 هزار نفر

1557

16

1528

زنجان

ابهر

78

87

99

50 تا 100 هزار نفر

1588

17

1515

کهگیلویه و بویراحمد

دوگنبدان

93

92

97

50 تا 100 هزار نفر

2305

18

1495

لرستان

کوهدشت

91

92

89

50 تا 100 هزار نفر

695

19

1368

خراسان شمالی

شیروان

92

88

83

50 تا 100 هزار نفر

1198

20

1526

بوشهر

بندر گناوه

67

64

74

50 تا 100 هزار نفر

1292

21

1428

اصفهان

مبارکه

68

66

69

50 تا 100 هزار نفر

1998

22

1190

مازندران

چالوس

49

48

65

50 تا 100 هزار نفر

1539

23

1337

کرمان

زرند

63

58

60

50 تا 100 هزار نفر

2058

24

1523

بوشهر

بندر کنگان

27

76

60

50 تا 100 هزار نفر

1513

25

1151

مازندران

بابلسر

54

50

60

50 تا 100 هزار نفر

1743

26

2790

خوزستان

کوت عبداله

0

0

56

50 تا 100 هزار نفر

3074

27

1431

اصفهان

زرین شهر

61

60

56

50 تا 100 هزار نفر

760

28

1156

گلستان

بندر ترکمن

49

49

54

50 تا 100 هزار نفر

1250

29

1174

گلستان

علی آبادکتول

51

50

53

50 تا 100 هزار نفر

1079

مأخذ: یافته های پژوهش.

 

پس از اضافه کردن اطلاعات بالا، اطلاعات 933 شهر کشور، مبنای بررسی‌‌های این تحقیق قرار گرفت. همان‌طور که در جدول 7، مشاهده می‌‌شود عمده شهرهای این طبقه‌‌بندی در زمره شهرهای زیر 25 هزار نفر بوده و پس از آن، شهرهای گروه بین 50 تا 100 هزار نفر و گروه بین 100 تا 250 هزار نفر، به‌ترتیب بیشترین تعداد شهرهای این مطالعه را شامل می‌‌شود.

 

جدول 7. رده‌‌بندی جمعیتی شهرهای بانک اطلاعاتی استفاده شده در مطالعه (اعداد گرد شده‌‌اند)

رده جمعیتی

تعدادشهر

درصد از تعداد

مجموع جمعیت

 (میلیون نفر)

درصد از جمعیت

بیش از 1 میلیون نفر

8

0.9

20.8

37

بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر

10

1.1

6.1

11

بین 250 تا 500 هزار نفر

14

1.5

4.7

8

بین 100 تا 250 هزار نفر

66

7.1

10.6

19

بین 50 تا 100 هزار نفر

87

9.3

6

11

بین 25 تا 50 هزار نفر

93

10

3.4

6

زیر 25 هزار نفر

655

70.2

5.1

9

مجموع

933

100

56.7

100

مأخذ: همان.

نحوه پراکندگی این شهرها در استان‌‌های کشور در جدول 8، قابل مشاهده است:

 

جدول ۸. اطلاعات تفصیلی نقاط شهری مورد استفاده در تحقیق به تفکیک استان

نام استان

تعداد شهر

مجموع جمعیت شهرها (هزارنفر)

درصد جمعیت شهرها

مجموع مساحت شهرها (هزار هکتار)

درصد مساحت شهرها

آذربایجان شرقی

48

2752

5.22%

49

5.14%

آذربایجان غربی

37

2140

4.06%

32

3.35%

اردبیل

23

826

1.57%

۱۳

1.36%

اصفهان

97

439

0.83%

86

9.02%

البرز

17

2535

4.80%

38

3.98%

ایلام

10

247

0.47%

4

0.42%

بوشهر

11

572

1.08%

10

1.05%

تهران

44

12489

23.67%

116

12.16%

چهارمحال و بختیاری

42

618

1.17%

16

1.68%

خراسان جنوبی

27

450

0.85%

14

1.47%

خراسان رضوی

58

4578

8.68%

72

7.55%

خراسان شمالی

8

389

0.74%

6.4

0.67%

خوزستان

62

3481

6.60%

69

7.23%

زنجان

19

704

1.33%

11

1.15%

سمنان

16

543

1.03%

12

1.26%

سیستان و بلوچستان

17

1179

2.23%

29

3.04%

فارس

58

3090

5.86%

64

6.71%

قزوین

24

951

1.80%

13

1.36%

قم

6

1230

2.33%

14

1.47%

کردستان

28

1132

2.15%

16

1.68%

کرمان

40

1572

2.98%

61

6.39%

کرمانشاه

31

1466

2.78%

20

2.10%

کهگیلویه و بویر احمد

13

361

0.68%

7.5

0.79%

گلستان

15

824

1.56%

13

1.36%

گیلان

49

1586

3.01%

39

4.09%

لرستان

7

979

1.86%

9

0.94%

مازندران

36

1715

3.25%

35

3.67%

مرکزی

30

1085

2.06%

20

2.10%

هرمزگان

13

795

1.51%

18

1.89%

همدان

27

1085

2.06%

17

1.78%

یزد

20

956

1.81%

30

3.14%

مجموع

933

52769

100

953.9

100

مأخذ: همان.

محاسبات شهرها براساس مجموع ۹۳۳ شهر است و ازآنجاکه تمام شهرهای بالای ۵۰ هزار نفر پوشش داده شده، می‌‌توان ادعا کرد بیش از ۹۰ درصد جمعیت و مساحت شهرها (با توجه به پوشش تمام‌ کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ و میانی و سهم اندک شهرهای کوچک از مجمع جمعیت و مساحت شهری) را شامل می‌‌شود و اعداد و محاسبات دقت و تعمیم‌‌پذیری مناسب را دارد.

شکل ۱. نقشه رده جمعیتی شهرهای کشور

 

 

 

مأخذ: برپایه اطلاعات اخذ شده از شورای عالی شهرسازی و معماری ایران(1395).

 

مبنای جمعیت (و صورت کسر تراکم)، سرشماری سال ۱۳۹۵ عمومی نفوس و مسکن است که در این سال ۱۲۴۵ شهر مبنا بود. طبق آمار دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور تا ابتدای سال ۱۴۰۲ تعداد ۱۴۳۱ شهر در کشور وجود داشته است [5]. چنانچه مشاهده می‌‌شود براساس اسناد دریافتی از وزارت راه و شهرسازی، مجموع مساحت شهرهای کشور (933 شهر دارای طرح مصوب)، حدود 954 هزار هکتار است (احتمالاً در صورت تکمیل داده تمام شهرها به بیش از یک میلیون هکتار افزایش می‌یابد). پراکندگی شهرهای کشور براساس رده‌‌بندی جمعیتی در شکل 1، قابل مشاهده است.

 

جدول ۹. تراکم جمعیتی شهرهای کشور به تفکیک رده‌‌های جمعیتی

رده جمعیتی

تعداد شهرها

میانگین تراکم جمعیتی (نفر بر هکتار)

مجموع مساحت (هزار هکتار)

مجموع جمعیت (میلیون نفر)

تراکم جمعیتی (نفر بر هکتار)

بیش از 1 میلیون نفر

8

91

207

20.8

100

بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر

10

78

84

6.1

74

بین 250 تا 500 هزار نفر

14

92

55

4.7

85

بین 100 تا 250 هزار نفر

66

71

170

10.6

62

بین 50 تا 100 هزار نفر

87

57

141

6.0

43

بین 25 تا 50 هزار نفر

93

49

90

3.4

38

زیر 25000 نفر

655

30

207

5.1

25

مجموع

933

39

954

56.7

59

مأخذ: همان.

 

در جدول 9، در ستون میانگین تراکم جمعیتی، مجموع داده‌‌های مربوط به تراکم جمعیتی در رده جمعیتی یکسان، تقسیم بر تعداد آنها شده و در این حالت‌ برای مثال، میانگین تراکم جمعیتی شهرهای با جمعیت بیش از یک میلیون نفر، 91 نفر در هکتار محاسبه شده است. در محاسبه‌‌ای دیگر، مجموع جمعیت در هریک از رده‌‌های جمعیتی، بر مجموع مساحت شهرهای آن رده تقسیم شده و نتیجه حاصله در ستون تراکم جمعیتی شهرها نشان داده شده است.

چنانچه مشاهده می‌‌شود، مجموع تراکم جمعیتی شهرهای کشور، حدود 60 نفر در هکتار است. به این معنا که مجموع جمعیت شهرها تقسیم بر مجموع مساحت آنها، تراکم 59 نفر بر هکتاری را نشان می‌‌دهند. در تحلیلی دیگر با میانگین گرفتن از داده‌‌های تراکم جمعیتی شهرها، متوسط عدد تراکم جمعیتی شهرها 39 نفر بر هکتار را نمایش می‌‌دهد. تفاوت این دو، شاخص منطقی و ناشی از تعداد زیاد شهرهای با تراکم کم است. آنچه در جدول 11، مشهود است، با افزایش رده جمعیتی شهرها، بر تراکم آنها نیز افزوده می‌‌شود. در این میان، تنها استثنا، شهرهای دارای جمعیت بین 250 تا 500 هزار نفر هستند که بیش از رده جمعیتی بالاتر، تراکم جمعیتی دارند. در این رده‌‌بندی، بیشترین تراکم جمعیتی با حدود 100 نفر بر هکتار، مربوط به 8 کلان‌شهر کشور است.

بدیهی است در صورت افزوده شدن داده‌‌های ۴۰۰ شهر باقی‌مانده (زیر۵۰ هزار نفر جمعیت) متوسط میانگین شهرها و میانگین وزنی تراکم آنها کاهش خواهد یافت.

 

شکل 2. نقشه تراکم جمعیتی شهرهای کشور

 

 

 

 

مأخذ: همان.

 

چنانچه از شکل 2، قابل مشاهده است، پراکندگی جمعیت در کشور متعادل نیست. بیشترین تراکم‌‌های جمعیت در بخش شمالی و غربی کشور شامل استان‌‌های تهران، مازندران، لرستان، آذربایجان غربی و ... واقع شده و استان‌‌های شرقی، جنوبی و مرکزی، سهم کمتری از جمعیت را به‌خود اختصاص داده‌‌اند.

موضوع تراکم بالاتر در‌ کلان‌شهرها و مناطق پیرامونی آنها (مجموعه‌‌های شهری) موضوعی است که کمابیش با تجارب جهانی مناطق کلان‌شهری همخوان است، لکن تفاوت‌‌های جغرافیایی نظیر آنچه در لرستان و مرز شمال غربی کشور شاهد آن هستیم،‌ به‌نظر نیازمند پژوهش‌‌های بیشتر همراه با شناخت و تحلیل میدانی است.

 

شکل 3. نقشه رده‌‌بندی جمعیتی شهرهای مرکز استان در کشور

 

 

 

 

مأخذ: همان.

 

جدول 10. تراکم جمعیتی شهرهای مراکز استان کشور به تفکیک رده‌‌بندی جمعیتی (اعداد گرد شده)

رده بندی جمعیتی

تعداد شهر

مجموع جمعیت سال 1395 (میلیون نفر)

مجموع مساحت شهرها (هزار هکتار)

تراکم جمعیتی

(نفر بر هکتار)

بیش از 1 میلیون نفر

8

20.8

207

100

بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر

10

6.1

84

74

بین 250 تا 500 هزار نفر

6

2.3

28

82

بین 100 تا 250 هزار نفر

7

1.4

21

66

مجموع

31

30.6

339

90

مأخذ: همان.

برمبنای جدول 10، 10 مرکز استان در رده جمعیتی 500 هزار تا یک میلیون نفر جمعیت هستند که تراکم جمعیت در این رده 73/5 نفر در هکتار است.

 

جدول 11. تراکم جمعیتی شهرهای مراکز استان کشور

ردیف

استان/شهر مرکز استان

جمعیت شهر

تراکم جمعیتی

1

تهران / تهران

8552320

141

2

اصفهان / اصفهان

1728837

104

3

بوشهر / بندر بوشهر

189920

‍101

4

خراسان رضوی / مشهد

2630482

98

5

همدان / همدان

526164

98

6

گلستان / گرگان

299275

97

7

قــم / قم

1025487

95

8

اردبیل / اردبیل

446704

94

9

البرز / کرج

1520198

92

10

کرمانشاه / کرمانشاه

824591

92

11

آذربایجان غربی / ارومیه

630615

88

12

ایلام / ایلام

171917

88

13

لرستان / خرم‌آباد

351544

88

14

مازندران / ساری

281857

88

15

سیستان و بلوچستان / زاهدان

638948

85

16

کردستان / سنندج

334606

85

17

مرکزی / اراک

484913

82

18

فارس / شیراز

1301253

79

19

زنجان / زنجان

377445

77

20

کهگیلویه و بویراحمد / یاسوج

111222

74

21

گیلان / رشت

591755

73

22

هرمزگان / بندرعباس

426031

73

23

خراسان شمالی / بجنورد

192172

71

24

سمنان / سمنان

136276

71

25

قزوین / قزوین

392400

67

26

آذربایجان شرقی / تبریز

1484320

62

27

خوزستان / اهواز

1044455

57

28

خراسان جنوبی / بیرجند

186656

56

29

یـــزد / یزد

470184

49

30

کرمان / کرمان

575691

41

31

چهارمحال و بختیاری / شهرکرد

141588

38

مأخذ: همان.

 

افزایش تراکم جمعیتی با افزایش جمعیت شهرهای مرکز استان نیز صادق بوده و مانند نتایج حاصل از بررسی کل شهرها، مراکز استان با جمعیت بین 250 هزار تا 500 هزار نفر، از این قاعده پیروی نکرده‌‌اند.

بیشترین تراکم جمعیت در شهرهای مرکز استان به‌ترتیب برای تهران با 141 نفر در هکتار، اصفهان با 104 نفر در هکتار و بوشهر با 101 نفر در هکتار بوده و کمترین تراکم مربوط به شهرهای شهرکرد با 38 نفر بر هکتار، کرمان با 41 نفر بر هکتار و یزد با 49 نفر بر هکتار است.

 

شکل۴. نقشه تراکم جمعیت شهری (مجموع جمعیت تقسیم بر مجموع مساحت شهرها) به تفکیک استان

 

 

 

 

مأخذ: همان.

 

آنچه در جدول ۱۲، مشهود است، بیشترین تراکم جمعیت شهری مربوط به استان تهران با 107 نفر بر هکتار بوده و استان لرستان با تراکم جمعیتی 104 نفر بر هکتار در مرتبه دوم قرار دارد که نیازمند بررسی و مطالعه بیشتر است. در رتبه سوم، استان قم با تراکم جمعیتی 88 نفر بر هکتار قرار دارد. کم‌‌تراکم‌‌ترین استان‌‌های کشور نیز به‌ترتیب کرمان با 27 نفر بر هکتار، یزد با 32 نفر بر هکتار و خراسان جنوبی با 33 نفر بر هکتار هستند.

به‌منظور تجزیه‌‌و‌‌تحلیل بهتر داده‌‌ها، تحلیل‌‌های رایج آماری دیگر نیز تهیه شد. بر این اساس میانه داده‌‌ها برابر ۳۳ نفر بر هکتار بوده و بیشترین تعداد یک کمیت – مد – ۲۴ نفر بر هکتار بوده است.

 

جدول ۱۲. تراکم جمعیت شهری به تفکیک استان

استان

میانگین تراکم جمعیتی شهرهای استان
(نفر در هکتار)

مجموع جمعیت شهرهای استان تقسیم بر مساحت شهری (نفر در هکتار)

تهران

72

107

لرستان

103

104

قم

35

88

کرمانشاه

47

74

قزوین

63

73

کردستان

44

71

آذربایجان غربی

53

70

البرز

57

66

همدان

36

64

زنجان

39

63

خراسان رضوی

36

63

ایلام

34

62

گلستان

47

61

خراسان شمالی

39

61

اردبیل

31

61

آذربایجان شرقی

45

57

بوشهر

43

57

مرکزی

32

55

خوزستان

45

51

اصفهان

33

51

مازندران

35

49

فارس

33

49

کهگیلویه و بویر احمد

35

48

سمنان

34

45

هرمزگان

28

43

گیلان

27

41

چهارمحال و بختیاری

39

40

سیستان و بلوچستان

26

40

خراسان جنوبی

24

33

یزد

24

32

کرمان

20

27

مأخذ: همان.

در شکل ۵، الگوی توزیع تراکم شهرها که در بازه‌‌هایی با تفاوت ۱۰ واحدی مرتب شده‌‌اند را نمایش می‌‌دهد که ۲۰۰ شهر با تراکم جمعیتی بین ۲۰ تا ۳۰ نفر بر هکتار، بیشترین تعداد در این طبقه‌‌بندی را به‌خود اختصاص داده است.

 

شکل۵. نمودار طبقه‌‌بندی تراکمی شهرهای کشور در بازه‌‌های ۱۰ واحدی

 

 

 

مأخذ: همان.

 

در طبقه‌‌بندی دیگری در بازه‌‌های تراکمی ۲۵ واحدی الگوی توزیع شهرها مشاهده می‌‌شود که ۹۰ درصد شهرهای کشور تراکم کمتر از ۷۵ نفر بر هکتار دارد.

 

شکل۶. نمودار طبقه‌‌بندی تراکمی شهرهای کشور در بازه‌‌های ۲۵ واحدی

 

 

 

مأخذ: همان.

همچنین، به‌منظور ارائه تصویری کلی از نحوه پراکندگی تراکم جمعیت شهری در سطح کشور، از تحلیل تراکمی کرنل استفاده شده است. به‌رغم اینکه داده‌‌های تراکمی شهرها داده‌‌هایی گسسته هستند و امکان تبدیل آنها به داده‌‌های پیوسته، از نظر روش‌‌‌شناسی، الزاماً تفسیر صریحی فراهم نمی‌‌کند، این تحلیل، صرفاً به‌لحاظ ارائه یک تصویر فضایی از پراکندگی تراکم جمعیتی در سطح کشور تهیه شده است. در این نقشه به‌منظور طبقه‌‌بندی از فواصل هندسی استفاده شده است.

 

شکل۷. نمایش تحلیل تراکم کرنل با نقشه پایه (داده‌‌های نقطه‌‌ای و خطی)

 

 

 

Source: https://girs.ir

 

تابع تراکم کرنل یکی از توابع تحلیل فضایی مهم در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی است. این تابع، قادر است تراکم یک عارضه نقطه‌‌ای (مانند جمعیت، چاه و چشمه، مناطق مسکونی، بیماری، فرسایش، فرونشست، آلودگی و …) و یا خطی (شبکه جاده، رودخانه، شبکه فاضلاب، گسل و …) را با توجه به مساحت منطقه و نوع متغیر در یک پهنه جغرافیایی‌ به‌صورت فضایی به تصویر بکشد. بنابراین این تابع، یکی از مناسب‌‌ترین روش‌‌ها برای به تصویر کشیدن داده‌‌های خطی و مخصوصاً نقطه‌‌ای‌ به‌صورت پیوسته است [6]. این تحلیل‌ مبتنی‌بر فواصل و تعداد و عدد تراکم شهرها‌ به‌دست می‌‌آید و بیشتر تمرکز نقاط شهری با تراکم بالا را نشان می‌‌دهد. در هر صورت تحلیل کرنل نمی‌‌تواند به‌طور مستقیم مبنای تحلیل قرار گیرد.

 

شکل ۸. نقشه پهنه‌‌بندی تراکم شهری کشور

 

 

 

مأخذ: همان.

۵. مجموعه شهری و طبقه‌‌بندی آن

بررسی و مرتب‌‌سازی داده‌‌های تراکم شهرها، نتایج جالبی را نشان می‌‌دهد که یکی از آنها صدرنشینی شهرهای اقماری و تراکم بالای جمعیتی آنهاست که دلالت به مفهوم کلان‌‌تر منطقه کلان‌شهری و یا مجموعه شهری دارد؛ منطقه‌‌ای که ورای شهر مادر در گستره‌‌ای قابل‌توجه، تعداد زیادی سکونتگاه در ارتباط شغلی و خدماتی با شهر مادر شکل گرفته‌‌اند و معمولاً رشدهای جمعیتی چشمگیری را تجربه می‌‌کنند. نکته قابل‌توجه اینکه مقادیر بالاتر تراکم جمعیتی شهر در شهرهای اقماری پیرامون‌ کلان‌شهرها به‌خصوص در مورد شهر تهران است؛ به‌نحوی‌که بعضاً عدد ثبت شده در شهرهای وابسته میزانی بیشتر از آن مقدار در شهر مادر بوده است. به همین منظور برای تبیین و تحلیل بهتر موضوع از مفهوم «مجموعه شهری» استفاده شده که مفهومی رایج در ادبیات برنامه‌‌ریزی منطقه‌‌ای و آمایش سرزمین و شناخته شده در سطح بین‌‌المللی و رسمی در مقیاس ملی است.

 

جدول 13. رتبه‌‌بندی شهرهای کشور برمبنای تراکم جمعیت شهری (۱۱۴ شهر با تراکم بیش از ۷۰ نفر بر هکتار)

رتبه

شهر

استان

تراکم

جمعیت

مساحت

رتبه

شهر

استان

تراکم

جمعیت

مساحت

1

گلستان

تهران

184

239556

1299

2

نسیم‌شهر

تهران

181

200393

1107

3

محمدیه

قزوین

178

90513

507

4

بروجرد

لرستان

152

234997

1549

5

ملارد

تهران

145

281027

1940

6

الوند

قزوین

141

93834

665

7

تهران

تهران

141

8693706

61737

8

فردوسیه

تهران

135

34221

254

9

فرون‌آباد

تهران

134

21682

161

10

احمدآباد مستوفی

تهران

132

14077

106

11

دورود

لرستان

132

121638

919

12

اسلامشهر

تهران

129

448129

3469

13

محمودآباد نمونه

قزوین

129

21982

171

14

کوهدشت

لرستان

128

89091

695

15

سردشت

آذربایجان غربی

126

46412

367

16

باقرشهر

تهران

125

65388

523

17

صالحیه

تهران

117

58683

501

18

محمدشهر

البرز

117

119418

1019

19

قدس

تهران

115

309605

2689

20

میان‌رود

خوزستان

113

10110

90

21

بوکان

آذربایجان غربی

112

193501

1722

22

پیرانشهر

آذربایجان غربی

110

91515

831

23

بابل

مازندران

109

250217

2298

24

بیدستان

قزوین

109

18060

166

25

اقبالیه

قزوین

108

55066

510

26

کمالشهر

البرز

107

141669

1322

27

چهارباغ

البرز

105

48828

465

28

اصفهان

اصفهان

104

1961260

18863

29

جوانرود

کرمانشاه

104

54354

520

30

قرچک

تهران

104

231075

2226

31

بندر بوشهر

بوشهر

101

223504

2203

32

صباشهر

تهران

100

53971

541

33

گوجان

چهارمحال و بختیاری

99

12948

130

34

کنارک

سیستان و بلوچستان

98

43258

442

35

مریوان

کردستان

98

136654

1388

36

مشهد

خراسان رضوی

98

3001184

30618

37

همدان

همدان

98

554406

5680

38

شهریار

تهران

97

309607

3182

39

گرگان

گلستان

97

350676

3600

40

پاکدشت

تهران

95

236319

2486

41

قم

قــم

95

1201158

12709

42

اردبیل

اردبیل

94

529374

5661

43

پاوه

کرمانشاه

94

25771

273

44

کرمانشاه

کرمانشاه

92

946651

10310

45

کرج

البرز

92

1614626

17558

46

چهاردانگه

تهران

91

49950

550

47

صفادشت

تهران

90

32476

359

48

نلاس

آذربایجان غربی

89

8503

95

49

ارومیه

آذربایجان غربی

88

736224

8369

50

ایلام

ایلام

88

194030

2205

51

خرم‌آباد

لرستان

88

373416

4230

52

ساری

مازندران

88

309820

3517

53

شمس آباد

خوزستان

87

10858

124

54

بانه

کردستان

86

110218

1285

55

شریفیه

قزوین

86

20347

236

56

لنگرود

گیلان

86

79445

927

57

زاهدان

سیستان و بلوچستان

85

587730

6890

58

سنندج

کردستان

85

412767

4836

59

نورآباد

لرستان

84

65547

776

60

سرپل ذهاب

کرمانشاه

83

45481

549

61

سقز

کردستان

83

165258

1991

62

مشکین دشت

البرز

83

62005

749

63

اراک

مرکزی

82

520944

6389

64

باغستان

تهران

82

83934

1024

65

ورامین

تهران

82

225628

2764

66

کوت سیدنعیم

خوزستان

81

4541

56

67

اندیشه

تهران

79

116062

1473

68

دستگرد

اصفهان

79

17775

226

69

ساوه

مرکزی

79

220762

2786

70

شیراز

فارس

79

1565572

19817

71

گرمدره

البرز

79

22726

287

72

نصیرآباد

تهران

79

28644

363

73

هرسین

کرمانشاه

79

44146

562

74

وحیدیه

تهران

79

33249

419

75

ایذه

خوزستان

78

119399

1538

76

بهشهر

مازندران

78

94702

1213

77

ربط

آذربایجان غربی

78

15750

203

78

گلسار

البرز

78

13745

176

79

نقده

آذربایجان غربی

78

81598

1045

80

اسلام آبادغرب

کرمانشاه

77

90559

1171

81

الیگودرز

لرستان

77

89268

1154

82

زنجان

زنجان

77

430871

5599

83

گلمکان (شهرجدید)

خراسان رضوی

76

8373

110

84

آبیک

قزوین

75

60107

802

85

کامیاران

کردستان

75

57077

765

86

ملایر

همدان

75

170237

2260

87

نیشابور

خراسان رضوی

75

264375

3511

88

سلماس

آذربایجان غربی

74

92811

1248

89

شاهدشهر

تهران

74

18281

247

90

مرند

آذربایجان شرقی

74

130825

1762

91

مرودشت

فارس

74

148858

2015

92

یاسوج

کهگیلویه و بویراحمد

74

134532

1818

93

اشنویه

آذربایجان غربی

73

39801

543

94

بندر عباس

هرمزگان

73

526648

7194

95

بندر ماهشهر

خوزستان

73

162797

2234

96

رامهرمز

خوزستان

73

74285

1017

97

رشت

گیلان

73

679995

9356

98

زرین شهر

اصفهان

73

55817

760

99

میاندوآب

آذربایجان غربی

73

134425

1849

100

اهر

آذربایجان شرقی

72

100641

1407

101

برازجان

بوشهر

72

110567

1535

102

کاشمر

خراسان رضوی

72

102282

1430

103

نـکا

مازندران

72

60991

851

104

آذرشهر

آذربایجان شرقی

71

44877

636

105

بجنورد

خراسان شمالی

71

228931

3227

106

بندر امام خمینی

خوزستان

71

78353

1107

107

حمیدیا

یـــزد

71

51793

733

108

سمنان

سمنان

71

185129

2596

109

تازه‌آباد

کرمانشاه

70

14701

209

110

تاکستان

قزوین

70

80299

1146

111

فلاورجان

اصفهان

70

37704

542

112

قائم‌شهر

مازندران

70

204953

2932

113

گنبدکاووس

گلستان

70

151910

2181

114

مهاباد

آذربایجان غربی

70

168393

2407

مأخذ: همان.

 

در ادامه به‌منظور تجزیه‌وتحلیل بهتر این موضوع تلاش شد تا تعاریف رسمی در این‌خصوص، ارائه شود و موضوع تراکم در سطح مجموعه‌‌های شهری مصوب کشور نیز ترسیم شود:

شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه 1388/02/31 در اجرای تبصره «۱» ماده (۱) مصوبه مورخ 1374/07/26 هیئت محترم وزیران، مجموعه شهری و تبیین شاخص‌‌های آن را تحت گزاره «محدوده‌‌ای است جغرافیایی که از یک شهر مرکزی و حداقل 2 شهر پیرامونی و نواحی روستایی مابین آنها تشکیل یافته که تمامی شهرهای پیرامونی آن با شهر مرکزی دارای یکپارچگی اقتصادی، اجتماعی و خدماتی بوده و لازم است تحت مدیریت یکپارچه باشد» تعریف کرده است. بنابراین مصوبه، طبقه‌‌بندی مجموعه‌‌های شهری در سه گروه زیر طبقه‌‌بندی می‌‌شوند [7]:

  • درصورتی‌که جمعیت شهر مرکزی هر مجموعه شهری، براساس آخرین سرشماری رسمی کشور، بین 200 هزار تا 500 هزار نفر باشد، مجموعه شهری مذکور مجموعه شهری میانی نامیده می‌‌شود.
  • درصورتی‌که جمعیت شهر مرکزی هر مجموعه شهری، براساس آخرین سرشماری رسمی کشور، بین 500 هزار تا یک میلیون نفر باشد، مجموعه شهری مذکور مجموعه شهری بزرگ نامیده می‌‌شود.
  • درصورتی‌که جمعیت شهر مرکزی هر مجموعه شهری، براساس آخرین سرشماری رسمی کشور، یک میلیون نفر و یا بیشتر باشد، مجموعه شهری مذکور منطقه کلان‌شهری نامیده می‌‌شود.

                     

شکل ۹. نقشه تراکم جمعیت شهری در مجموعه‌‌های شهری مصوب کشور

 

 

 

مأخذ: همان.

 

مبتنی‌بر مصوبه فوق‌‌الذکر بیش از ۱۰ مجموعه شهری در کشور شناسایی شده است، لکن برای دقت و صحت بیشتر تحلیل، صرفاً به ۸ مجموعه شهری کشور که مطالعات آنها مصوب شده، دلالت می‌شود و با تدقیق و انطباق محدوده مصوب و پراکندگی شهرهای کشور در بانک داده‌‌های مکانی مرکز آمار ایران (۱۳۹۵)، تحلیل‌‌های تراکمی ارائه شده است. شایان ذکر است برخی شهرهای تازه تأسیس در این سری داده‌‌ها نیست؛ لکن هم به‌لحاظ نسبت و هم مقیاس با توجه به گستردگی پایگاه داده، خللی به تحلیل‌‌ها وارد نمی‌‌آورد.

 

جدول 1۴. ویژگی‌‌های تراکم جمعیتی شهر در مجموعه‌‌های شهری مصوب کشور

مجموعه شهری

تعداد شهر

مساحت
(هزار هکتار)

جمعیت سال 1395 (هزار نفر)

مجموع مساحت شهرها
(هزار هکتار)

میانگین تراکم جمعیتی شهرها
(نفر بر هکتار)

تراکم جمعیتی وزنی
(نفر بر هکتار)

تهران

42

1136

12470

116

74

108

قزوین

7

152

703

8.3

117

85

همدان

7

283

626

7.6

43

83

مشهد

9

1126

3150

44

32

71

اراک

4

157

566

8.1

44

70

شیراز

8

672

1893

30

41

64

اصفهان

41

858

3429

57

44

60

تبریز

12

300

1823

31

49

59

مأخذ: همان.

 

شکل ۹ و جدول 15، وضعیت تراکم جمعیتی در 8 مجموعه شهری مصوب کشور را مورد بررسی قرار داده؛ بر این مبنا، 130 شهر در مجموعه‌‌های شهری تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، اراک، مشهد، همدان و قزوین مورد مطالعه قرار گرفت که براساس نتایج حاصله، بیشترین تراکم جمعیتی مربوط به مجموعه شهری تهران با 108 نفر در هکتار و کمترین تراکم جمعیتی مربوط به مجموعه شهری تبریز با 59 نفر بر هکتار است.

از نگاه جهانی و برای تسهیل مقایسه‌ها،‌ بنابر گزارش بانک جهانی و براساس مطالعات سازمان ملل، با استناد به ائتلافی از 6 سازمان بین‌المللی، تعریف جدیدی از شهرها، شهرک‌ها و مناطق نیمه متراکم و مناطق روستایی ارائه شده است. در 5 مارس سال 2020، کمیسیون آمار سازمان ملل درجه شهرنشینی را‌ به‌عنوان یک روش توصیه شده برای مقایسه بین‌‌المللی تأیید کرد. در این طبقه‌‌بندی درجه شهرنشینی [8]:

  • شهرهای دارای حداقل 50 هزار نفر جمعیت در زمره شبکه متراکم به‌هم‌پیوسته قرار می‌‌گیرند (بیش از 1500 نفر در هر کیلومترمربع).
  • شهرها و مناطق نیمه متراکم که دارای حداقل 5 هزار نفر جمعیت در گروه شبکه‌‌ای به‌هم‌پیوسته با تراکم حداقل 300 نفر در هر کیلومترمربع هستند.
  • مناطق روستایی که بیشتر از مناطق با تراکم کم (کمتر از 300 نفر در هر کیلومترمربع) تشکیل شده است.

در پژوهشی دیگر، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، جمعیت شهری را براساس اندازه شهر با تراکم جمعیت و الگوهای رفت‌و‌آمد تعیین می‌‌کند. این امر عملکرد اقتصادی شهرها را ورای مرزهای اداری بهتر منعکس می‌‌کند. مناطق شهری در کشورهای OECD به این‌صورت طبقه‌‌بندی می‌‌شوند [9]:

  • منطقه کلان‌شهری بزرگ: جمعیت 1/5 میلیون یا بیشتر باشند.
  • منطقه کلان‌شهری: جمعیت بین 500 هزار تا 1/5 میلیون نفر.
  • منطقه شهری متوسط: جمعیت بین 200 هزار تا 500 هزار نفر.
  • منطقه کوچک شهری: جمعیت بین 50 هزار تا 200 هزار نفر.

6. جمع‌‌بندی و پیشنهادها

ازجمله موضوعات کلیدی در تدوین و نگارش اسناد و سیاست‌‌های توسعه، موضوع تراکم جمعیتی شهر است. مفهومی که‌ به‌طور عام از نسبت جمعیت یا موارد دیگر بر سطح به‌دست آمده و نمایانگر شدت حضور افراد، مشاغل، واحدهای مسکونی، مساحت ابنیه و یا معیارهای دیگری از جنبه‌‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در یک زمینه تعریف شده است. نکته حائز اهمیت در‌ به‌کارگیری ابزارها و شاخص‌‌های مختلف تراکم در مطالعات شهری، توجه به چگونگی توزیع و کفایت خدمات گوناگون شهری در شهرها و سکونتگاه‌‌های انسانی، به‌منظور برآورده ساختن نیازهای شهروندان و ارتقای کیفیت زیست و فعالیت ایشان است. بر این مبنا می‌‌توان ادعا کرد که تراکم منطقی، با تسهیل دادوستد اقتصادی و ارتباط مشاغل و مردم، زمینه شکوفایی اقتصادی شهر و شهروندان را بیش از مناطق کم‌‌تراکم فراهم می‌‌کند. از منظر اجتماعی نیز، برای شکل‌‌گیری تعاملات اجتماعی و تقویت حس تعلق جمعی آستانه‌‌ای از تراکم مورد نیاز است.

در ایران نیز با وجود‌ به‌کارگیری تراکم جمعیتی شهر و شاخص‌‌های منتج از آن در طرح‌‌ها و اسناد توسعه، توجه کافی و کارشناسانه به اصل این مفهوم تاکنون مبذول نشده است. نخستین تلاش‌‌ها در زمینه سیاستگذاری در حوزه تراکم و تعریف الگو و معیارهای مرتبط با آن به دهه 40 و 50 شمسی و ذیل «قانون راجع‌‌ به تأسیس وزارت آبادانی و مسکن» مصوب سال 1342، «قانون نظارت بر گسترش تهران» مصوب سال 1352 و «قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن» مصوب سال 1353 صورت گرفته است. پس از انقلاب شکوهمند اسلامی نیز توجه به مسئله تراکم در احکامی نظیر «قانون اراضی شهری» مصوب سال 1360 و «قانون زمین شهری» مصوب سال 1366 پرداخته شده است. شاید صریح‌‌ترین دلالت به موضوع را در بند «۲» سیاست‌‌های کلی نظام (ابلاغی مقام معظم رهبری) در امور شهرسازی (1389/۱۱/2۹) باشد که «تعیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تأکید بر هویت ایرانی - اسلامی و با رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، حقوق همسایگی و امکانات زیربنایی و الزامات‌ زیست‌محیطی و اقلیمی» و در بند «10» «سطح‌بندی شهرهای کشور و جلوگیری از افزایش و گسترش بی‌‌رویه کلان‌شهرها» بتوان یافت.

تنها اشاره صریح به موضوع تراکم جمعیتی در قوانین را می‌توان در قانون بـرنـامـه پنج‌ساله هـفتـم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (1407-1403) مصوب 1403/۳/۱مشاهده کرد که در تبصره «۱» بند «ب» ماده (50) عدد تراکم حداکثر شصت نفر در هکتار اشاره می‌شود.

بررسی و تحلیل 933 شهر مورد مطالعه در این گزارش، بیانگر این نکته است که پراکندگی جمعیت در کشور متعادل نبوده و بیشترین تراکم‌‌های جمعیت در بخش‌‌های شمالی و غربی کشور مشاهده می‌‌شود، لکن تفاوت‌‌های جغرافیایی نظیر آنچه در لرستان و مرز شمال غربی کشور شاهد آن هستیم،‌ به‌نظر نیازمند پژوهش‌‌های بیشتر همراه با شناخت و تحلیل میدانی است. بررسی داده‌‌های مورد پژوهش نشان می‌‌دهد موضوع تراکم بالاتر در‌ کلان‌شهرها و مناطق پیرامونی آنها (مجموعه‌‌های شهری) موضوعی است که کمابیش با تجارب جهانی مناطق کلان‌شهری همخوان است. در این زمینه نکته حائز اهمیت این است که در برخی نقاط کشور، تراکم بالای شهرهای اقماری‌ کلان‌شهرها نسبت به شهر مادر مشاهده می‌‌شود. حسب توجه به طبقه‌‌بندی شهرهای کشور حاکی از این نکته است که بیشترین تعداد شهرهای ایران در زمره شهرهای زیر 25 هزار نفر قرار می‌‌گیرند؛ حال اینکه عمده جمعیت شهری (نزدیک به 21 میلیون نفر) در شهرهای با بیش از 1 میلیون نفر سکنی گزیده‌‌اند. آنچه مشهود است، با افزایش رده جمعیتی شهرها، بر تراکم آنها نیز افزوده می‌‌شود. میانه داده‌‌ها برابر ۳۳ نفر بر هکتار بوده و بیشترین تعداد یک کمیت – مد – ۲۴ نفر بر هکتار محاسبه شده است.

با وجود بیش از ۵۰ سال سیاستگذاری، برنامه‌‌ریزی و هدایت نظام شهرسازی در کشور و بیش از 1450 شهر و ۷۵ درصد شهرنشینی؛ حداقل در حوزه آماری، بانک داده پوششی و فراگیر از اطلاعات شهرهای کشور که طیفی از داده‌‌های کالبدی ارائه نماید، وجود ندارد؛ اگرچه تلاش‌‌هایی در این حوزه با همکاری سازمان ملل متحد انجام شده است، ولی‌ به‌نظر کفایت و پوشش لازم را ندارد. در این زمینه در بسیاری از کشورها، ذیل سند سیاست ملی شهری (شهرسازی) هم شناسنامه و بانک داده کمی ارائه شده و هم سیاست‌‌های توسعه شهری در یک چشم‌‌انداز بلندمدت تبیین می‌شود. به‌طور مصداقی در سال ۲۰۱۶ رئیس‌جمهور چین، سند سیاست ملی شهری چین را به کنگره تقدیم کرد. ازآنجاکه هدایت شهرنشینی، شهرسازی و توسعه شهری به‌طور مستقیم با توسعه ملی و آمایش سرزمینی مرتبط است، پیشنهاد می‌‌شود وزارت راه و شهرسازی در راستای تهیه این مهم اقدام کند.

در سطح دیگر نیز با توجه به استقرار بخشی از نظام مدیریتی شهرها ذیل وزارت کشور، در زمینه تهیه شناسنامه شهرهای کشور پیشنهاد می‌‌شود وزارتخانه مذکور با همکاری وزارت راه و شهرسازی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی نسبت به تهیه شناسنامه شهرهای کشور با طیف داده‌‌های کمی مشخص اقدام کنند. چنین بانک داده‌‌ای قطعاً نقش پایه‌‌ای برای پژوهش‌‌های کاربردی و درعین‌حال شناخت و حل مسائل متعدد و متنوع شهرها دارد. در مقیاس روستایی نیز تهیه چنین شناسنامه‌‌ای توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با همکاری وزارت جهاد کشاورزی پیشنهاد می‌‌شود.

همچنین انجام هرچه سریع‌تر سرشماری عمومی و نفوس مسکن کمک شایانی در تدقیق داده‌‌های حوزه مسکن و شهرسازی خواهد کرد.

 

 

[۲]. عزیزی، محمدمهدی (1394). تراکم در شهرسازی: اصول و معیارهای تعیین تراکم شهری. مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، تهران.
[۳]. مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
[۴]. مصوبات طرح‌‌های جامع شهری در شورای ‌عالی شهرسازی و معماری ایران.
[۵]. گزارش آماری عناصر و واحدهای تقسیماتی جمهوری اسلامی ایران، 1402.
https://girs.ir/spatial-analysis-kernel.
[10]. قانون بـرنـامـه پنج‌ساله هـفتـم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (1407-1403) مصوب 1403/۳/۱.