نوع گزارش : گزارش های تقنینی
نویسنده
پژوهشگر گروه مالیه عمومی دفتر مطالعات بخش عمومی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
لایحه عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازوکار همکاری سازمان های مالیاتی طرح پهنه راه، بنا به پیشنهاد وزارت امور خارجه وزارت امور اقتصادی و دارایی جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم شده است. با توجه به نقش قابل توجه مالیات در تعاملات اقتصادی و تجاری میان کشورهای همکار در طرح پهنه راه، این کشورها به لزوم توسعه همکاری های مالیاتی طولانی مدت پهنه راه به عنوان اقدامی عملی برای پیاده سازی حاکمیت مالیاتی بین المللی، بهبود محیط کسب وکار و به واسطه آن افزایش رشد اقتصادی، پی بردند. در این راستا، تأسیس سازوکار همکاری سازمان های مالیاتی پهنه راه (بریتاکوم) آغاز شد. لایحه حاضر به رغم فواید مثبتی که می تواند برای کشور داشته باشد، ابهامات و ملاحظاتی دارد؛ که مهم ترین آن ابهام بند اول ماده (۲) یادداشت تفاهم حاضر است. در بند مذکور، یکی از چشم اندازهای بریتاکوم، کمک به تحقق توسعه جامع و پایدار مندرج در دستور کار ۲۰۳۰ سازمان ملل متحد عنوان شده است که خود محل چالش است و در کشور هنوز در خصوص آن تصمیم گیری نشده است. بنابراین تصویب لایحه حاضر در مجلس شورای اسلامی به صورت فعلی توصیه نمی شود، مگر اینکه ایرادات حقوقی آن مرتفع گردد.
گزیده سیاستی
لایحه حاضر در خصوص عضویت ایران در سازوکار مالیاتی پهنه راه است. عضویت در سازوکار مالیاتی مذکور فواید اقتصادی و بینالمللی زیادی برای کشور دارد، ولی به دلیل ابهامات حقوقی این لایحه، تصویب آن با وضعیت فعلی توصیه نمیشود.
موضوعات
1.مقدمه
لایحه عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه، بنا به پیشنهاد وزارت امور خارجه- وزارت امور اقتصادی و دارایی در جلسه مورخ 1401/10/21 به تصویب هیئتوزیران رسیده است. تفاهم تأسیس سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه (پیشنویس سوم) مربوط به سوم دسامبر 2018 میلادی و 12 آذر 1397 شمسی است. این تفاهم مبنای لایحه عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در این سازوکار است و بهعنوان پیوست لایحه به مجلس شورای اسلامی ارائه شدهاست.
انواع موافقتنامهها و تفاهمهای مالیاتی بینالمللی
دو نوع موافقتنامه یا تفاهم بینالمللی در نظام مالیاتی دنیا وجود دارد. نوع اول مربوط به موافقتنامه مالیاتی دوجانبه میان کشورهای مختلف است؛ که در قوانین ایران مطابق ماده (168) قانون اصلاح قانون مالیاتهای مستقیم، دولت میتواند برای جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف و تبادل اطلاعات راجع به درآمد و دارایی مؤدیان با دولتهای خارجی موافقتنامههای مالیاتی منعقد و پس از تصویب مجلس شورای اسلامی، به مرحله اجرا بگذارد. ایران تاکنون با تعداد زیادی از کشورها موافقتنامه مالیاتی برای اجتناب از مالیات مضاعف امضا کرده و به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است. پس تصویب اینگونه موافقتنامههای مالیاتی مسبوق به سابقه است. بیشتر این موافقتنامههای مالیاتی مطابق استانداردهای OECD تنظیم شدهاست. نوع اول موافقتنامهها الزامهای قانونی مشخصی در امر مالیاتستانی از اشخاص مقیم برای دو کشور مورد توافق دارد.
نوع دوم تفاهمهای بینالمللی مالیاتی از جنس عضویت در سازمانها و سازوکارهای همکاری مالیاتی میان چندین کشور است. این نوع تفاهمنامهها بیشتر ماهیت مشورتی، تعامل و یادگیری متقابل و تسهیل در پیشبرد مذاکرات هنگام بروز مشکل میان کشورهای عضو است. در اغلب موارد، این دسته از تفاهمنامهها الزامآور نیستند و موجب تغییر فرایندهای مالیاتستانی و تغییر قوانین داخلی نمیشود. لایحه مذکور از نوع دوم است.
گفتنی است که مشابه این لایحه (عضویت ایران در سازمانها یا سازوکارهای مالیاتی بینالمللی) در قوانین ایران تنها یک مورد وجود دارد که مربوط به قانون «عضویت دولت ایران در مجمع مقامات مالیاتی کشورهای اسلامی» مصوب 1396 است.
لوایح قانونی مربوط به موافقتنامههای دو یا چندجانبه یا عضویت در سازمانهای بینالمللی مطابق اصل (125) قانون اساسی، بعد از انجام هماهنگیهای اولیه میان دولتهای موضوع موافقتنامه، تهیه شده و برای تصویب به مجلس ارائه میشود.
اطلاعاتی درخصوص سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه
طرح پهنه راه (BRI) در دهه گذشته بهعنوان استراژی اقتصادی- تجاری- سیاسی چین دنبال میشود. این طرح جایگزین راه ابریشم است و کشورهای زیادی را از طریق خطوط ریلی و بنادر دریایی به یکدیگر متصل میکند. این طرح شامل چندین کریدور بینالمللی است، در صورت عبور از ایران میتواند منافع اقتصادی و سیاسی قابلتوجهی برای ایران داشتهباشد.
با توجه به نقش قابلتوجه مالیات در تعاملات اقتصادی و تجاری میان کشورهای همکار در طرح پهنه راه، این کشورها به لزوم توسعه همکاریهای مالیاتی طولانی مدت پهنه راه بهعنوان اقدامی عملی برای پیادهسازی حاکمیت مالیاتی بینالمللی، بهبود محیط کسبوکار و بهواسطه آن افزایش رشد اقتصادی، پی بردند. در این راستا، تأسیس سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی پهنه راه (بریتاکوم) آغاز شد.
مبنای این طرح براساس کنفرانس همکاریهای مالیاتی آغازین سازوکار پهنه راه در شهر آستانه پایتخت قزاقستان در تاریخ 24 اردیبهشتماه 1397 (14 مه 2018) بود؛ که به میزبانی مشترک کمیته درآمدهای دولتی جمهوری قزاقستان و سازمان مالیاتی جمهوری خلق چین و همچنین مرکز سیاستهای مالیاتی و اجرایی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و گردهمایی سازمانهای مالیاتی کشورهای عضو سازمان مزبور بود. در کنفرانس مذکور 252 نفر از 49 سازمان مالیاتی، 4 نفر از سازمانهای بینالمللی و منطقهای و 5 نفر از مؤسسات دانشگاهی و همچنین افرادی از بخشهای خصوصی شرکت داشتند. چهار موضوع درخصوص مالیات به شرح ذیل مورد بحث و تبادلنظر قرار گرفت: حاکمیت قانون، خدمات مؤدیان مالیاتی، حلوفصل اختلافات و ظرفیتسازی. شرکتکنندگان در این کنفرانس همگی توافق کردند که برای دستیابی به همکاریها و هماهنگیهای بهتر میان سازمانهای مالیاتی حوزه سازوکار پهنه راه حمایتی قویتر لازم است و درنتیجه پیشنهاد تأسیس سازوکاری رسمی بهمنظور تقویت همکاریهای مالیاتی پهنه راه در موضوعات مالیاتی مطرح شد. کنفرانس یاد شده از لحاظ ارتقای توسعه اقتصادی پایدار و فراگیر مرحلهای مهم را در تقویت تبادلات و همکاریهای مالیاتی میان کشورهای شرکتکننده و مناطق واقع در سازوکار پهنه راه رقم زد.
برمبنای پیشنهاد آستانه، نشست گروه کاری بریتاکوم به میزبانی مشترک قزاقستان و چین در شهر یانگ ژو چین از تاریخ 4 لغایت 6 مهر 1397 (26 لغایت 28 سپتامبر 2018) با حضور 35 نماینده از سازمانهای مالیاتی 22 قلمرو مالیاتی و نماینده سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) و نماینده دفتر اسناد مالیاتی بینالمللی (IBFD) برای هماندیشی درخصوص تأسیس بریتاکوم تشکیل جلسه دادند. جلسه فوق نتایجی مفید و مؤثر داشت و همه شرکتکنندگان تمایل خویش را برای عضویت در بریتاکوم ابراز و پیشنهادهایی برای درج در پیشنویس یادداشت تفاهم تأسیس بریتاکوم ارائه کردند.
بریتاکوم سازوکار رسمی غیرانتفاعی برای همکاری سازمانهای مالیاتی طرفهای همکاری پهنه راه است. هدایت بریتاکوم براساس اصل «نیل به رشد اشتراکی از طریق مشورت عمومی و ساختاری مشترک»، از جوهره سازوکار پهنه راه نشئت گرفته است و بریتاکوم بهمنزله مکملی سودمند به نفع سازوکارهای همکاریهای مالیاتی چندجانبه و استانداردهای مالیاتی بینالمللی موجود تأسیس شد. چشمانداز بریتاکوم از سازمانهای مالیاتی، تسهیل تجارت و سرمایهگذاری، افزایش رشد اقتصادی طرفهای همکاری پهنه راه است.
معرفی ساختار بریتاکوم
ساختار بریتاکوم شامل شورا، دبیرخانه، بریتاکوف و بریتاسِگ است. علاوهبر این، هیئتی مشورتی بهمنظور ارائه مشاوره و مساعدت در تحقق چشمانداز و هدف بریتاکوم تأسیس شدهاست.
الف) شورا (COUNCIL)
شورا، نهاد تصمیمگیری در بریتاکوم است و مسئولیتهای ذیل را به عهده دارد: انتخاب و انتصاب رئیس، معاونین رئیس، دبیرخانه اجرایی و مدیر بریتاسِگ، بهرهگیری از خبرگان مالیاتی مشهور جهان برای عضویت در هیئت مشورتی، تأیید و اتخاذ استراتژی بریتاکوم، برنامههای کاری، گزارشهای سالیانه، همچنین قوانین و مقررات، هماهنگی و نظارت بر عملیات بریتاکوف و بریتاسِگ، و بازنگری و تأیید اصلاحات در یادداشت تفاهم یا فسخ آن. نشست این شورا باید حداقل یکبار در هر سال تقویمی و همزمان با تاریخ و مکان کنفرانس بریتاکوف برگزار شود. شورا یک رئیس و چهار معاون رئیس دارد.
در حال حاضر سازمان امور مالیاتی جمهوری اسلامی ایران بهعنوان ناظر در بریتاکوم فعالیت میکند. پیرو دعوتنامه دریافتی از بریتاکوم برای عضویت رسمی، تصویب لایحه موضوع این گزارش، پس از رفع ایرادات حقوقی ضروری است.
ب) دبیرخانه (SECRETARIAT)
دبیرخانه در پکن مستقر خواهد بود تا امور معمول شورا، بریتاکوف و بریتاسِگ را پشتیبانی کند. دبیر اجرایی، رئیس دبیرخانه محسوبمیشود که برای مدت سه سال توسط شورا منصوب و از حق انتصابهای مجدد برخوردار خواهد بود.
با نظارت دبیر اجرایی، دبیرخانه مسئولیتهای ذیل را عهدهدار است: اجرای قطعنامههای شورا و ارائه مساعدت به رئیس، معاونین رئیس و سایر اعضای شورا در انجام وظایف خود، تهیه و ارائه گزارشهای سالیانه، بودجهها و صورتهای مالی به شورا بهمنظور بررسی و تصویب، کمک به شورا در تأمین و مدیریت منابع مالی، بررسی منبع تأمین مالی و پذیرش یا رد تأمین مالی از طرف شورا، تهیه پیشنویس یا بازنگری قوانین و مقررات بریتاکوم و ارائه آنها به شورا برای تصویب، رسیدگی به درخواستهای پذیرش و خروج اعضا و ناظران.
ج) گردهمایی همکاری سازمانهای مالیاتی پهنه راه (بریتاکوف)
بریتاکوف رویداد رسمی غیرانتفاعی است که با مجوز شورا و هر 12 ماه یکبار برگزار میشود. هدف آن ارائه طرح اصلی برای تسهیل گفتگو، تقویت همکاری در موضوعات اجرایی مالیاتی و بهبود ظرفیتسازی برای کشورها یا مناطق، سازمانهای بینالمللی، مؤسسات تحقیقاتی، کسبوکارها و سایر ذینفعان علاقمند به مشارکت در همکاری سازمانهای مالیاتی پهنه راه است.
کشور عضو شورا که میزبان بریتاکوف برای سال مربوطه است، رئیس بریتاکوف خواهد بود و مسئولیت برگزاری کنفرانس بریتاکوف، اداره جلسات عمومی و کنفرانسهای مطبوعاتی از طرف بریتاکوف را نیز برعهده خواهد داشت.
د) گروه ارتقای ظرفیت در سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی پهنه راه (بریتاسِگ)
بریتاسِگ شبکهای متشکل از سازمانهای مالیاتی عضو شورا یا ناظران علاقمند است که با برخورداری از مؤسسات آموزشی یا کارشناسان موجود خود، علاقمند به اجرای دوره آموزشی مالیاتی، مساعدت تحقیقاتی و فنی هستند. هدف بریتاسگ کمک به سازمانهای مالیاتی عضو و ناظران در ظرفیتسازی آنها در اجرای مالیات و تسهیل همکاری سازمانهای مالیاتی در میان مراجع ذیصلاح مالیاتی شرکتکننده در بریتاکوم است.
مدیر بریتاسِگ باید توسط شورا و از بین سازمانهای مالیاتی عضو که به بریتاسگ پیوستهاند منصوب و سمت مزبور را برای سه سال حفظ کند و از حق انتصابهای مجدد نیز برخوردار است. ایشان مسئول هماهنگی و سازماندهی اجرای طرح کاری و برنامههای بریتاسگ است. در حال حاضر سازمان امور مالیاتی جمهوری اسلامی ایران بهعنوان یکی از شرکای این گروه میباشد.
هـ) هیئت مشورتی
هیئت مشورتی توسط شورا تشکیل خواهد شد و متشکل از شخصیتهای برجسته از سازمانهای بینالمللی، مؤسسات علمی، کسبوکارها و دیگر زمینههای مرتبط است. هدف هیئت مشورتی، ارائه توصیهها و نظرات راهبردی غیرتعهدآور و داوطلبانه به شورا در زمینه عملیات بریتاکوم است که بهنوعی بازتاب پیشرفتهای بینالمللی و تجربه حرفهای آنها باشد. اعضای هیئت مشورتی برای سه سال و توسط رئیس شورا منصوب میشوند و از حق انتصابهای مجدد برخوردار هستند.
موضوع لایحه
«عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه» در این لایحه پیشنهاد شده که دارای یک مادهواحده و یک تبصره است و یک یادداشت تفاهم به آن پیوست شدهاست.
اهداف و مزایای لایحه عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه:
بررسی مفاد لایحه و پیشنهادات اصلاحی
«عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه» در این لایحه پیشنهاد شده که دارای یک مادهواحده و یک تبصره است و یک یادداشت تفاهم به آن پیوست شدهاست.
این یادداشت تفاهم شامل: تعریف اختصارات واژگان کلیدی، مقدمه و 11 فصل و 36 ماده است. موضوعات فصول به شرح زیر است:
گفتنی است عضویت در این سازوکار بینالمللی، در حال حاضر هزینهای جهت حق عضویت در پی ندارد؛ اما در آینده ممکن است بهموجب این تفاهمنامه حق عضویت از اعضا مطالبه شود. پرداخت حق عضویتهای جزئی ازسوی کشورهای عضو در بسیاری از سازمانهای بینالمللی رایج است. همچنین نکات و ملاحظات زیر درخصوص این لایحه مطرح است:
الف) رعایت اصول (77)، (125) و (139) قانون اساسی صرفاً «جهت عضویت» نیست؛ بلکه رعایت آنها در طول زمان اجرای سازوکار همکاری که موضوع لایحه میباشد نیز لازم است. بر این اساس، پیشنهاد میشود عبارت تبصره بهصورت زیر بازنویسی شود:
«رعایت اصول (77)، (125) و (139) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران درخصوص عضویت و اجرای این سازوکار لازم است».
ب) در انتهای مقدمه، تاریخ قید نشده است و میتوان چنین برداشت کرد که گویا متن ارائه شده به مجلس شورای اسلامی با عنوان لایحه، متن پیشنویس یادداشت تفاهم بوده است. همین وضعیت درخصوص بند «1-8» ذیل ماده (8) نیز قابل رؤیت است و تاریخ و محل دقیق امضای یادداشت تفاهم در آن قید نشده است.
ج) در بند اول ماده (2) یادداشت تفاهم حاضر، ابهامی به چشم میخورد. توضیح اینکه؛ در بند مذکور، یکی از چشماندازهای بریتاکوم، کمک به تحقق توسعه جامع و پایدار مندرج در دستور کار 2030 سازمان ملل متحد عنوان شدهاست. با توجه به اینکه وضعیت سیاسی، فرهنگی و...، پذیرش این سند در نظام سیاستگذاری کشور مشخص نیست و حداقل در برخی حوزهها مورد نهی جدی میباشد و با التفات به اینکه درج تبصرهای در ذیل مادهواحده بهعنوان شرط برای عدم رعایت این بند از ماده (۲) یادداشت تفاهم، بهدلیل قرار گرفتن این موضوع در چشمانداز بریتاکوم، موجه به نظر نمیرسد؛ بنابراین تصویب یادداشت تفاهم حاضر بدون رفع این ابهام مورد پیشنهاد نیست. مستند به ماده (33) یادداشت تفاهم منضم به لایحه، مقررات تکمیلی این یادداشت تفاهم در پیوستهای مربوط به مقررات مالی، بریتاکوف و بریتاکگ آمده است. این درحالی است که متن ارسال شده برای مجلس شورای اسلامی فاقد این پیوستهاست. فقدان این پیوستها زمانی بیشتر قابلتوجه میشود که مطابق با ماده (33)، ارجاع به یادداشت تفاهم، ارجاع به پیوستها نیز تلقی میشود. بر این اساس با توجه به آنکه به نظر میرسد این مقررات تکمیلی نیز ذیاثر میباشند و مفاد آنها باید توسط اعضا رعایت شوند؛ لذا لازم است به متن لایحه پیوست شوند و پس از آن میتواند مورد تصویب مجلس قرار گیرند. ازاینرو، لازم است تا لایحه با الحاق این پیوستها تکمیل شود.
2.جمعبندی
ضرورت و نیاز به ارتقا و توجه به مناسبات سیاسی و اقتصادی بین کشورها ایجاب میکند تا به اشکال مختلف ازجمله امضای تفاهمنامهها و عضویت در سازمانها و سازوکارهای بینالمللی و چندجانبه، زمینه گسترش تعاملات خارجی و کاهش اثرپذیری از تحریمهای خارجی فراهم شود. ازاینرو، جمهوری اسلامی ایران نیز درصدد است تا با عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه، روابط سیاسی و اقتصادی خود را با کشور چین و سایر کشورهای عضو طرح پهنه راه تحکیم بخشد. ضروری است دولت جمهوری اسلامی ایران، توافق مالیاتی با کشورهای منطقه و شرکای راهبردی را در اولویت قرار دهد.
بهطور خاص در مورد لایحه «عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازوکار همکاری سازمانهای مالیاتی طرح پهنه راه»، عضویت در این سازوکار بینالمللی میتواند آثار اقتصادی و سیاسی مطلوبی برای کشور بههمراه داشتهباشد که ازجمله میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
بنابراین لایحه حاضر بهرغم فواید مثبتی که میتواند برای کشور داشتهباشد، بهدلیل ابهامات و ملاحظاتی که ذکر شد؛ تصویب آن در مجلس شورای اسلامی بهصورت فعلی توصیه نمیشود. چنانچه دولت اقدام به انجام اصلاحات و رفع ابهامات و ملاحظات کند، این لایحه قابلیت تصویب پیدا خواهد کرد و امید است سازمان امور مالیاتی حداکثر استفاده از عضویت در این سازوکار بینالمللی را در آینده داشتهباشد.