پایش شاخص های کلان بخش برق (۱): سال ۱۴۰۲

نوع گزارش : گزارش های نظارتی

نویسندگان

1 پژوهشگر ارشد گروه انرژی دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن ، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 کارشناس گروه انرژی از دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

برنامه هفتم پیشرفت هدف گذاری های متعددی برای بخش برق کشور داشته که نظارت بر میزان تحقق آنها مستلزم پایش مداوم شاخص های کلان این بخش است. در این گزارش به بررسی شاخص های کلان بخش برق در سال ۱۴۰۲ (به عنوان آخرین سال قانون برنامه ششم توسعه) پرداخته می شود و در گزارش های آتی، پایش ۶ ماهه این شاخص ها انجام خواهد گرفت. مهم ترین عارضه ای که صنعت برق در سال های اخیر به آن دچار شده ، ناترازی در تأمین و تقاضای برق در ایام اوج مصرف است. بررسی شاخص های کلان بخش برق در سال ۱۴۰۲ نشان می دهد اگرچه ظرفیت اسمی نیروگاه های کشور۱/۷ درصد افزایش یافته ، اما رشد تقاضای برق در زمان پیک ۵/۸درصد بوده و به همین دلیل ناترازی برق شدت گرفته است. لذا در کنار افزایش تولید، باید برنامه های مدیریت و بهینه سازی مصرف برق مورد توجه جدی قرار گیرند. در حوزه تنوع سبد تولید برق نیز آمار موجود نشان دهنده اتکای بیش از حد (بیشتر از ۹۰ درصد) تولید برق کشور به سوخت های فسیلی است. ناترازی گاز طبیعی در فصل سرد و همچنین زیان های اقتصادی و زیست محیطی سوخت های مایع، توجه بیشتر به توسعه منابع غیر فسیلی تولید برق (به خصوص تجدیدپذیر) و افزایش راندمان نیروگاه های حرارتی را ایجاب می کند.

گزیده سیاستی

در این گزارش به بررسی شاخص‌های کلان بخش برق در سال 1402 (به ‌عنوان آخرین سال قانون برنامه ششم توسعه)  در سه دسته شاخص‌های تولید، شاخص‌های مصرف و شاخص‌های اقتصادی پرداخته می‌شود  و در گزارش‌های آتی، پایش 6‌ ماهه این شاخص‌ها انجام خواهد گرفت.

موضوعات

1.مقدمه

با توجه به آغاز برنامه هفتم پیشرفت از ابتدای سال 1403، تبیین وضعیت بخش برق در پایان سال 1402 برای پایش میزان تحقق اهداف برنامه هفتم در این بخش حائز اهمیت است. در گزارش حاضر، مهم‌ترین شاخص‌های بخش برق در چند سال اخیر و به‌صورت خاص در سال 1402 مورد بررسی قرار گرفته و وضعیت کلان این بخش در حوزه‌های مختلف تشریح شده ‌است. در همین راستا، روند افزایش ظرفیت اسمی و تقاضای برق طی سال‌های اخیر، قدرت نصب ‌شده انواع نیروگاه‌های حرارتی، برقابی و تجدیدپذیر، سهم هر‌یک از نیروگاه‌ها در تولید برق کشور، مصرف انواع سوخت مایع و گاز در نیروگاه‌های حرارتی، سهم بخش‌های مختلف مصرف‌کننده برق و در‌نهایت، شاخص‌های کلان بخش برق در سه بخش تولید، مصرف و اقتصاد صنعت برق، به‌صورت خلاصه مورد بررسی قرار گرفته است.

 

2.وضعیت تولید برق در سال 1402

روند افزایش ظرفیت تولید برق کشور در مقایسه میزان اوج تقاضا طی سال‌های 1404-1395 به‌صورت شکل 1 بوده است [1و2].

 

شکل ۱. نمودار روند افزایش ظرفیت اسمی، قدرت تأمین شده و اوج تقاضای برق طی سال‌های 1404-1395

 

 

 

 

مأخذ: شرکت مادرتخصصی توانیر، 56 سال صنعت برق ایران در آیینه آمار، آمار تفصیلی صنعت برق ایران ویژه مدیریت راهبردی در سال 1402.

 

  • ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور در سال 1402، با 7/1 درصد افزایش نسبت به سال قبل، به 92,351 مگاوات رسیده است.
  • روند ناترازی برق در کشور تقریباً از سال 1392 شروع شده و از سال 1400 به بعد شدت گرفته است.
  • اختلاف میان تقاضای پیک و قدرت تأمین شده در لحظه پیک در سال 1402 به بیش از 12,400 مگاوات رسیده است.
  • میزان افزایش ظرفیت سالیانه نیروگاه‌های حرارتی و برقابی در طی سال‌های 1404-1395 نیز در شکل 2 به نمایش درآمده ‌است [1و2].

 

شکل ۲. نمودار افزایش ظرفیت سالیانه انواع نیروگاه طی سال‌های 1404-1395

 

 

 

مأخذ: همان.

 

  • حداکثر افزایش ظرفیت محقق شده در این سال‌ها مربوط به سال 1401 با حدود 4,000 مگاوات افزایش ظرفیت (عمدتاً حرارتی) بوده است.
  • تا پیش از سال 1402 از میان نیروگاه‌های جدیدی که در هر سال وارد مدار شده‌اند، بخش اعظم ظرفیت جدید متعلق به نیروگاه‌های حرارتی بوده است. اما برنامه وزارت نیرو برای افزایش ظرفیت نیروگاهی در سال‌های 1403 و 1404 در بخش تجدیدپذیر، بسیار بیشتر از افزایش ظرفیت محقق شده در سال‌های قبل است.

سهم نیروگاه‌های مختلف و همچنین واردات در سبد تأمین برق کشور در سال 1402 به‌صورت شکل ۳ است.

 

شکل 3. نمودار سهم منابع مختلف در سبد تأمین برق کشور در سال 1402

 

 

 

 

مأخذ: شرکت مادرتخصصی توانیر، آمار تفصیلی صنعت برق ایران ویژه مدیریت راهبردی در سال 1402.

 

  • بیش از 90 درصد از تولید برق کشور در سال 1402 توسط انواع نیروگاه‌های حرارتی (سیکل ترکیبی، بخاری، گازی و تولید پراکنده) تأمین شده و تنها بخش بسیار اندکی (حدود 5/0 درصد از تولید برق کشور) توسط نیروگاه‌های تجدیدپذیر تأمین شده‌ است.

میزان انواع سوخت (گاز، گازوئیل و نفت کوره) مصرف‌ شده در نیروگاه‌های حرارتی کشور در سال‌های اخیر در شکل 4 آمده است [1و2].

 

شکل ۴. نمودار مصرف سوخت نیروگاه‌های حرارتی در سال‌های 1395 تا 1402

 

 

 

 

مأخذ: شرکت مادرتخصصی توانیر، 56 سال صنعت برق ایران در آیینه آمار، آمار تفصیلی صنعت برق ایران ویژه مدیریت راهبردی در سال 1402.

  • سهم سوخت‌های مایع (گازوئیل و نفت کوره) در سبد سوخت نیروگاهی رو به افزایش بوده و این سهم در سال 1402 به حدود 19 درصد رسیده است.
  • ارزش مجموع سوخت مصرفی نیروگاه‌های حرارتی در سال 1402 معادل 963 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود، که از این مقدار 426 هزار میلیارد تومان مربوط به سوخت‌های مایع (با احتساب قیمت صادراتی گازوئیل و نفت کوره) و 536 هزار میلیارد تومان مربوط به سوخت گاز طبیعی (با احتساب قیمت خوراک پتروشیمی‌ها) بوده است.

 

3.وضعیت مصرف برق در سال 1402

شکل 5 سهم هر‌یک از مصرف‌کنندگان مختلف داخلی و صادرات برق از مجموع مصرف برق در سال 1402 را نشان ‌می‌دهد.

 

شکل ۵. نمودار سهم بخش‌های مختلف مصرف‌کننده برق به‌علاوه صادرات

 

 

 

 

مأخذ: شرکت مادرتخصصی توانیر، آمار تفصیلی صنعت برق ایران ویژه مدیریت راهبردی در سال 1402.

 

  • بخش صنعت بزرگ‌ترین مصرف‌کننده برق در سال 1402 بوده و 36 درصد از کل مصرف برق کشور را به خود اختصاص داده است. بخش خانگی نیز با 31 درصد، در رتبه دوم قرار دارد.
  • صادرات برق نیز به‌رغم منافع اقتصادی و راهبردی آن، سهم اندکی (1 درصد) داشته است.

در شکل ۶ میزان رشد ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها با اوج تقاضای بار و مصرف برق در سال 1402 مورد مقایسه قرار گرفته است.

 

شکل 6. نمودار مقایسه رشد ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور، اوج تقاضای بار و مصرف برق در سال 1402

 

 

 

 

مأخذ: محاسبات نگارنده بر‌مبنای گزارش‌های وزارت نیرو.

 

  • میزان رشد ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها در سال 1402 به میزان قابل‌توجهی کمتر از رشد تقاضای برق بوده است که این مسئله می‌تواند منجر به تشدید ناترازی برق در سال‌های آتی شود.

 

۴. شاخص‌های کلان بخش برق در سال 1402

مهم‌ترین شاخص‌های کلان بخش برق در سال 1402 در جدول 1 ارائه شده و با سال 1401 مورد مقایسه قرار گرفته است [3و4].

 

جدول 1. وضعیت شاخص‌های کلان بخش برق در سال‌های اخیر

 

ردیف

شاخص

واحد

1402

1401

1400

توضیحات

شاخص‌های تولید

1

ظرفیت اسمی کل نیروگاه‌ها

مگاوات

92,351

90,805

86,787

1/7 درصد افزایش در سال 1402

2

ظرفیت اسمی نیروگاه‌های تجدیدپذیر

مگاوات

1,036

936

835

10/7 درصد افزایش در سال 1402

3

ظرفیت اسمی نیروگاه‌های هسته‌ای

مگاوات

1,020

1,020

1,020

نیروگاه هسته‌ای بوشهر به‌عنوان تنها نیروگاه هسته‌ای کشور، از سال 1390 در حال فعالیت است.

4

تولید هم‌زمان در اوج تقاضا

مگاوات

60,817

59,596

54,954

2 درصد افزایش در سال 1402

5

مجموع تولید برق

میلیارد کیلووات‌ساعت

379

357

346

در سال 1402، تولید ویژه برق کشور 6/1 درصد افزایش یافته‌ است.

6

سهم تولید برق از منابع غیر‌فسیلی

درصد

7/6

6/4

5/2

1/2 واحد درصد افزایش در سال 1402

7

سوخت مصرفی نیروگاه‌های حرارتی

میلیارد متر‌مکعب معادل گاز طبیعی

95/3

91/5

91/0

4/2 درصد افزایش در سال 1402

8

سهم سوخت مایع از مجموع سوخت مصرفی نیروگاه‌های حرارتی

درصد

18/7

19/9

18/6

1/2 واحد درصد کاهش در سال 1402

9

راندمان نیروگاه‌های حرارتی

درصد

39/3

39/1

39/0

افزایش جزئی راندمان

10

ضریب بهره‌برداری از نیروگاه‌ها

درصد

55/6

53/3

53/9

2/3 واحد درصد افزایش در سال 1402

شاخص‌های مصرف

11

مجموع مصرف برق

میلیارد کیلووات‌ساعت

333

317

307

5 درصد افزایش در سال 1402

12

مصرف بخش خانگی

میلیارد کیلووات‌ساعت

105

98

98

مصرف برق خانگی در سال 1402 به میزان 7/1 درصد افزایش یافته که بخشی مربوط به افزایش تعداد مشترکان و بخشی مربوط به افزایش سرانه مصرف هر مشترک بوده است.

13

مصرف بخش صنعت

میلیارد کیلووات‌ساعت

121

116

110

4/3 درصد افزایش در سال 1402 که عمدتاً مربوط به افزایش تولیدات صنعتی بوده است.

14

مصرف بخش کشاورزی

میلیارد کیلووات‌ساعت

47

45

44

4/4 درصد افزایش در سال 1402

15

مصرف سایر بخش‌ها (تجاری، عمومی و روشنایی معابر)

میلیارد کیلووات‌ساعت

60

58

55

3/4 درصد افزایش در سال 1402

16

تلفات شبکه انتقال و توزیع

درصد

11/6

11/2

11/4

افزایش جزئی تلفات

17

شدت مصرف برق در بخش صنعت

کیلووات‌ساعت بر میلیون ریال

46/9

46/8

48/7

شدت مصرف برق صنایع در سال‌های اخیر روند کاهشی داشته که به‌نظر می‌رسد یکی از دلایل آن اصلاح تعرفه‌های این بخش باشد.

18

سرانه مصرف برق در بخش خانگی

کیلووات‌ساعت بر مشترک

3,233

3,106

3,188

سرانه مصرف بخش خانگی 4/1 درصد افزایش یافته و در کنار افزایش تعداد مشترکان خانگی، باعث افزایش مصرف برق در بخش خانگی شده ‌است.

19

حداکثر نیاز مصرف برق

مگاوات

73,663

69,657

67,205

5/8 درصد افزایش

20

بار تأمین نشده در اوج تقاضا

مگاوات

12,443

9,690

11,926

28/4 درصد افزایش یافته که به‌معنای تشدید ناترازی برق است.

شاخص‌های اقتصادی

21

متوسط نرخ تعرفه برق مشترکان خانگی

ریال بر کیلووات‌ساعت

-

1,100

993

به‌دلیل عدم انتشار صورت‌های مالی سال 1402، متوسط تعرفه در این سال در دسترس نبود.

22

متوسط نرخ تعرفه برق مشترکان صنعتی

ریال بر کیلووات‌ساعت

-

2,379

2,440

به‌دلیل عدم انتشار صورت‌های مالی سال 1402، متوسط تعرفه در این سال در دسترس نبود.

23

متوسط نرخ تعرفه برق مشترکان کشاورزی

ریال بر کیلووات‌ساعت

-

353

323

به‌دلیل عدم انتشار صورت‌های مالی سال 1402، متوسط تعرفه در این سال در دسترس نبود.

24

درصد مشترکان خانگی با مصرف بیشتر از الگو

درصد

-

23/3

24/7

اطلاعات سال 1402 در دسترس نبود.

25

سهم معاملات خارج از بازار عمده‌فروشی برق

درصد

14/4

11/9

10/6

2/5 واحد درصد در سال 1402 افزایش یافته و اغلب مربوط به معاملات دوجانبه بوده است.

26

مجموع واردات برق کشور

میلیون کیلووات‌ساعت

3,157

4,056

3,014

22 درصد کاهش در سال 1402

27

مجموع صادرات برق کشور

میلیون کیلووات‌ساعت

4,884

4,620

5,719

5/7 درصد افزایش در سال 1402

28

مجموع تبادل برون‌مرزی برق

میلیون کیلووات‌ساعت

8,041

8,676

8,733

7/3 درصد کاهش یافته که عمدتاً به‌دلیل کاهش واردات برق بوده است.

مأخذ: گردآوری نگارنده بر‌مبنای گزارش‌های وزارت نیرو و گزارش نماگرهای اقتصادی بانک مرکزی.

 

5.جمع‌بندی

برنامه هفتم پیشرفت هدف‌گذاری‌های متعددی برای بخش برق کشور داشته که نظارت بر میزان تحقق آنها مستلزم پایش مداوم شاخص‌های کلان این بخش است. بررسی شرایط تأمین برق کشور در سال 1402 (به‌عنوان آخرین سال قانون برنامه ششم توسعه)، بیانگر آن است که اگرچه میزان تأمین برق در سال‌های اخیر روند افزایشی داشته، اما به‌دلیل رشد بیشتر تقاضا، ناترازی برق شدت گرفته است. لذا لازم است در کنار افزایش تولید، برنامه‌های مدیریت و بهینه‌سازی مصرف برق نیز مورد توجه جدی قرار گیرند. در حوزه تنوع سبد تولید برق، آمار موجود نشان‌دهنده اتکای بیش از حد (بیشتر از 90 درصد) تولید برق کشور به سوخت‌های فسیلی است. ناترازی گاز طبیعی در فصل سرد و همچنین زیان‌های اقتصادی و زیست‌محیطی سوخت‌های مایع، توجه بیشتر به توسعه منابع غیر‌فسیلی تولید برق (به‌خصوص تجدیدپذیر) و افزایش راندمان نیروگاه‌های حرارتی را ایجاب می‌کند.

 

جدول 2. خلاصه شاخص‌های کلان بخش برق در سال‌های 1402 و 1401

ردیف

شاخص

واحد

1402

1401

1

ظرفیت اسمی کل نیروگاه‌ها

مگاوات

92,351

90,805

2

ظرفیت اسمی نیروگاه‌های تجدیدپذیر

مگاوات

1,036

936

3

سهم تولید برق از منابع غیر‌فسیلی

درصد

7/6

6/4

4

سهم سوخت مایع از مجموع سوخت مصرفی نیروگاه‌های حرارتی

درصد

18/7

19/9

5

راندمان نیروگاه‌های حرارتی

درصد

39/3

39/1

6

مجموع مصرف برق

میلیارد کیلووات‌ساعت

333

317

7

بار تأمین نشده در اوج تقاضا

مگاوات

12,443

9,690

8

سهم معاملات خارج از بازار عمده‌فروشی برق

درصد

14/4

11/9

9

مجموع تبادل برون‌مرزی برق

میلیون کیلووات‌ساعت

8,041

8,676

مأخذ: گردآوری نگارنده بر‌مبنای گزارش‌های وزارت نیرو.

 

  1. شرکت مادرتخصصی توانیر، 56 سال صنعت برق ایران در آیینه آمار، 1402.
  2. شرکت مادر‌تخصصی توانیر، آمار تفصیلی صنعت برق ایران ویژه مدیریت راهبردی در سال 1402.
  3. وزارت نیرو، گزارش‌های ماهیانه آمار صنعت آب و برق.
  4. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، گزارش نماگرهای اقتصادی شماره 114، سه‌ماهه سوم سال 1402.