نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسندگان
1 کارشناس گروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
2 سرپرست گرروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
در حال حاضر بیش از سه چهارم جمعیت کشورمان در شهرها زندگی می کنند. در مقیاس جهانی نیز بیش از ۵۶ درصد از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند که بیش از ۸۰ درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) جهان را تولید می کنند (World Bank,۲۰۲۳). بنابراین گستردگی و اهمیت، تهیه سند سیاست ملی توسعه شهری در بسیاری از کشورها در دستور کار قرار گرفته تا با نگاهی جامع و یکپارچه در مقیاس سرزمینی، مسائل شهری در ابعاد مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و غیره را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
تراکم جمعیت شهری، مفهومی اساسی در برنامه ریزی شهری، سیاستگذاری توسعه و حوزه های مرتبط مانند مسکن، معماری، جغرافیا، برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین است که برای توصیف شدت حضور افراد، مشاغل، واحدهای مسکونی و یا معیارهای دیگری از جنبه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی، زیست و توسعه انسانی در یک واحد سطح تعریف شده استفاده می شود. تراکم جمعیتی شهر، پیوندهای وسیعی به طیف گسترده ای از مسائل مربوط به کیفیت زندگی شهری ازجمله کیفیت محیطی، سیستم های حمل ونقل، زیرساخت ها و تأسیسات فیزیکی، ریخت شناسی و سیما و منظر شهری، هنجارها و جامعه شناسی و مسائل اقتصادی، سرمایه گذاری و تأمین مالی دارد. ازاین رو، این موضوع، همواره مدنظر برنامه ریزان شهری، پژوهشگران توسعه و سایر حوزه های مدیریت شهری بوده است.
پژوهش حاضر، نخستین از نوع خود در کشور است که بنابر اهمیت مسئله و پررنگ تر شدن آن در بحث ها و گفتگو های ملی و منطقه ای، موضوع «تراکم جمعیتی شهر» که یکی از مفاهیم مهم شهرسازی است، را به صورت یکپارچه و فراگیر در شهرهای کشور مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
چکیده تصویری
گزیده سیاستی
میانگین حسابی تراکم جمعیتی شهرهای ایران ۳۹ و میانگین وزنی 59 نفر برهکتار است. همچنین میانه ۳۳ و مد دادهها ۲۴ نفر بر هکتار است.بیشترین تراکم، شهر گلستان استان تهران ۱۸۴ و شهر تهران ۱۴۱ نفر بر هکتار است؛ میانگین تراکم جمعیتی ۸ کلانشهر کشور بالای یک میلیون نفر ۹۱ نفر بر هکتار است.
کلیدواژهها
موضوعات
خلاصه مدیریتی
با وجود ارجاع مستمر به موضوع تراکم جمعیت شهر در تدوین و تحلیل طرحها و اسناد توسعه متعدد از سوی برنامهریزان و سیاستگذاران شهری، نگاه دقیق و کارشناسانه به این مفهوم تاکنون مغفول مانده است. گفتنی است که هر شهر و سکونتگاه انسانی بنابر ویژگیها و شاخصهای کالبدی، اجتماعی و اقتصادی خود با دیگری متفاوت بوده و پرداختن به مفهوم تراکم جمعیتی شهر، بدون توجه به پیشزمینه و عوامل شکلدهنده به محیط جغرافیایی و همچنین نتایج حاصل از ضوابط تراکم خاص در آن پهنه، امری ناقص و ابتر است.
قیاس شهرهای مختلف جهان با تعاریف متنوع که از محدوده و ماهیت شهری مطرح میشود، سبب مشتبه شدن موضوع و ارائه تصویری غیردقیق و بحرانی از وضع موجود تراکم شهرهای کشور میشود. ازطرفدیگر پیچیدگیهای شهری بهگونهای است که باید بهطور دقیق از مفهوم تراکم جمعیتی بهره گرفت. در یک مصداق عینی، تراکم جمعیتی بسیاری از شهرهای بزرگ امروز با تراکم جمعیتی دهه ۳۰ شمسی کمابیش مشابه است که جا دارد بهطور جداگانه مورد بررسی، مداقه و پژوهش قرار گیرد. بدین منظور در پژوهش حاضر که بیتردید، جامعترین تبیین و تحلیل کمی تراکم جمعیتی شهرهای کشور است (بهسبب دشواریهای دسترسی به آمار و اطلاعات، ارائه تحلیل یکپارچه در مقیاس پوششی و فراگیر تاکنون میسر نبوده است)، تصویری عینی و دقیق از وضعیت تراکم جمعیتی در شهرهای ایران فراهم شده تا در سایر پژوهشهای جاری و نظریات و رویکردهای پیرامون موضوع تراکم، پایهای استوار برای تحلیلهای آتی ارائه شود.
مرور سیر تکوین و تدوین ادبیات مربوط به تراکم جمعیتی شهر در حوزه مسکن و شهرسازی، حاکی از ناکافی بودن توجهات به این موضوع هم در حوزه پژوهشی مقیاس سرزمین و هم در حیطه قوانین و مقررات کشور است. با وجود نقش کلیدی در نظام برنامهریزی شهری و منطقهای در ایران، چارچوب استواری برای موضوع تراکم جمعیتی شهر تاکنون تهیه نشده؛ لذا میتوان آن را موضوعی مستور در قوانین دانست. بااینحال، در سالهای اخیر، موضوع تراکم جمعیتی شهر برای پاسخ به مشکل مسکن و در سطوح مختلف برنامهریزی طرح شده؛ بهگونهای که در آخرین نمونه در برنامه هفتم پیشرفت، هم در احکام لایحه و هم در الحاقات کمیسیون تلفیق به موضوع تراکم جمعیتی دلالت داده شده و حتی اعدادی برای آن پیشنهاد شده است.
باید توجه داشت آستانه و سطح کافی از خدمات شهری در تمامی شهرها و سکونتگاههای انسانی لازم است تا نیازهای شهروندان را برآورده ساخته و ایده تعلق مکانی را تقویت کند. در این میان نکته اساسی این است که شهرها از نظر فیزیکی، اجتماعی و زیستمحیطی قابل زندگی باشد. تراکم متناسب میتواند از زندگی اجتماعی و خصوصی فرد حمایت کرده و تسهیلاتی را بهطور مستقیم و غیرمستقیم متوجه او، کلیت اجتماع و مدیریت شهر سازد.
در شهرهای ایران با تفاوتهای فراوان در شیوه زیست مردمان، توزیع متفاوتی از تراکم جمعیت مشاهده میشود. مبتنیبر بانک دادهها، میانگین حسابی تراکم شهرهای ایران، ۳۹ نفر بر هکتار و میانگین وزنی برابر 59 نفر بر هکتار است که با توجه بهلحاظ نشدن 400 شهر عمدتا با جمعیت کمتر از 50 هزار نفر در این بررسی، برآورد میشود کمیت محاسبه شده برای متوسطهای تراکمی کاهش یابد؛ چراکه مبتنیبر یافتههای پژوهش تراکم در شهرهای کوچک بهطور قابل ملاحظهای از کلانشهرها و شهرهای بزرگ کمتر است. در این طبقهبندی میانه دادههای مرتب شده ۳۳ نفر بر هکتار و مد دادهها ۲۴ نفر بر هکتار محاسبه شده است.
همچنین باید به تراکم بالای شهرهای اقماری کلانشهرها حتی نسبت به شهر مادر اشاره کرد؛ برای مثال بیشترین تراکم در میان شهرهای ایران متعلق به شهر گلستان (در استان تهران) با ۱۸۴ نفر بر هکتار بوده، درحالیکه این مقدار برای شهر تهران ۱۴۱ نفر بر هکتار بهدست آمده است. علاوهبر تراکم بالاتر کلانشهرها و مجموعههای شهری (میانگین تراکم جمعیتی ۸ کلانشهر بالای یک میلیون نفر ۹۱ نفر بر هکتار است)، در برخی مناطق کشور مانند شهرهای مرزی شمال غربی و استان لرستان، تراکم شهرها بهطور نسبی بالاست که خود میتواند موضوع پژوهشهای آتی باشد.
با توجه به گستردگی دادهها و تلاش برای یکپارچهسازی آنها، بروز خطای موردی محتمل است؛ لکن بهواسطه گستردگی بانک داده ۹۰۰ شهر، تأثیری در کلیت، طبقهبندی و تحلیلهای ارائه شده نخواهد داشت. بررسی اطلاعات و نقشههای خروجی از پژوهش نیز مؤید موضوع است که پراکنش جمعیت در کشور متعادل نیست؛ مسئلهای که عدم تعادلهای منطقهای را در پی خواهد داشت. امری که در فرایند توسعه، منجر به نابرابریها اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی در بین مناطق مختلف کشور شده و آسیبهایی را در پی خواهد داشت؛ ازجمله میتوان به نابرابریهای اقتصادی و توزیع نامتوازن ثروت و فرصتهای شغلی و خدمات و امکانات در سطح کشور، تمرکز کمیت و کیفیت زیرساختهای حیاتی در کلانشهرها و محرومیت بخش بزرگی از ایرانیان از دسترسی به سرمایههای ملی و همچنین نزول شاخصهای اجتماعی نظیر آموزش، بهداشت و سایر استانداردهای زندگی و رفاه اجتماعی در مناطق دیگر اشاره کرد.
با وجود گذشت بیش از ۵۰ سال از سیاستگذاری، برنامهریزی و هدایت نظام شهرسازی در کشور و سکونت بیش از ۷۵درصد جمعیت کشور در بیش از ۱۴۵۰ شهر، بانک داده کامل و جامعی از شهرهای کشور وجود ندارد ، تلاشهایی در این حوزه با همکاری سازمان ملل متحد انجام شده، اما بهنظر میرسد که کفایت و پوشش لازم فراهم نشده است. بسیاری از کشورها در این زمینه، زیرساختهای سیاست ملی شهری، بانک داده و سیاستهای توسعه شهری را در یک چشمانداز بلندمدت تعیین کردهاند. بنابراین، بهدلیل ارتباط مستقیم هدایت شهرنشینی، شهرسازی و توسعه شهری با توسعه ملی و برنامهریزی آمایش سرزمین، پیشنهاد میشود وزارت راه و شهرسازی برای تهیه این مستند اقدام کند. همچنین پیشنهاد میشود که وزارت کشور با همکاری وزارت راه و شهرسازی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به تهیه مستند شهرنامه کشور با استفاده از دادههای کمی مربوطه اقدام کنند. این بانک داده میتواند نقش مهمی در تحقیقات کاربردی و همچنین در شناخت و حل مسائل گوناگون شهرها داشته باشد. در مقیاس روستایی، پیشنهاد میشود بنیاد مسکن انقلاب اسلامی بههمراه وزارت جهاد کشاورزی برای تهیه این مستند اقدام کنند.
همچنین انجام هرچه سریعتر سرشماری عمومی و نفوس مسکن، کمک شایانی در تدقیق دادههای حوزه مسکن و شهرسازی خواهد کرد.
بررسی جایگاه موضوع تراکم جمعیتی شهر در طرحهای توسعه و نظام برنامهریزی کشور سابقه طولانی داشته و همواره مدنظر برنامهریزان و سیاستگذاران بوده است. با وجود این، مقیاس این مطالعات عمدتاً معطوف بر سطوح محلی و منطقهای بوده و تصویری روشن از چگونگی توزیع تراکم جمعیت در شهرهای کشور در دسترس نبوده است. ازاینرو پس از نیازسنجی و مسئلهیابی کارشناسان گروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، موضوع تراکم جمعیتی شهر در نظام برنامهریزی ملی و توزیع جمعیت در فضای کالبدی شهرهای کشور در دستور کار قرار گرفته است. بدیهی است که این مطالعه، گام نخست در مسیر پوشش ضعف آماری و ارائه تصویری واقعی مبتنیبر مستندات کمی و رسمی از وضعیت تراکم جمعیتی در شهرهای ایران بهعنوان پیشنیاز و ضرورت برای هرگونه سیاستگذاری در این حوزه خواهد بود.
علاوهبر این، اهمیت موضوع تبیین وضعیت تراکم شهرهای کشور را میتوان در طیف گسترده بهکارگیری شاخص تراکم جمعیتی شهرها در مطالعات و پژوهشهای پرشماری دانست که به بررسی ارتباط تراکم جمعیتی شهر با زیستپذیری، کیفیت زندگی، تعاملات اجتماعی، مسائل متنوع فرهنگی، امنیت و وقوع جرم، دسترسی به فعالیتها و کاربریها، سیما و منظر شهری، دسترسی و کیفیت حملونقل عمومی، تردد غیرماشینی (پیاده و دوچرخه)، هزینههای زیرساخت و تأسیسات و تجهیزات و خدمات شهری، هزینههای توسعه مسکن و تأمین مسکن در استطاعت، هزینههای انرژی، آلودگی هوا، تأثیرات بر محیط طبیعی و اقلیم و آبوهوا میپردازند.
بُعد دیگری که در بسیاری از مطالعات تراکم شهرها مورد بررسی و مقایسه قرار میگیرد، تعیین آستانه بحرانی است که حداقل ضروری برای شکلگیری تعاملات اجتماعی، صرفه و رونق اقتصادی و توسعه کسبوکارها و مشاغل در محلات و تأمین خدمات و احداث تأسیسات و زیرساخت را مشخص میسازد؛ موضوعی که بهنظر میتواند در اولویت پژوهشهای اقتصاد شهری قرار گیرد.
با وجود تلاشهای صورت گرفته، نگاه جامع بهمقوله تراکم جمعیتی در مناطق شهری و مطالعه حول محور این موضوع در سطوح ملی و منطقهای در ادبیات و اسناد پژوهشی داخلی مغفول مانده؛ لذا این گزارش را میتوان بهنوبهخود، نخستین کوشش در زمینه بررسی تراکم جمعیتی شهر در سلسلهمراتب شهرهای کشور به حساب آورد.
بررسی گزارشهای کارشناسی انتشار یافته توسط مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی نشان میدهد با وجود ارائه لوایح و طرحهای مختلف در حوزه مسکن و شهرسازی که برخی از آنها دربردارنده موضوعات مرتبط با تراکم جمعیتی شهرهای کشور بوده، این مسئله کمتر در این گزارشها مورد توجه قرار گرفته است. این درحالی است که برخی از گزارشهای راهبردی تدوین یافته تا حدودی بدین امر پرداخته که از آن جمله باید گزارش «تعیین تراکم ساختمانی و تراکمفروشی» را مدنظر قرار داد. گزارش مزبور که در سال 1393 به چاپ رسیده، به تبیین حد جمعیتپذیری یک شهر، محدودیتهای زیستمحیطی و شرایط اجتماعی – فرهنگی، مسئله قیمت زمین و تراکم جمعیتی شهر ، الگوی تعیین تراکم و برنامهریزی برای کاربری زمین و تراکم جمعیتی و ساختمانی در شهرهای ایران پرداخته است. در این گزارش با دیدی انتقادی موضوع خودکفایی شهرداریها و مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مورد واکاوی قرار گرفته و بلندمرتبهسازی خارج از ضوابط طرحهای توسعه نهی شده است. این گزارش، ضمن اشاره به تأثیرپذیری تراکم ساختمانی از تراکم جمعیتی، لزوم بررسی همزمان چهار مقوله «تراکم»، «کاربری»، «ارتفاع» و «حجم» و همچنین لحاظ داشتن «ضریب فضای باز، ضریب فضای باز مفید، ضریب فضای تفریحی و ضریب پارکینگ» گوشزد شده است.
در گزارش دیگری تحت عنوان «درآمدی بر طرح تفصیلی تهران» در سال 1391، ضمن اشاره به این نکته که در مورد کلیت، زمان و نحوه اجرای طرح تفصیلی جدید شهر تهران، در بین کارشناسان و صاحبنظران، مدیران شهرداری و تعدادی از اعضای شورای اسلامی شهر تهران، اختلافنظرهایی وجود دارد، به این مسئله اذعان شده که در طرح تفصیلی شهر تهران، راهبردهایی برای بلندمرتبهسازی پیشبینی شده و نگاه محدودکنندهای به تراکمهای ساختوساز ندارد، بلکه با نگاه توسعهای در پی آن است تا با منظم و ضابطهمند شدن ساختوساز، پراکنش متناسبتر شهروندان در پهنههای مسکونی را فراهم کند. این گزارش از یکسو به این مسئله پرداخته که طرح تفصیلی جدید شهر تهران، مقولات بافت فرسوده و ناپایدار را مورد توجه قرار داده و در نظر دارد تا با لحاظ داشتن سازوکار تجمیع قطعات اراضی ریزدانه، تسهیلات ویژهای برای این اراضی در نظر گرفته شود. افزون بر این، طرح مزبور به تبیین دیدگاههای مخالف پرداخته که مضر هستند بهسبب عدم وجود منابع پایدار درآمدی شهرداری، در عمل این طرح قابلیت اجرایی چندانی ندارد و بیم آن میرود تا با انحراف در اجرای طرح مسائل مربوط به تمرکز بیش از اندازه تهران تشدید شود.
در بررسی مقوله تراکم جمعیتی شهر در سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظلهالعالی) بهعنوان راهنمای دستگاههای اجرایی، تقنینی و نظارتی در مسیر نیل به رشد و پیشرفت ایران اسلامی، میتوان به سیاستهای کلی نظام در امور شهرسازی، سیاستهای کلی نظام در امور مسکن و سیاستهای کلی جمعیت اشاره داشت. در این زمینه؛ نظر به موارد ذکر شده میتوان گفت برایند این سیاستها بهطور ویژه بر توسعه موزون شهرها تأکید داشته است.
جدول 1. بررسی موضوع تراکم جمعیتی در سیاستهای کلان ابلاغی نظام
عنوان گزارش |
تاریخ ابلاغ |
مواد شامل موضوع تراکم |
سیاستهای کلی نظام در امور شهرسازی |
1389/11/29 |
بند «1»: مکانیابی توسعه شهرها در چارچوب طرح آمایش سرزمین، براساس استعدادهای اقتصادی و با رعایت معیارهای زیستمحیطی و ... . بند «2»: تعیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تأکید بر هویت ایرانی – اسلامی. بند «5»: حفظ هویت تاریخی در توسعه موزون شهر و روستا با احیای بافتهای تاریخی و بهسازی یا نوسازی دیگر بافتهای قدیمی. بند «6»: جلوگیری از گسترش حاشیهنشینی در شهرها و ساماندهی بافتهای حاشیهای موجود. بند «10»: سطحبندی شهرهای کشور و جلوگیری از افزایش و گسترش بیرویه کلانشهرها. |
سیاستهای کلی نظام در امور مسکن |
1389/11/29 |
بند «1»: مدیریت زمین برای تأمین مسکن و توسعه شهر و روستا در چارچوب استعداد اراضی و سیاستها و ضوابط شهرسازی و طرحهای توسعه و عمران کشور و ایجاد و توسعه شهرهای جدید. بند «2»: احیای بافتهای فرسوده شهری و روستایی از طریق روشهای کارآمد |
سیاستهای کلی جمعیت |
1393/۰۲/30 |
بند «9»: باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت، متناسب با ظرفیت زیستی با تأکید بر تأمین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی. |
مداقه در سیر تحول قوانین و مقررات ملاک عمل در حوزه مسکن و شهرسازی حاکی از این نکته است که با وجود نخستین اشاره به موضوع نظارت بر توسعه شهرها و تنظیم موازین و مشخصات فنی برای امور شهرسازی در چارچوب «قانون راجع به تأسیس وزارت آبادانی و مسکن» مصوب سال 1342، در عمل تنها در «قانون نظارت بر گسترش تهران» مصوب سال 1352، درخصوص مقوله تراکم جمعیت و جلوگیری از رشد نامحدود و نظارت بر توسعه شهر، حکم قانونی صادر شده است. ازسویدیگر در سایر قوانین وضع شده ازجمله: «قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن» مصوب سال 1353 نیز تنها بهصورتکلی به ضرورت ایجاد تعادل مطلوب بین جمعیت و وسعت شهرها در سطح کشور اشاره شده است. «قانون اراضی شهری» مصوب 1360/12/27 با هدف تأمین زمین برای احداث مسکن و تأسیسات شهری، ضمن تبیین شرایط مالکیت اراضی موات، احکامی درخصوص لزوم واگذاری زمینهای مورد نیاز دولت برای تأمین مسکن و سایر نیازهای عمومی تمامی شهرهای کشور ارائه کرده است. همچنین «قانون زمین شهری» مصوب 1366/06/22 که بهمنظور تنظیم و تنسیق امور مربوط به زمین و ازدیاد عرضه آن تقنین یافته، ضمن تصریح گونههای مختلف اراضی و نحوه استفاده از آنها، موجبات حفظ و بهرهبرداری هرچه صحیحتر از اراضی و تأمین آن برای مصارف عمومی را تنها برای 32 شهر منتخب فراهم آورده است.
تنها اشاره صریح به موضوع تراکم جمعیتی در قوانین را میتوان در قانون بـرنـامـه پنجساله هـفتـم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (1407-1403) مصوب 1403/۳/1مشاهده کرد که در تبصره «۱» بند «ب» ماده (50) عدد تراکم حداکثر شصت نفر در هکتار اشاره میشود.
تراکم ازجمله مهمترین معیارهای برنامهریزی، طراحی و مدیریت شهری است که بهطور عام بیانگر شدت استفاده در واحد سطح است [2]. باید توجه داشت که مفهوم تراکم نباید بهعنوان شاخصی مجزا در تصمیمگیریها و تدوین برنامههای توسعه محسوب شده و در ارتباط با زمینه، هدف و چشمانداز پژوهش، ارزش و معنا میگیرد. موضوعات گوناگونی را بنابر هدف تحقیق میتوان بهعنوان شاخص تراکم مدنظر قرار داد؛ برای مثال در مطالعات جمعیتی، تراکم جمعیت، خانوار و گروههای قومی، زبانی، مذهبی و نژادی، در مطالعات اقتصادی، تراکم مشاغل، بنگاهها و مراکز تجاری در سطح شهر، نیروی کار متخصص و صنایع سبک و سنگین، درآمد، مالیات و سرمایهگذاری و در مطالعات کالبدی، تراکم ساختمانی، تراکم مسکونی خالص و ناخالص میتواند موضوع بررسی و سنجش باشد.
تراکم جمعیتی شهر در ارتباط مستقیم با اندازه شهر قابل تبیین و تخمین است. ازاینرو میتوان از طریق اندازه شهر به تعریف تراکم پرداخت و برعکس بهوسیله تراکم، اندازه شهر را تعریف کرد. ازسویدیگر ساماندهی عملکردهای شهری رابطهای تنگاتنگ با موضوع تراکم جمعیتی شهر دارد، لذا از طریق تراکم است که میتوان به هستههای شهری دست یافت؛ امری که در مقیاس خود کارا بوده و در شبکهای بههمپیوسته با دیگر هستههای شهری نمایان است. اهداف کنترل تراکم را بهطورکلی میتوان برقراری موازنه منطقی بین میزان فعالیت ساختمانها و فضاهای باز و سبز اطراف آنها و نیز ایجاد محیط زیست با کیفیت بهتر بیان کرد.
با تعیین تراکم میتوان نسبت به کنترل جمعیت و ساختوسازها اقدام کرد. بهطورکلی در برنامهریزی و طراحی هر سکونتگاهی، سقف جمعیتی مشخصی پیشنهاد میشود که این امر براساس مساحت مکان، تراکم معینی را مشخص میکند. کنترل سقف جمعیتی و به دنبال آن تراکم جمعیتی شهر ، به شکل ضوابط و دستورالعملهای شهرسازی در کنار سایر ضوابط شهری ازجمله کاربری زمین، شبکه معابر و جزء آن صورت میگیرد که برای اجرا به تصویب مراجع ذیصلاح میرسد. موضوع تراکم در طرحهای توسعه شهری و دستیابی به تراکمهای پیشنهادی، اساساً دارای بُعدی برنامهریزانه است و بهمنظور تأمین امکانات عمومی شهری و خدمات مورد نیاز شهروندان تدوین میشود [2].
ضروری است تا هرگونه سیاستگذاری با شاخصهای متناسب با آن صورت گیرد؛ بهطور مصداقی درخصوص توسعه افقی یا توسعه عمودی، متوسط طبقات ساختمانها و یا تراکم ساختمانی شاخص دقیقتری برای دلالت به این مفهوم است. در یک مصداق عینی، تراکم جمعیتی بسیاری از شهرهای مهم امروزی با تراکم جمعیتی دهه ۳۰ شمسی برابر است، درحالیکه بهلحاظ تراکم ساختمانی و تعداد طبقات، مستمراً شاهد روند افزایشی هستیم.
مطالعات حاضر، نخستین نمونه سنجش و بررسی یکپارچه تراکم شهرهای ایران برمبنای دادهها و تحلیلهای کمی بوده و سعی در ارائه تصویر روشن و فراگیر از چگونگی پراکنش جمعیت در نظام شهری ایران دارد. بر این اساس، بهمنظور محاسبه تراکم جمعیتی شهر در نقاط شهری کشور، دادههای مربوط به جمعیت شهری و مساحت محدوده شهرها مورد نیاز است. در اینخصوص از دو مرجع اصلی شورای عالی شهرسازی و معماری، بهعنوان مرجع اصلی تصویب طرحهای جامع شهری بهمنظور اخذ مساحت محدودههای شهری و مرکز آمار ایران، بهعنوان مرجع اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن بهعنوان دادههای ابتدایی استفاده شد و تیم کارشناسی به ترتیبی که در ادامه شرح داده میشود، با تکمیل دادهها و تشکیل پایگاه دادههای مکانی به تحلیلهای مورد نظر این تحقیق پرداخته است.
دادههای دریافتی از دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری شامل اطلاعات جمعیتی و مساحت مربوط به 1417 نقطه شهری تا سال 1402 بوده است. لازم به توضیح است گرچه اطلاعات جمعیتی این تحقیق همگی منتج از سرشماری سال 1395 است، اما اطلاعات مورد استفاده برای محدوده قانونی شهرها مربوط به زمان تصویب طرح جامع هر شهر بوده و لزوماً مربوط به سال 1395 نیست و در بازه زمانی دهه 80 تا به امروز قرار دارد. چنانچه در جدول 2، مشاهده میشود، مجموع جمعیت ساکن در این شهرها (براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395)، بالغ بر 59.7 میلیون نفر بوده است.
جدول 2. ردهبندی جمعیتی شهرهای اخذ شده از دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران (اعداد گرد شدهاند)
رده جمعیتی |
جمعیت سال 1395 (میلیون نفر) |
تعداد شهر |
درصد جمعیت |
درصد تعداد شهر |
زیر 25000 نفر |
7.4 |
1119 |
12 |
79 |
بین 25 تا 50 هزار نفر |
4.0 |
112 |
7 |
7.9 |
بین 50 تا 100 هزار نفر |
6.1 |
88 |
10 |
6.2 |
بین 100 تا 250 هزار نفر |
10.6 |
66 |
18 |
4.7 |
بین 250 تا 500 هزار نفر |
4.7 |
14 |
8 |
1 |
بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر |
6.1 |
10 |
10 |
0.7 |
بیش از 1 میلیون نفر |
20.8 |
8 |
35 |
0.6 |
مجموع |
59.8 |
1417 |
100 |
100 |
مأخذ: سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۳۹۵.
در جدول 3، پراکندگی شهرها در استانهای کشور مشخص شده؛ ازآنجاکه در برخی استانهای کشور (سمنان، کرمان، فارس و سیستان و بلوچستان)، دو اداره کل راه و شهرسازی وجود دارد که در این جدول نیز به همان ترتیب اطلاعات ارائه شده است:
جدول 3. پراکندگی شهرها در استانهای کشور (ادارات کل راه و شهرسازی کشور)
ادارات کل راه و شهرسازی استانها |
تعداد شهر |
درصد شهرها |
آذربایجان شرقی |
69 |
4.9 |
آذربایجان غربی |
50 |
3.5 |
اردبیل |
35 |
2.5 |
اصفهان |
115 |
8.1 |
البرز |
18 |
1.3 |
ایلام |
27 |
1.9 |
بوشهر |
40 |
2.8 |
تهران |
47 |
3.3 |
چهارمحال و بختیاری |
43 |
3.0 |
خراسان جنوبی |
31 |
2.2 |
خراسان رضوی |
96 |
6.9 |
خراسان شمالی |
25 |
1.8 |
خوزستان |
73 |
5.2 |
زنجان |
21 |
1.5 |
سمنان |
14 |
1 |
سمنان- شرق |
7 |
0.5 |
سیستان و بلوچستان- شمال |
28 |
2 |
سیستان و بلوچستان- جنوب |
28 |
2 |
فارس |
94 |
6.6 |
فارس- لارستان |
25 |
1.8 |
قزوین |
29 |
2.1 |
قــم |
6 |
0.4 |
کرمان |
63 |
4.4 |
کرمانشاه |
34 |
2.4 |
کهگیلویه و بویراحمد |
21 |
1.5 |
کردستان |
32 |
2.3 |
کرمان |
19 |
1.3 |
گلستان |
34 |
2.4 |
گیلان |
57 |
4 |
لرستان |
32 |
2.3 |
مازندران |
63 |
4.4 |
مرکزی |
34 |
2.4 |
هرمزگان |
51 |
3.6 |
همدان |
32 |
2.3 |
یـــزد |
24 |
1.7 |
مجموع |
1417 |
100 |
مأخذ: دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران.
مهمترین بخش از موارد دریافتی از وزارت راه و شهرسازی، مساحت محدوده مصوب طرحهای جامع شهری بوده که باید از این اطلاعات استخراج شود. با بررسی دادههای مذکور مشخص شد مساحت محدوده 908 شهر، توسط شورای عالی شهرسازی و معماری در این اطلاعات ارائه شده است.
جدول 4. بررسی اطلاعات مساحت شهرهای دریافتی از دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران
شهرهای دارای مساحت/فاقد مساحت |
تعداد شهرهای مورد مطالعه |
درصد شهرهای مورد مطالعه |
شهرهای فاقد مساحت محدوده |
509 |
36 |
شهرهای دارای مساحت محدوده |
908 |
64 |
مجموع |
1417 |
100 |
مأخذ: همان.
بهمنظور شناسایی موقعیت مکانی این شهرها، این دادهها به دادههای مکانی مرکز آمار ایران متصل شدند. درنتیجه این عمل، 895 رکورد (شهر) که دارای مساحت بودند به اطلاعات مرکز آمار متصل شدند. به این معنا که در عمل، 13 داده که دارای مساحت، بدون موقعیت مکانی بوده و نیاز به تعیین تکلیف داشتند. این 13 شهر بهشرح زیر بودهاند.
جدول 5. شهرهای دارای اطلاعات مساحت و فاقد اطلاعات مکانی در اطلاعات مکانی شهرهای دریافتی از مرکز آمار
ردیف |
کد آماری |
استان |
شهر |
جمعیت 85 |
جمعیت 90 |
جمعیت 95 |
رده جمعیتی |
مساحت (هکتار) |
1 |
90009 |
خراسان رضوی |
بینالود * (شهرجدید) |
4010 |
4000 |
4001 |
زیر 25000 نفر |
3252 |
2 |
90003 |
آذربایجان غربی |
گلمان * (شهرجدید) |
0 |
0 |
7500 |
زیر 25000 نفر |
2122 |
3 |
2886 |
تهران |
قیامدشت * |
0 |
0 |
36446 |
25 تا 50 هزار نفر |
1534 |
4 |
900032 |
آذربایجان شرقی |
شهر جدید شهریار |
فاقد اطلاعات |
فاقد اطلاعات |
1 |
زیر 25000 نفر |
1508 |
5 |
900031 |
خوزستان |
شیرینشهر |
فاقد اطلاعات |
فاقد اطلاعات |
0 |
زیر 25000 نفر |
1006 |
6 |
900030 |
خوزستان |
شهر جدید رامین |
فاقد اطلاعات |
فاقد اطلاعات |
0 |
زیر 25000 نفر |
602 |
7 |
90013 |
قزوین |
مهرگان |
فاقد اطلاعات |
57986 |
61200 |
50 تا 100 هزار نفر |
542 |
8 |
2919 |
چهارمحال و بختیاری |
یان چشمه * |
0 |
0 |
2190 |
زیر 25000 نفر |
202 |
9 |
1040 |
تهران |
سعیدآباد * |
0 |
0 |
7200 |
زیر 25000 نفر |
168 |
10 |
2869 |
آذربایجان غربی |
گوگ تپه * |
0 |
0 |
6947 |
زیر 25000 نفر |
149 |
11 |
2922 |
آذربایجان غربی |
نلاس * |
0 |
0 |
8503 |
زیر 25000 نفر |
95 |
12 |
2918 |
چهارمحال و بختیاری |
هوره * |
0 |
0 |
2548 |
زیر 25000 نفر |
89 |
13 |
1032 |
اردبیل |
اولتان * |
0 |
0 |
3622 |
زیر 25000 نفر |
80 |
* شهرهایی که با استفاده از دادههای مکانی مربوط به آبادیهای مرکز آمار، به بانک اطلاعات اضافه شدند.
مآخذ: دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران (1395).
شهر جدید شهریار، رامین و شیرینشهر، فاقد جمعیت بوده و شهر مهرگان در دادههای مکانی شهری و آبادیهای مرکز آمار وجود ندارد و دادههای مربوط به آن در شهر محمدیه لحاظ شده (در دادههای طرح، آورده و امکان تفکیک آن وجود ندارد)؛ لذا تا به اینجا، 904 شهر دارای موقعیت مکانی و مساحت و جمعیت در بانک دادههای طرح آماده شده است. در مرحله بعد، بنابر نظر کارشناسان، مقرر شد مساحت محدوده شهرهای با جمعیت بیش از 50 هزار نفر با بررسی مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری، بررسی طرحهای جامع مصوب، مراجعه به کارشناسان شورای عالی شهرسازی و معماری و ... اخذ و وارد بانک اطلاعات طرح شود. بدین صورت که کلیه اطلاعات مربوط به شهرهای با جمعیت بیش از 50 هزار نفر در بررسیها لحاظ شود. بدین ترتیب، اطلاعات شهرهای زیر، اخذ و وارد بانک اطلاعات مکانی طرح شد.
جدول 6. شهرهای بالای 50 هزار نفر که اطلاعات مساحت طرحهای مصوب آنها توسط تیم کارشناسی اخذ و وارد بانک اطلاعات شد
ردیف |
کد آماری |
استان |
شهر |
جمعیت 85 (هزارنفر) |
جمعیت 90 (هزارنفر) |
جمعیت 95 (هزارنفر) |
رده جمعیتی |
مساحت (هکتار) |
1 |
1496 |
لرستان |
خرم آباد |
352 |
348 |
373 |
250 تا 500 هزار نفر |
4230 |
۲ |
1181 |
گلستان |
گرگان |
299 |
330 |
351 |
250 تا 500 هزار نفر |
3600 |
3 |
1169 |
مازندران |
ساری |
282 |
296 |
310 |
250 تا 500 هزار نفر |
3517 |
4 |
1353 |
خراسان شمالی |
بجنورد |
192 |
200 |
229 |
100 تا 250 هزار نفر |
3227 |
5 |
1517 |
بوشهر |
بندر بوشهر |
189 |
195 |
224 |
100 تا 250 هزار نفر |
2203 |
6 |
1338 |
کرمان |
سیرجان |
191 |
186 |
200 |
100 تا 250 هزار نفر |
4500 |
7 |
1500 |
ایلام |
ایلام |
172 |
172 |
194 |
100 تا 250 هزار نفر |
2205 |
8 |
2282 |
البرز |
فردیس |
0 |
0 |
181 |
100 تا 250 هزار نفر |
4420 |
9 |
1335 |
کرمان |
رفسنجان |
156 |
151 |
162 |
100 تا 250 هزار نفر |
7700 |
10 |
1186 |
گلستان |
گنبدکاووس |
141 |
145 |
152 |
100 تا 250 هزار نفر |
2181 |
11 |
1422 |
اصفهان |
شهرضا |
118 |
124 |
135 |
100 تا 250 هزار نفر |
2090 |
12 |
1330 |
کرمان |
بم |
84 |
107 |
127 |
100 تا 250 هزار نفر |
3500 |
13 |
1443 |
سیستان و بلوچستان |
ایرانشهر |
113 |
97 |
114 |
100 تا 250 هزار نفر |
2920 |
14 |
1520 |
بوشهر |
برازجان |
104 |
95 |
111 |
100 تا 250 هزار نفر |
1535 |
15 |
1363 |
خراسان رضوی |
تربت جام |
93 |
95 |
100 |
100 تا 250 هزار نفر |
1557 |
16 |
1528 |
زنجان |
ابهر |
78 |
87 |
99 |
50 تا 100 هزار نفر |
1588 |
17 |
1515 |
کهگیلویه و بویراحمد |
دوگنبدان |
93 |
92 |
97 |
50 تا 100 هزار نفر |
2305 |
18 |
1495 |
لرستان |
کوهدشت |
91 |
92 |
89 |
50 تا 100 هزار نفر |
695 |
19 |
1368 |
خراسان شمالی |
شیروان |
92 |
88 |
83 |
50 تا 100 هزار نفر |
1198 |
20 |
1526 |
بوشهر |
بندر گناوه |
67 |
64 |
74 |
50 تا 100 هزار نفر |
1292 |
21 |
1428 |
اصفهان |
مبارکه |
68 |
66 |
69 |
50 تا 100 هزار نفر |
1998 |
22 |
1190 |
مازندران |
چالوس |
49 |
48 |
65 |
50 تا 100 هزار نفر |
1539 |
23 |
1337 |
کرمان |
زرند |
63 |
58 |
60 |
50 تا 100 هزار نفر |
2058 |
24 |
1523 |
بوشهر |
بندر کنگان |
27 |
76 |
60 |
50 تا 100 هزار نفر |
1513 |
25 |
1151 |
مازندران |
بابلسر |
54 |
50 |
60 |
50 تا 100 هزار نفر |
1743 |
26 |
2790 |
خوزستان |
کوت عبداله |
0 |
0 |
56 |
50 تا 100 هزار نفر |
3074 |
27 |
1431 |
اصفهان |
زرین شهر |
61 |
60 |
56 |
50 تا 100 هزار نفر |
760 |
28 |
1156 |
گلستان |
بندر ترکمن |
49 |
49 |
54 |
50 تا 100 هزار نفر |
1250 |
29 |
1174 |
گلستان |
علی آبادکتول |
51 |
50 |
53 |
50 تا 100 هزار نفر |
1079 |
مأخذ: یافته های پژوهش.
پس از اضافه کردن اطلاعات بالا، اطلاعات 933 شهر کشور، مبنای بررسیهای این تحقیق قرار گرفت. همانطور که در جدول 7، مشاهده میشود عمده شهرهای این طبقهبندی در زمره شهرهای زیر 25 هزار نفر بوده و پس از آن، شهرهای گروه بین 50 تا 100 هزار نفر و گروه بین 100 تا 250 هزار نفر، بهترتیب بیشترین تعداد شهرهای این مطالعه را شامل میشود.
جدول 7. ردهبندی جمعیتی شهرهای بانک اطلاعاتی استفاده شده در مطالعه (اعداد گرد شدهاند)
رده جمعیتی |
تعدادشهر |
درصد از تعداد |
مجموع جمعیت (میلیون نفر) |
درصد از جمعیت |
بیش از 1 میلیون نفر |
8 |
0.9 |
20.8 |
37 |
بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر |
10 |
1.1 |
6.1 |
11 |
بین 250 تا 500 هزار نفر |
14 |
1.5 |
4.7 |
8 |
بین 100 تا 250 هزار نفر |
66 |
7.1 |
10.6 |
19 |
بین 50 تا 100 هزار نفر |
87 |
9.3 |
6 |
11 |
بین 25 تا 50 هزار نفر |
93 |
10 |
3.4 |
6 |
زیر 25 هزار نفر |
655 |
70.2 |
5.1 |
9 |
مجموع |
933 |
100 |
56.7 |
100 |
مأخذ: همان.
نحوه پراکندگی این شهرها در استانهای کشور در جدول 8، قابل مشاهده است:
جدول ۸. اطلاعات تفصیلی نقاط شهری مورد استفاده در تحقیق به تفکیک استان
نام استان |
تعداد شهر |
مجموع جمعیت شهرها (هزارنفر) |
درصد جمعیت شهرها |
مجموع مساحت شهرها (هزار هکتار) |
درصد مساحت شهرها |
آذربایجان شرقی |
48 |
2752 |
5.22% |
49 |
5.14% |
آذربایجان غربی |
37 |
2140 |
4.06% |
32 |
3.35% |
اردبیل |
23 |
826 |
1.57% |
۱۳ |
1.36% |
اصفهان |
97 |
439 |
0.83% |
86 |
9.02% |
البرز |
17 |
2535 |
4.80% |
38 |
3.98% |
ایلام |
10 |
247 |
0.47% |
4 |
0.42% |
بوشهر |
11 |
572 |
1.08% |
10 |
1.05% |
تهران |
44 |
12489 |
23.67% |
116 |
12.16% |
چهارمحال و بختیاری |
42 |
618 |
1.17% |
16 |
1.68% |
خراسان جنوبی |
27 |
450 |
0.85% |
14 |
1.47% |
خراسان رضوی |
58 |
4578 |
8.68% |
72 |
7.55% |
خراسان شمالی |
8 |
389 |
0.74% |
6.4 |
0.67% |
خوزستان |
62 |
3481 |
6.60% |
69 |
7.23% |
زنجان |
19 |
704 |
1.33% |
11 |
1.15% |
سمنان |
16 |
543 |
1.03% |
12 |
1.26% |
سیستان و بلوچستان |
17 |
1179 |
2.23% |
29 |
3.04% |
فارس |
58 |
3090 |
5.86% |
64 |
6.71% |
قزوین |
24 |
951 |
1.80% |
13 |
1.36% |
قم |
6 |
1230 |
2.33% |
14 |
1.47% |
کردستان |
28 |
1132 |
2.15% |
16 |
1.68% |
کرمان |
40 |
1572 |
2.98% |
61 |
6.39% |
کرمانشاه |
31 |
1466 |
2.78% |
20 |
2.10% |
کهگیلویه و بویر احمد |
13 |
361 |
0.68% |
7.5 |
0.79% |
گلستان |
15 |
824 |
1.56% |
13 |
1.36% |
گیلان |
49 |
1586 |
3.01% |
39 |
4.09% |
لرستان |
7 |
979 |
1.86% |
9 |
0.94% |
مازندران |
36 |
1715 |
3.25% |
35 |
3.67% |
مرکزی |
30 |
1085 |
2.06% |
20 |
2.10% |
هرمزگان |
13 |
795 |
1.51% |
18 |
1.89% |
همدان |
27 |
1085 |
2.06% |
17 |
1.78% |
یزد |
20 |
956 |
1.81% |
30 |
3.14% |
مجموع |
933 |
52769 |
100 |
953.9 |
100 |
مأخذ: همان.
محاسبات شهرها براساس مجموع ۹۳۳ شهر است و ازآنجاکه تمام شهرهای بالای ۵۰ هزار نفر پوشش داده شده، میتوان ادعا کرد بیش از ۹۰ درصد جمعیت و مساحت شهرها (با توجه به پوشش تمام کلانشهرها و شهرهای بزرگ و میانی و سهم اندک شهرهای کوچک از مجمع جمعیت و مساحت شهری) را شامل میشود و اعداد و محاسبات دقت و تعمیمپذیری مناسب را دارد.
شکل ۱. نقشه رده جمعیتی شهرهای کشور
مأخذ: برپایه اطلاعات اخذ شده از شورای عالی شهرسازی و معماری ایران(1395).
مبنای جمعیت (و صورت کسر تراکم)، سرشماری سال ۱۳۹۵ عمومی نفوس و مسکن است که در این سال ۱۲۴۵ شهر مبنا بود. طبق آمار دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور تا ابتدای سال ۱۴۰۲ تعداد ۱۴۳۱ شهر در کشور وجود داشته است [5]. چنانچه مشاهده میشود براساس اسناد دریافتی از وزارت راه و شهرسازی، مجموع مساحت شهرهای کشور (933 شهر دارای طرح مصوب)، حدود 954 هزار هکتار است (احتمالاً در صورت تکمیل داده تمام شهرها به بیش از یک میلیون هکتار افزایش مییابد). پراکندگی شهرهای کشور براساس ردهبندی جمعیتی در شکل 1، قابل مشاهده است.
جدول ۹. تراکم جمعیتی شهرهای کشور به تفکیک ردههای جمعیتی
رده جمعیتی |
تعداد شهرها |
میانگین تراکم جمعیتی (نفر بر هکتار) |
مجموع مساحت (هزار هکتار) |
مجموع جمعیت (میلیون نفر) |
تراکم جمعیتی (نفر بر هکتار) |
بیش از 1 میلیون نفر |
8 |
91 |
207 |
20.8 |
100 |
بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر |
10 |
78 |
84 |
6.1 |
74 |
بین 250 تا 500 هزار نفر |
14 |
92 |
55 |
4.7 |
85 |
بین 100 تا 250 هزار نفر |
66 |
71 |
170 |
10.6 |
62 |
بین 50 تا 100 هزار نفر |
87 |
57 |
141 |
6.0 |
43 |
بین 25 تا 50 هزار نفر |
93 |
49 |
90 |
3.4 |
38 |
زیر 25000 نفر |
655 |
30 |
207 |
5.1 |
25 |
مجموع |
933 |
39 |
954 |
56.7 |
59 |
مأخذ: همان.
در جدول 9، در ستون میانگین تراکم جمعیتی، مجموع دادههای مربوط به تراکم جمعیتی در رده جمعیتی یکسان، تقسیم بر تعداد آنها شده و در این حالت برای مثال، میانگین تراکم جمعیتی شهرهای با جمعیت بیش از یک میلیون نفر، 91 نفر در هکتار محاسبه شده است. در محاسبهای دیگر، مجموع جمعیت در هریک از ردههای جمعیتی، بر مجموع مساحت شهرهای آن رده تقسیم شده و نتیجه حاصله در ستون تراکم جمعیتی شهرها نشان داده شده است.
چنانچه مشاهده میشود، مجموع تراکم جمعیتی شهرهای کشور، حدود 60 نفر در هکتار است. به این معنا که مجموع جمعیت شهرها تقسیم بر مجموع مساحت آنها، تراکم 59 نفر بر هکتاری را نشان میدهند. در تحلیلی دیگر با میانگین گرفتن از دادههای تراکم جمعیتی شهرها، متوسط عدد تراکم جمعیتی شهرها 39 نفر بر هکتار را نمایش میدهد. تفاوت این دو، شاخص منطقی و ناشی از تعداد زیاد شهرهای با تراکم کم است. آنچه در جدول 11، مشهود است، با افزایش رده جمعیتی شهرها، بر تراکم آنها نیز افزوده میشود. در این میان، تنها استثنا، شهرهای دارای جمعیت بین 250 تا 500 هزار نفر هستند که بیش از رده جمعیتی بالاتر، تراکم جمعیتی دارند. در این ردهبندی، بیشترین تراکم جمعیتی با حدود 100 نفر بر هکتار، مربوط به 8 کلانشهر کشور است.
بدیهی است در صورت افزوده شدن دادههای ۴۰۰ شهر باقیمانده (زیر۵۰ هزار نفر جمعیت) متوسط میانگین شهرها و میانگین وزنی تراکم آنها کاهش خواهد یافت.
شکل 2. نقشه تراکم جمعیتی شهرهای کشور
مأخذ: همان.
چنانچه از شکل 2، قابل مشاهده است، پراکندگی جمعیت در کشور متعادل نیست. بیشترین تراکمهای جمعیت در بخش شمالی و غربی کشور شامل استانهای تهران، مازندران، لرستان، آذربایجان غربی و ... واقع شده و استانهای شرقی، جنوبی و مرکزی، سهم کمتری از جمعیت را بهخود اختصاص دادهاند.
موضوع تراکم بالاتر در کلانشهرها و مناطق پیرامونی آنها (مجموعههای شهری) موضوعی است که کمابیش با تجارب جهانی مناطق کلانشهری همخوان است، لکن تفاوتهای جغرافیایی نظیر آنچه در لرستان و مرز شمال غربی کشور شاهد آن هستیم، بهنظر نیازمند پژوهشهای بیشتر همراه با شناخت و تحلیل میدانی است.
شکل 3. نقشه ردهبندی جمعیتی شهرهای مرکز استان در کشور
مأخذ: همان.
جدول 10. تراکم جمعیتی شهرهای مراکز استان کشور به تفکیک ردهبندی جمعیتی (اعداد گرد شده)
رده بندی جمعیتی |
تعداد شهر |
مجموع جمعیت سال 1395 (میلیون نفر) |
مجموع مساحت شهرها (هزار هکتار) |
تراکم جمعیتی (نفر بر هکتار) |
بیش از 1 میلیون نفر |
8 |
20.8 |
207 |
100 |
بین 500 هزار نفر تا 1 میلیون نفر |
10 |
6.1 |
84 |
74 |
بین 250 تا 500 هزار نفر |
6 |
2.3 |
28 |
82 |
بین 100 تا 250 هزار نفر |
7 |
1.4 |
21 |
66 |
مجموع |
31 |
30.6 |
339 |
90 |
مأخذ: همان.
برمبنای جدول 10، 10 مرکز استان در رده جمعیتی 500 هزار تا یک میلیون نفر جمعیت هستند که تراکم جمعیت در این رده 73/5 نفر در هکتار است.
جدول 11. تراکم جمعیتی شهرهای مراکز استان کشور
ردیف |
استان/شهر مرکز استان |
جمعیت شهر |
تراکم جمعیتی |
1 |
تهران / تهران |
8552320 |
141 |
2 |
اصفهان / اصفهان |
1728837 |
104 |
3 |
بوشهر / بندر بوشهر |
189920 |
101 |
4 |
خراسان رضوی / مشهد |
2630482 |
98 |
5 |
همدان / همدان |
526164 |
98 |
6 |
گلستان / گرگان |
299275 |
97 |
7 |
قــم / قم |
1025487 |
95 |
8 |
اردبیل / اردبیل |
446704 |
94 |
9 |
البرز / کرج |
1520198 |
92 |
10 |
کرمانشاه / کرمانشاه |
824591 |
92 |
11 |
آذربایجان غربی / ارومیه |
630615 |
88 |
12 |
ایلام / ایلام |
171917 |
88 |
13 |
لرستان / خرمآباد |
351544 |
88 |
14 |
مازندران / ساری |
281857 |
88 |
15 |
سیستان و بلوچستان / زاهدان |
638948 |
85 |
16 |
کردستان / سنندج |
334606 |
85 |
17 |
مرکزی / اراک |
484913 |
82 |
18 |
فارس / شیراز |
1301253 |
79 |
19 |
زنجان / زنجان |
377445 |
77 |
20 |
کهگیلویه و بویراحمد / یاسوج |
111222 |
74 |
21 |
گیلان / رشت |
591755 |
73 |
22 |
هرمزگان / بندرعباس |
426031 |
73 |
23 |
خراسان شمالی / بجنورد |
192172 |
71 |
24 |
سمنان / سمنان |
136276 |
71 |
25 |
قزوین / قزوین |
392400 |
67 |
26 |
آذربایجان شرقی / تبریز |
1484320 |
62 |
27 |
خوزستان / اهواز |
1044455 |
57 |
28 |
خراسان جنوبی / بیرجند |
186656 |
56 |
29 |
یـــزد / یزد |
470184 |
49 |
30 |
کرمان / کرمان |
575691 |
41 |
31 |
چهارمحال و بختیاری / شهرکرد |
141588 |
38 |
مأخذ: همان.
افزایش تراکم جمعیتی با افزایش جمعیت شهرهای مرکز استان نیز صادق بوده و مانند نتایج حاصل از بررسی کل شهرها، مراکز استان با جمعیت بین 250 هزار تا 500 هزار نفر، از این قاعده پیروی نکردهاند.
بیشترین تراکم جمعیت در شهرهای مرکز استان بهترتیب برای تهران با 141 نفر در هکتار، اصفهان با 104 نفر در هکتار و بوشهر با 101 نفر در هکتار بوده و کمترین تراکم مربوط به شهرهای شهرکرد با 38 نفر بر هکتار، کرمان با 41 نفر بر هکتار و یزد با 49 نفر بر هکتار است.
شکل۴. نقشه تراکم جمعیت شهری (مجموع جمعیت تقسیم بر مجموع مساحت شهرها) به تفکیک استان
مأخذ: همان.
آنچه در جدول ۱۲، مشهود است، بیشترین تراکم جمعیت شهری مربوط به استان تهران با 107 نفر بر هکتار بوده و استان لرستان با تراکم جمعیتی 104 نفر بر هکتار در مرتبه دوم قرار دارد که نیازمند بررسی و مطالعه بیشتر است. در رتبه سوم، استان قم با تراکم جمعیتی 88 نفر بر هکتار قرار دارد. کمتراکمترین استانهای کشور نیز بهترتیب کرمان با 27 نفر بر هکتار، یزد با 32 نفر بر هکتار و خراسان جنوبی با 33 نفر بر هکتار هستند.
بهمنظور تجزیهوتحلیل بهتر دادهها، تحلیلهای رایج آماری دیگر نیز تهیه شد. بر این اساس میانه دادهها برابر ۳۳ نفر بر هکتار بوده و بیشترین تعداد یک کمیت – مد – ۲۴ نفر بر هکتار بوده است.
جدول ۱۲. تراکم جمعیت شهری به تفکیک استان
استان |
میانگین تراکم جمعیتی شهرهای استان |
مجموع جمعیت شهرهای استان تقسیم بر مساحت شهری (نفر در هکتار) |
تهران |
72 |
107 |
لرستان |
103 |
104 |
قم |
35 |
88 |
کرمانشاه |
47 |
74 |
قزوین |
63 |
73 |
کردستان |
44 |
71 |
آذربایجان غربی |
53 |
70 |
البرز |
57 |
66 |
همدان |
36 |
64 |
زنجان |
39 |
63 |
خراسان رضوی |
36 |
63 |
ایلام |
34 |
62 |
گلستان |
47 |
61 |
خراسان شمالی |
39 |
61 |
اردبیل |
31 |
61 |
آذربایجان شرقی |
45 |
57 |
بوشهر |
43 |
57 |
مرکزی |
32 |
55 |
خوزستان |
45 |
51 |
اصفهان |
33 |
51 |
مازندران |
35 |
49 |
فارس |
33 |
49 |
کهگیلویه و بویر احمد |
35 |
48 |
سمنان |
34 |
45 |
هرمزگان |
28 |
43 |
گیلان |
27 |
41 |
چهارمحال و بختیاری |
39 |
40 |
سیستان و بلوچستان |
26 |
40 |
خراسان جنوبی |
24 |
33 |
یزد |
24 |
32 |
کرمان |
20 |
27 |
مأخذ: همان.
در شکل ۵، الگوی توزیع تراکم شهرها که در بازههایی با تفاوت ۱۰ واحدی مرتب شدهاند را نمایش میدهد که ۲۰۰ شهر با تراکم جمعیتی بین ۲۰ تا ۳۰ نفر بر هکتار، بیشترین تعداد در این طبقهبندی را بهخود اختصاص داده است.
شکل۵. نمودار طبقهبندی تراکمی شهرهای کشور در بازههای ۱۰ واحدی
مأخذ: همان.
در طبقهبندی دیگری در بازههای تراکمی ۲۵ واحدی الگوی توزیع شهرها مشاهده میشود که ۹۰ درصد شهرهای کشور تراکم کمتر از ۷۵ نفر بر هکتار دارد.
شکل۶. نمودار طبقهبندی تراکمی شهرهای کشور در بازههای ۲۵ واحدی
مأخذ: همان.
همچنین، بهمنظور ارائه تصویری کلی از نحوه پراکندگی تراکم جمعیت شهری در سطح کشور، از تحلیل تراکمی کرنل استفاده شده است. بهرغم اینکه دادههای تراکمی شهرها دادههایی گسسته هستند و امکان تبدیل آنها به دادههای پیوسته، از نظر روششناسی، الزاماً تفسیر صریحی فراهم نمیکند، این تحلیل، صرفاً بهلحاظ ارائه یک تصویر فضایی از پراکندگی تراکم جمعیتی در سطح کشور تهیه شده است. در این نقشه بهمنظور طبقهبندی از فواصل هندسی استفاده شده است.
شکل۷. نمایش تحلیل تراکم کرنل با نقشه پایه (دادههای نقطهای و خطی)
Source: https://girs.ir
تابع تراکم کرنل یکی از توابع تحلیل فضایی مهم در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی است. این تابع، قادر است تراکم یک عارضه نقطهای (مانند جمعیت، چاه و چشمه، مناطق مسکونی، بیماری، فرسایش، فرونشست، آلودگی و …) و یا خطی (شبکه جاده، رودخانه، شبکه فاضلاب، گسل و …) را با توجه به مساحت منطقه و نوع متغیر در یک پهنه جغرافیایی بهصورت فضایی به تصویر بکشد. بنابراین این تابع، یکی از مناسبترین روشها برای به تصویر کشیدن دادههای خطی و مخصوصاً نقطهای بهصورت پیوسته است [6]. این تحلیل مبتنیبر فواصل و تعداد و عدد تراکم شهرها بهدست میآید و بیشتر تمرکز نقاط شهری با تراکم بالا را نشان میدهد. در هر صورت تحلیل کرنل نمیتواند بهطور مستقیم مبنای تحلیل قرار گیرد.
شکل ۸. نقشه پهنهبندی تراکم شهری کشور
مأخذ: همان.
بررسی و مرتبسازی دادههای تراکم شهرها، نتایج جالبی را نشان میدهد که یکی از آنها صدرنشینی شهرهای اقماری و تراکم بالای جمعیتی آنهاست که دلالت به مفهوم کلانتر منطقه کلانشهری و یا مجموعه شهری دارد؛ منطقهای که ورای شهر مادر در گسترهای قابلتوجه، تعداد زیادی سکونتگاه در ارتباط شغلی و خدماتی با شهر مادر شکل گرفتهاند و معمولاً رشدهای جمعیتی چشمگیری را تجربه میکنند. نکته قابلتوجه اینکه مقادیر بالاتر تراکم جمعیتی شهر در شهرهای اقماری پیرامون کلانشهرها بهخصوص در مورد شهر تهران است؛ بهنحویکه بعضاً عدد ثبت شده در شهرهای وابسته میزانی بیشتر از آن مقدار در شهر مادر بوده است. به همین منظور برای تبیین و تحلیل بهتر موضوع از مفهوم «مجموعه شهری» استفاده شده که مفهومی رایج در ادبیات برنامهریزی منطقهای و آمایش سرزمین و شناخته شده در سطح بینالمللی و رسمی در مقیاس ملی است.
جدول 13. رتبهبندی شهرهای کشور برمبنای تراکم جمعیت شهری (۱۱۴ شهر با تراکم بیش از ۷۰ نفر بر هکتار)
رتبه |
شهر |
استان |
تراکم |
جمعیت |
مساحت |
رتبه |
شهر |
استان |
تراکم |
جمعیت |
مساحت |
1 |
گلستان |
تهران |
184 |
239556 |
1299 |
2 |
نسیمشهر |
تهران |
181 |
200393 |
1107 |
3 |
محمدیه |
قزوین |
178 |
90513 |
507 |
4 |
بروجرد |
لرستان |
152 |
234997 |
1549 |
5 |
ملارد |
تهران |
145 |
281027 |
1940 |
6 |
الوند |
قزوین |
141 |
93834 |
665 |
7 |
تهران |
تهران |
141 |
8693706 |
61737 |
8 |
فردوسیه |
تهران |
135 |
34221 |
254 |
9 |
فرونآباد |
تهران |
134 |
21682 |
161 |
10 |
احمدآباد مستوفی |
تهران |
132 |
14077 |
106 |
11 |
دورود |
لرستان |
132 |
121638 |
919 |
12 |
اسلامشهر |
تهران |
129 |
448129 |
3469 |
13 |
محمودآباد نمونه |
قزوین |
129 |
21982 |
171 |
14 |
کوهدشت |
لرستان |
128 |
89091 |
695 |
15 |
سردشت |
آذربایجان غربی |
126 |
46412 |
367 |
16 |
باقرشهر |
تهران |
125 |
65388 |
523 |
17 |
صالحیه |
تهران |
117 |
58683 |
501 |
18 |
محمدشهر |
البرز |
117 |
119418 |
1019 |
19 |
قدس |
تهران |
115 |
309605 |
2689 |
20 |
میانرود |
خوزستان |
113 |
10110 |
90 |
21 |
بوکان |
آذربایجان غربی |
112 |
193501 |
1722 |
22 |
پیرانشهر |
آذربایجان غربی |
110 |
91515 |
831 |
23 |
بابل |
مازندران |
109 |
250217 |
2298 |
24 |
بیدستان |
قزوین |
109 |
18060 |
166 |
25 |
اقبالیه |
قزوین |
108 |
55066 |
510 |
26 |
کمالشهر |
البرز |
107 |
141669 |
1322 |
27 |
چهارباغ |
البرز |
105 |
48828 |
465 |
28 |
اصفهان |
اصفهان |
104 |
1961260 |
18863 |
29 |
جوانرود |
کرمانشاه |
104 |
54354 |
520 |
30 |
قرچک |
تهران |
104 |
231075 |
2226 |
31 |
بندر بوشهر |
بوشهر |
101 |
223504 |
2203 |
32 |
صباشهر |
تهران |
100 |
53971 |
541 |
33 |
گوجان |
چهارمحال و بختیاری |
99 |
12948 |
130 |
34 |
کنارک |
سیستان و بلوچستان |
98 |
43258 |
442 |
35 |
مریوان |
کردستان |
98 |
136654 |
1388 |
36 |
مشهد |
خراسان رضوی |
98 |
3001184 |
30618 |
37 |
همدان |
همدان |
98 |
554406 |
5680 |
38 |
شهریار |
تهران |
97 |
309607 |
3182 |
39 |
گرگان |
گلستان |
97 |
350676 |
3600 |
40 |
پاکدشت |
تهران |
95 |
236319 |
2486 |
41 |
قم |
قــم |
95 |
1201158 |
12709 |
42 |
اردبیل |
اردبیل |
94 |
529374 |
5661 |
43 |
پاوه |
کرمانشاه |
94 |
25771 |
273 |
44 |
کرمانشاه |
کرمانشاه |
92 |
946651 |
10310 |
45 |
کرج |
البرز |
92 |
1614626 |
17558 |
46 |
چهاردانگه |
تهران |
91 |
49950 |
550 |
47 |
صفادشت |
تهران |
90 |
32476 |
359 |
48 |
نلاس |
آذربایجان غربی |
89 |
8503 |
95 |
49 |
ارومیه |
آذربایجان غربی |
88 |
736224 |
8369 |
50 |
ایلام |
ایلام |
88 |
194030 |
2205 |
51 |
خرمآباد |
لرستان |
88 |
373416 |
4230 |
52 |
ساری |
مازندران |
88 |
309820 |
3517 |
53 |
شمس آباد |
خوزستان |
87 |
10858 |
124 |
54 |
بانه |
کردستان |
86 |
110218 |
1285 |
55 |
شریفیه |
قزوین |
86 |
20347 |
236 |
56 |
لنگرود |
گیلان |
86 |
79445 |
927 |
57 |
زاهدان |
سیستان و بلوچستان |
85 |
587730 |
6890 |
58 |
سنندج |
کردستان |
85 |
412767 |
4836 |
59 |
نورآباد |
لرستان |
84 |
65547 |
776 |
60 |
سرپل ذهاب |
کرمانشاه |
83 |
45481 |
549 |
61 |
سقز |
کردستان |
83 |
165258 |
1991 |
62 |
مشکین دشت |
البرز |
83 |
62005 |
749 |
63 |
اراک |
مرکزی |
82 |
520944 |
6389 |
64 |
باغستان |
تهران |
82 |
83934 |
1024 |
65 |
ورامین |
تهران |
82 |
225628 |
2764 |
66 |
کوت سیدنعیم |
خوزستان |
81 |
4541 |
56 |
67 |
اندیشه |
تهران |
79 |
116062 |
1473 |
68 |
دستگرد |
اصفهان |
79 |
17775 |
226 |
69 |
ساوه |
مرکزی |
79 |
220762 |
2786 |
70 |
شیراز |
فارس |
79 |
1565572 |
19817 |
71 |
گرمدره |
البرز |
79 |
22726 |
287 |
72 |
نصیرآباد |
تهران |
79 |
28644 |
363 |
73 |
هرسین |
کرمانشاه |
79 |
44146 |
562 |
74 |
وحیدیه |
تهران |
79 |
33249 |
419 |
75 |
ایذه |
خوزستان |
78 |
119399 |
1538 |
76 |
بهشهر |
مازندران |
78 |
94702 |
1213 |
77 |
ربط |
آذربایجان غربی |
78 |
15750 |
203 |
78 |
گلسار |
البرز |
78 |
13745 |
176 |
79 |
نقده |
آذربایجان غربی |
78 |
81598 |
1045 |
80 |
اسلام آبادغرب |
کرمانشاه |
77 |
90559 |
1171 |
81 |
الیگودرز |
لرستان |
77 |
89268 |
1154 |
82 |
زنجان |
زنجان |
77 |
430871 |
5599 |
83 |
گلمکان (شهرجدید) |
خراسان رضوی |
76 |
8373 |
110 |
84 |
آبیک |
قزوین |
75 |
60107 |
802 |
85 |
کامیاران |
کردستان |
75 |
57077 |
765 |
86 |
ملایر |
همدان |
75 |
170237 |
2260 |
87 |
نیشابور |
خراسان رضوی |
75 |
264375 |
3511 |
88 |
سلماس |
آذربایجان غربی |
74 |
92811 |
1248 |
89 |
شاهدشهر |
تهران |
74 |
18281 |
247 |
90 |
مرند |
آذربایجان شرقی |
74 |
130825 |
1762 |
91 |
مرودشت |
فارس |
74 |
148858 |
2015 |
92 |
یاسوج |
کهگیلویه و بویراحمد |
74 |
134532 |
1818 |
93 |
اشنویه |
آذربایجان غربی |
73 |
39801 |
543 |
94 |
بندر عباس |
هرمزگان |
73 |
526648 |
7194 |
95 |
بندر ماهشهر |
خوزستان |
73 |
162797 |
2234 |
96 |
رامهرمز |
خوزستان |
73 |
74285 |
1017 |
97 |
رشت |
گیلان |
73 |
679995 |
9356 |
98 |
زرین شهر |
اصفهان |
73 |
55817 |
760 |
99 |
میاندوآب |
آذربایجان غربی |
73 |
134425 |
1849 |
100 |
اهر |
آذربایجان شرقی |
72 |
100641 |
1407 |
101 |
برازجان |
بوشهر |
72 |
110567 |
1535 |
102 |
کاشمر |
خراسان رضوی |
72 |
102282 |
1430 |
103 |
نـکا |
مازندران |
72 |
60991 |
851 |
104 |
آذرشهر |
آذربایجان شرقی |
71 |
44877 |
636 |
105 |
بجنورد |
خراسان شمالی |
71 |
228931 |
3227 |
106 |
بندر امام خمینی |
خوزستان |
71 |
78353 |
1107 |
107 |
حمیدیا |
یـــزد |
71 |
51793 |
733 |
108 |
سمنان |
سمنان |
71 |
185129 |
2596 |
109 |
تازهآباد |
کرمانشاه |
70 |
14701 |
209 |
110 |
تاکستان |
قزوین |
70 |
80299 |
1146 |
111 |
فلاورجان |
اصفهان |
70 |
37704 |
542 |
112 |
قائمشهر |
مازندران |
70 |
204953 |
2932 |
113 |
گنبدکاووس |
گلستان |
70 |
151910 |
2181 |
114 |
مهاباد |
آذربایجان غربی |
70 |
168393 |
2407 |
مأخذ: همان.
در ادامه بهمنظور تجزیهوتحلیل بهتر این موضوع تلاش شد تا تعاریف رسمی در اینخصوص، ارائه شود و موضوع تراکم در سطح مجموعههای شهری مصوب کشور نیز ترسیم شود:
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه 1388/02/31 در اجرای تبصره «۱» ماده (۱) مصوبه مورخ 1374/07/26 هیئت محترم وزیران، مجموعه شهری و تبیین شاخصهای آن را تحت گزاره «محدودهای است جغرافیایی که از یک شهر مرکزی و حداقل 2 شهر پیرامونی و نواحی روستایی مابین آنها تشکیل یافته که تمامی شهرهای پیرامونی آن با شهر مرکزی دارای یکپارچگی اقتصادی، اجتماعی و خدماتی بوده و لازم است تحت مدیریت یکپارچه باشد» تعریف کرده است. بنابراین مصوبه، طبقهبندی مجموعههای شهری در سه گروه زیر طبقهبندی میشوند [7]:
شکل ۹. نقشه تراکم جمعیت شهری در مجموعههای شهری مصوب کشور
مأخذ: همان.
مبتنیبر مصوبه فوقالذکر بیش از ۱۰ مجموعه شهری در کشور شناسایی شده است، لکن برای دقت و صحت بیشتر تحلیل، صرفاً به ۸ مجموعه شهری کشور که مطالعات آنها مصوب شده، دلالت میشود و با تدقیق و انطباق محدوده مصوب و پراکندگی شهرهای کشور در بانک دادههای مکانی مرکز آمار ایران (۱۳۹۵)، تحلیلهای تراکمی ارائه شده است. شایان ذکر است برخی شهرهای تازه تأسیس در این سری دادهها نیست؛ لکن هم بهلحاظ نسبت و هم مقیاس با توجه به گستردگی پایگاه داده، خللی به تحلیلها وارد نمیآورد.
جدول 1۴. ویژگیهای تراکم جمعیتی شهر در مجموعههای شهری مصوب کشور
مجموعه شهری |
تعداد شهر |
مساحت |
جمعیت سال 1395 (هزار نفر) |
مجموع مساحت شهرها |
میانگین تراکم جمعیتی شهرها |
تراکم جمعیتی وزنی |
تهران |
42 |
1136 |
12470 |
116 |
74 |
108 |
قزوین |
7 |
152 |
703 |
8.3 |
117 |
85 |
همدان |
7 |
283 |
626 |
7.6 |
43 |
83 |
مشهد |
9 |
1126 |
3150 |
44 |
32 |
71 |
اراک |
4 |
157 |
566 |
8.1 |
44 |
70 |
شیراز |
8 |
672 |
1893 |
30 |
41 |
64 |
اصفهان |
41 |
858 |
3429 |
57 |
44 |
60 |
تبریز |
12 |
300 |
1823 |
31 |
49 |
59 |
مأخذ: همان.
شکل ۹ و جدول 15، وضعیت تراکم جمعیتی در 8 مجموعه شهری مصوب کشور را مورد بررسی قرار داده؛ بر این مبنا، 130 شهر در مجموعههای شهری تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، اراک، مشهد، همدان و قزوین مورد مطالعه قرار گرفت که براساس نتایج حاصله، بیشترین تراکم جمعیتی مربوط به مجموعه شهری تهران با 108 نفر در هکتار و کمترین تراکم جمعیتی مربوط به مجموعه شهری تبریز با 59 نفر بر هکتار است.
از نگاه جهانی و برای تسهیل مقایسهها، بنابر گزارش بانک جهانی و براساس مطالعات سازمان ملل، با استناد به ائتلافی از 6 سازمان بینالمللی، تعریف جدیدی از شهرها، شهرکها و مناطق نیمه متراکم و مناطق روستایی ارائه شده است. در 5 مارس سال 2020، کمیسیون آمار سازمان ملل درجه شهرنشینی را بهعنوان یک روش توصیه شده برای مقایسه بینالمللی تأیید کرد. در این طبقهبندی درجه شهرنشینی [8]:
در پژوهشی دیگر، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، جمعیت شهری را براساس اندازه شهر با تراکم جمعیت و الگوهای رفتوآمد تعیین میکند. این امر عملکرد اقتصادی شهرها را ورای مرزهای اداری بهتر منعکس میکند. مناطق شهری در کشورهای OECD به اینصورت طبقهبندی میشوند [9]:
ازجمله موضوعات کلیدی در تدوین و نگارش اسناد و سیاستهای توسعه، موضوع تراکم جمعیتی شهر است. مفهومی که بهطور عام از نسبت جمعیت یا موارد دیگر بر سطح بهدست آمده و نمایانگر شدت حضور افراد، مشاغل، واحدهای مسکونی، مساحت ابنیه و یا معیارهای دیگری از جنبههای اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در یک زمینه تعریف شده است. نکته حائز اهمیت در بهکارگیری ابزارها و شاخصهای مختلف تراکم در مطالعات شهری، توجه به چگونگی توزیع و کفایت خدمات گوناگون شهری در شهرها و سکونتگاههای انسانی، بهمنظور برآورده ساختن نیازهای شهروندان و ارتقای کیفیت زیست و فعالیت ایشان است. بر این مبنا میتوان ادعا کرد که تراکم منطقی، با تسهیل دادوستد اقتصادی و ارتباط مشاغل و مردم، زمینه شکوفایی اقتصادی شهر و شهروندان را بیش از مناطق کمتراکم فراهم میکند. از منظر اجتماعی نیز، برای شکلگیری تعاملات اجتماعی و تقویت حس تعلق جمعی آستانهای از تراکم مورد نیاز است.
در ایران نیز با وجود بهکارگیری تراکم جمعیتی شهر و شاخصهای منتج از آن در طرحها و اسناد توسعه، توجه کافی و کارشناسانه به اصل این مفهوم تاکنون مبذول نشده است. نخستین تلاشها در زمینه سیاستگذاری در حوزه تراکم و تعریف الگو و معیارهای مرتبط با آن به دهه 40 و 50 شمسی و ذیل «قانون راجع به تأسیس وزارت آبادانی و مسکن» مصوب سال 1342، «قانون نظارت بر گسترش تهران» مصوب سال 1352 و «قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن» مصوب سال 1353 صورت گرفته است. پس از انقلاب شکوهمند اسلامی نیز توجه به مسئله تراکم در احکامی نظیر «قانون اراضی شهری» مصوب سال 1360 و «قانون زمین شهری» مصوب سال 1366 پرداخته شده است. شاید صریحترین دلالت به موضوع را در بند «۲» سیاستهای کلی نظام (ابلاغی مقام معظم رهبری) در امور شهرسازی (1389/۱۱/2۹) باشد که «تعیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تأکید بر هویت ایرانی - اسلامی و با رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، حقوق همسایگی و امکانات زیربنایی و الزامات زیستمحیطی و اقلیمی» و در بند «10» «سطحبندی شهرهای کشور و جلوگیری از افزایش و گسترش بیرویه کلانشهرها» بتوان یافت.
تنها اشاره صریح به موضوع تراکم جمعیتی در قوانین را میتوان در قانون بـرنـامـه پنجساله هـفتـم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (1407-1403) مصوب 1403/۳/۱مشاهده کرد که در تبصره «۱» بند «ب» ماده (50) عدد تراکم حداکثر شصت نفر در هکتار اشاره میشود.
بررسی و تحلیل 933 شهر مورد مطالعه در این گزارش، بیانگر این نکته است که پراکندگی جمعیت در کشور متعادل نبوده و بیشترین تراکمهای جمعیت در بخشهای شمالی و غربی کشور مشاهده میشود، لکن تفاوتهای جغرافیایی نظیر آنچه در لرستان و مرز شمال غربی کشور شاهد آن هستیم، بهنظر نیازمند پژوهشهای بیشتر همراه با شناخت و تحلیل میدانی است. بررسی دادههای مورد پژوهش نشان میدهد موضوع تراکم بالاتر در کلانشهرها و مناطق پیرامونی آنها (مجموعههای شهری) موضوعی است که کمابیش با تجارب جهانی مناطق کلانشهری همخوان است. در این زمینه نکته حائز اهمیت این است که در برخی نقاط کشور، تراکم بالای شهرهای اقماری کلانشهرها نسبت به شهر مادر مشاهده میشود. حسب توجه به طبقهبندی شهرهای کشور حاکی از این نکته است که بیشترین تعداد شهرهای ایران در زمره شهرهای زیر 25 هزار نفر قرار میگیرند؛ حال اینکه عمده جمعیت شهری (نزدیک به 21 میلیون نفر) در شهرهای با بیش از 1 میلیون نفر سکنی گزیدهاند. آنچه مشهود است، با افزایش رده جمعیتی شهرها، بر تراکم آنها نیز افزوده میشود. میانه دادهها برابر ۳۳ نفر بر هکتار بوده و بیشترین تعداد یک کمیت – مد – ۲۴ نفر بر هکتار محاسبه شده است.
با وجود بیش از ۵۰ سال سیاستگذاری، برنامهریزی و هدایت نظام شهرسازی در کشور و بیش از 1450 شهر و ۷۵ درصد شهرنشینی؛ حداقل در حوزه آماری، بانک داده پوششی و فراگیر از اطلاعات شهرهای کشور که طیفی از دادههای کالبدی ارائه نماید، وجود ندارد؛ اگرچه تلاشهایی در این حوزه با همکاری سازمان ملل متحد انجام شده است، ولی بهنظر کفایت و پوشش لازم را ندارد. در این زمینه در بسیاری از کشورها، ذیل سند سیاست ملی شهری (شهرسازی) هم شناسنامه و بانک داده کمی ارائه شده و هم سیاستهای توسعه شهری در یک چشمانداز بلندمدت تبیین میشود. بهطور مصداقی در سال ۲۰۱۶ رئیسجمهور چین، سند سیاست ملی شهری چین را به کنگره تقدیم کرد. ازآنجاکه هدایت شهرنشینی، شهرسازی و توسعه شهری بهطور مستقیم با توسعه ملی و آمایش سرزمینی مرتبط است، پیشنهاد میشود وزارت راه و شهرسازی در راستای تهیه این مهم اقدام کند.
در سطح دیگر نیز با توجه به استقرار بخشی از نظام مدیریتی شهرها ذیل وزارت کشور، در زمینه تهیه شناسنامه شهرهای کشور پیشنهاد میشود وزارتخانه مذکور با همکاری وزارت راه و شهرسازی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی نسبت به تهیه شناسنامه شهرهای کشور با طیف دادههای کمی مشخص اقدام کنند. چنین بانک دادهای قطعاً نقش پایهای برای پژوهشهای کاربردی و درعینحال شناخت و حل مسائل متعدد و متنوع شهرها دارد. در مقیاس روستایی نیز تهیه چنین شناسنامهای توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با همکاری وزارت جهاد کشاورزی پیشنهاد میشود.
همچنین انجام هرچه سریعتر سرشماری عمومی و نفوس مسکن کمک شایانی در تدقیق دادههای حوزه مسکن و شهرسازی خواهد کرد.