بررسی و تحلیل شاخص های کلان بخش آب در سه ماهه پایانی سال 1402 (گزارش فصلی 4)

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسندگان

1 پژوهشگر ارشد گروه آب دفتر مطالعات زیربنائی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 کارشناس گروه آب دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

بررسی اهم شاخص های آب و هواشناسی در سه ماهه پایانی سال ۱۴۰۲ نشان می دهد که میانگین بارش در این مدت نسبت به مدت مشابه سال گذشته و میانگین بلندمدت، کاهش و متوسط دمای هوای کشور نیز نسبت به میانگین بلندمدت فصل زمستان، افزایش داشته است. کمبود بارش در کنار افزایش دما، باعث شده است که درجاتی از خشک سالی خفیف تا شدید در کشور ایجاد شده و ذخایر سدهای کشور در برخی از استان ها ازجمله خراسان رضوی، فارس، کرمان و مرکزی در شرایط نامطلوبی قرار گیرند. بارش های سیلابی اواخر اسفندماه در جنوب شرق کشور منجر به بهبود وضعیت ذخایر آب های سطحی در نیمه جنوبی استان سیستان وبلوچستان شده، این درحالی است که چاه نیمه ها واقع در شمال این استان همچنان در وضعیت بحرانی قرار داشته اند. بررسی شرایط اقلیمی کشورهای همسایه نیز حاکی از آن است که اگرچه مناطقی از کشورهای افغانستان، عراق و ترکیه در فصل زمستان درگیر درجات متفاوتی از خشک سالی بوده اند اما در مجموع شرایط آنها از منظر وسعت و شدت خشک سالی مطلوب تر از ایران بوده است. در خصوص اعتبارات بخش آب، حدود ۳۰ درصد از اعتبارات مصوب در سه ماهه پایانی سال ۱۴۰۲ تخصیص یافته که با احتساب ۴۵ درصد تخصیص صورت گرفته تا انتهای پاییز سال ۱۴۰۲، کل اعتبار تخصیص یافته به بخش آب تا انتهای سال گذشته به حدود ۷۵ درصد رسیده که نسبت به تخصیص صورت گرفته در سال ۱۴۰۲، حدود ۲۵ درصد کاهش داشته است.

گزیده سیاستی

 در زمستان سال 1402متوسط دما 1/7 درجه سلسیوس از مدت مشابه بلندمدت بیشتر شده و در سطح کشور عمدتا خشکسالی خفیف حاکم بوده، همچنین تا انتهای اسفندماه سه چهارم اعتبارات بخش آب تخصیص یافته است.

موضوعات

 ۱. مقدمه

در گزارش حاضر اهم شاخص‌های بخش آب در سه‎ماهه  پایانی سال 1402 (فصل زمستان) مورد بررسی قرار گرفته و وضعیت کلان این بخش در موضوعات مختلف تشریح شده ‌است. در این راستا با استفاده از شاخص‌های مهم آب و هواشناسی در سه‌ماهه فصل زمستان و 6 ماهه منتهی به اسفندماه سال آبی  1403-1402 (از ابتدای مهرماه تا آخر اسفندماه سال 1402)، وضعیت بارش، دما، خشک‌سالی و تأثیرات آن در مناطق مختلف کشور و حوضه‌های آبریز فرامرزی و مشترک تحلیل شده ‌است. همچنین شرایط منابع آب سطحی کشور در سه‌ماهه پایانی سال گذشته ارائه و نقش آن در مدیریت کلان بخش آب کشور و آثار آن در مناطق مختلف مورد بحث قرار گرفته است. علاوه‌بر این، ضمن پرداختن به اهم وقایع بخش آب کشور در زمستان سال 1402، اعتبارات تخصیص‌یافته به بخش آب نیز مورد بررسی قرار گرفته تا ضمن آگاهی‌بخشی نسبت به وضعیت این بخش، بتوان شمایی کلی از وضعیت تأمین اعتبارات و همچنین اولویت‌بندی طرح‌ها و پروژه‌های در دست اجرا، ارائه کرد.

 

۲. وضعیت شاخص‌های کلان بخش آب

وضعیت کلی بخش آب کشور با استفاده از داده‌های آب و هواشناسی مربوط به سه‌ماهه آخر سال 1402 و همچنین 6 ماهه منتهی به اسفندماه سال آبی 1403-1402 (از ابتدای مهرماه تا آخر اسفندماه سال 1402) در جدول 1 ارائه شده است.

 

جدول 1. وضعیت شاخص‌های کلان بخش آب کشور در سه‌ماهه پایانی سال 1402 (سال آبی 1403-1402)

ردیف

عنوان شاخص

وضعیت

ملاحظات

1

بارش

91/2 میلی‌متر

میانگین بارش در فصل زمستان [1]

11- درصد

تفاوت با میانگین فصل زمستان سال 1401 [1]

8- درصد

تفاوت با میانگین بلندمدت فصول زمستان [1]

124 میلی‌متر

میانگین بارش در سال آبی 1403-1402 *

27- درصد

تفاوت میانگین بارش در سال آبی 1403-1402 نسبت به دوره مشابه بلندمدت *

17- درصد

تفاوت میانگین بارش در سال آبی 1403-1402 نسبت به سال آبی گذشته *

2

تغییرات دما

1/7+ درجه سلسیوس

تفاوت نسبت به میانگین دوره بلندمدت فصل زمستان

3

شاخص فصلی (SPEI)

خشک‌سالی خفیف و متوسط

پهنه‌های وسیعی از استان‌های واقع در شرق، شمال شرق، جنوب کشور و استان کرمان

خشک‌سالی شدید و خیلی شدید

مرکز، شرق و جنوب‌شرق استان فارس و شمال استان هرمزگان

ترسالی متوسط تا شدید

شمال غرب، غرب و بخش‌هایی از مرکز کشور و شرق و جنوب استان سیستان‌وبلوچستان

4

آب شرب

2 میلیارد مترمکعب

حجم تولید آب شرب

5

حوضه‌های

مشترک مهم

شرق (با محوریت کشور افغانستان)

خشک‌سالی خفیف تا متوسط در برخی مناطق افغانستان، خشک‌سالی شدید در مناطق مرزی غرب این کشور (مرز ایران) و شرایط نرمال در مرکز و سرشاخه‌های رودخانه هیرمند

غرب (با محوریت کشور عراق)

شرایط نرمال در شمال و جنوب عراق و خشک‌سالی خفیف تا متوسط در برخی مناطق مرکزی، شرقی و جنوب شرقی (مرز ایران)

6

ذخایر سدها*

23/2 میلیارد مترمکعب

انتهای اسفندماه سال 1402

10- درصد

تفاوت نسبت به سال آبی گذشته

7

تولید انرژی برقابی

3726 مگاوات ساعت

معادل 4/6 درصد کل تولید برق کشور در زمستان

8

بیلان منابع آب زیرزمینی

146 میلیارد مترمکعب

حداقل حجم کسری تجمعی آبخوان‌های زیرزمینی (تا انتهای سال آبی گذشته)

9

وضعیت اعتبارات

216،479،000 میلیون ریال

تخصیص بودجه سه‌ماهه پایانی سال 1402، معادل 30 درصد از مجموع اعتبارات تملک‌دارایی‌های سرمایه‌ای مصوب

* آمارها تا روز 26 اسفندماه است.

مأخذ: [1]، [2] ، [3]، [4]، [5] و [6].

 

 ۳. تحلیل شاخص‌های کلان بخش آب

در این بخش از گزارش، شاخص‌های کلان بخش آب از‌جمله شاخص‌های آب و هواشناسی، وضعیت ذخایر آبی و تولید برقابی سدها و همچنین میزان تخصیص اعتبارات به این بخش، طی سه‌ماهه آخر سال 1402 ارائه می‌شود.

بررسی شاخص‌های مهم آب و هواشناسی کشور نشان ‌می‌دهد میانگین بارش کل کشور در سه‌ماهه زمستان سال 1402 نسبت به زمستان سال قبل از آن 11 درصد کاهش داشته یافته است. همچنین بارش این فصل نسبت به میانگین بارش بلندمدت زمستان 8 درصد کمتر بوده و کشور در شرایط کم‌بارشی قرار داشته است. بررسی وضعیت بارش در استان‌های مختلف کشور در این مدت حاکی از آن است که میزان بارش در 19 استان بیشتر از میزان میانگین بارش بلندمدت و در سایر استان‌ها کمتر از میزان میانگین بارش بلندمدت بوده است. [1 و 2].

همچنین میزان کل بارندگی کشور در 6 ماهه اول سال آبی 1403-1402، (تا 25 اسفندماه سال گذشته)،  124 میلی‌متر بوده که نسبت به سال آبی قبل از آن 17 درصد و نسبت به میانگین بلندمدت 27 درصد کاهش داشته است [2]. با توجه به اینکه گزارش میزان بارش در سال آبی، توسط وزارت نیرو انجام می‌شود این داده‌ها از آمار وزارت نیرو استخراج شده و چنانچه تفاوتی با میانگین‌های فصلی بارش ارائه شده از سوی سازمان هواشناسی وجود داشته باشد، ناشی از تفاوت داده‌های بارش ارائه شده ازسوی وزارت نیرو و سازمان هواشناسی کشور است.

در فصل زمستان سال گذشته تمامی استان‌های کشور دمایی بالاتر از میانگین دمای بلندمدت را تجربه کرده‌اند. در این فصل هیچ منطقه‌ای از کشور دمای نرمال یا کمتر از آن نداشته و میانگین دما در مناطق مختلف کشور از  1/4 تا  2/8 درجه سانتی‌گراد بیش‌تر از نرمال بوده است. میانگین دمای کل کشور در فصل زمستان  1/7 درجه سانتی‌گراد بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و اختلاف دما در مناطق مرکزی، جنوب و جنوب‌شرق  بیش‌تر از سایر مناطق کشور بوده است [2]. با توجه به اینکه پاییز سال گذشته نیز یکی از گرم‌ترین فصول پاییز ثبت شده بود، تداوم این افزایش دما در فصل زمستان، بر کاهش ذخیره برف کشور در فصول سرد سال اثرگذار بوده است.

در سه‌ماهه زمستان سال 1402، در مناطق وسیعی از شرق، شمال‌شرق، بخش‌هایی از جنوب‌شرق و عمده مناطق جنوبی کشور خشک‌سالی خفیف تا متوسط  حاکم بوده است. طی همین مدت بخش‌های عمده‌ای از استان‌های فارس و شمال هرمزگان با خشک‌سالی شدید مواجه بوده است. برخی از مناطق از‌جمله شمال استان آذربایجان شرقی، بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، همدان، بخش‌هایی از استان‌های اصفهان و یزد و مناطق شرقی و جنوبی استان سیستان‌وبلوچستان شرایط ترسالی خفیف تا متوسط را تجربه کرده‌اند [2].

در سطح کشورهای منطقه، میانگین دمای فصل زمستان در شمال آفریقا، غرب آسیا و آسیای مرکزی نیز به‌طور قابل‌توجهی گرم‌تر از میانگین دمای بلندمدت بوده است. در مناطقی از جنوب و شرق دریای خزر، بخش‌هایی از آسیای مرکزی، شاخ آفریقا، جنوب غرب ایران و شمال هند میزان بارش کمتر از میانگین بلندمدت بوده و شرایط خشک‌سالی را تجربه کرده‌اند.

در سه‌ماهه زمستان، غرب آسیا و شمال شرق آفریقا و بخش‌هایی از آسیای مرکزی درجاتی از خشک‌سالی خفیف تا شدید را تجربه کرده‌اند. در‌خصوص حوضه‌های آبریز فرامرزی و مشترک نیز اگرچه طی فصل زمستان بخش‌های عمده‌ای از ایران درگیر خشک‌سالی بوده، اما شرایط در کشورهای همسایه ازجمله افغانستان مطلوب‌تر بوده و به‌جز مناطق غربی این کشور (مرز ایران) که درگیر خشک‌سالی شدید بوده و در برخی مناطق نیز خشک‌سالی خفیف رخ داده، سایر مناطق ازجمله سرچشمه‌های رودخانه مشترک و مرزی هیرمند شرایط نرمال داشته است. در کشور عراق، وضعیت شمال و جنوب این کشور نرمال بوده، اما عمده مناطق مرکزی و برخی مناطق شرقی این کشور درگیر خشک‌سالی خفیف تا متوسط بوده و برخی از مناطق غربی نیز درگیر خشک‌سالی شدید بوده است. در مناطق وسیعی از کشور ترکیه نیز اگرچه در فصل زمستان با خشک‌سالی خفیف تا شدید مواجه شده، اما در مناطق شرقی این کشور که سرچشمه رودخانه‌های دجله و فرات در این مناطق واقع‌ هستند، شرایط نرمال و ترسالی خفیف تا متوسط حاکم بوده است.

در‌خصوص وضعیت سدهای کشور، طی 6 ماهه منتهی به اسفندماه، حجم آب موجود در مخازن حدود 23 میلیارد مترمکعب (47 درصد پرشدگی) بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته 10 درصد کاهش داشته است. بیشترین درصد اختلاف ذخیره (مثبت) نسبت به مدت مشابه سال گذشته مربوط به سدهای آبشینه و اکباتان در استان همدان، سدهای وشمگیر، گلستان و بوستان در استان گلستان و سد ایلام در استان ایلام بوده که بیانگر شرایط مطلوب این سدها نسبت به مدت مشابه سال آبی قبل از آن است است. همچنین متأثر از بارش‌های نسبتاً شدید جنوب شرق کشور در اواخر زمستان سال گذشته، سد خیرآباد واقع در استان سیستان‌وبلوچستان با حجم 25 میلیون مترمکعب، بیشترین درصد پرشدگی (92 درصد) را داراست. علاوه‌بر سد خیرآباد وضعیت سایر مخازن نگهداشت آب سطحی این استان (به‌جز چاه‌نیمه‌ها) نیز به دلیل وقوع سیلاب اسفندماه مطلوب بوده و بیش از 90 درصد حجم آنها پر شده است. اما در شمال این استان وضعیت ذخیره چاه‌نیمه‌ها که وابسته به منابع آب مشترک و مرزی ورودی از افغانستان هستند، بسیار نامطلوب بوده و تنها 4 درصد حجم مخزن آن‌ها پرشده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته با 56 درصد کاهش مواجه شده است. در جنوب کشور نیز سد رودبال داراب استان فارس، تقریباً خشک شده و ذخیره آب آن به 1 میلیون مترمکعب رسیده است. در مجموع، در 6 ماهه اول سال آبی 1403-1402، وضعیت ذخیره سدهای واقع در استان‌های خراسان رضوی، فارس، کرمان، مرکزی و برخی سدهای خوزستان، نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهشی بوده است.

در فصل زمستان مجموع میزان تولید برقابی کشور نسبت به فصل پاییز افزایش داشته و از حدود 1900 مگاوات ساعت در پاییز به حدود 3726 مگاوات ساعت در زمستان رسیده که سهمی معادل 4/6 درصد از کل تولید برق کشور در فصل زمستان است. متأثر از کاهش مصرف برق در فصل زمستان که عمدتاً ناشی از عدم نیاز به سرمایش در بخش خانگی است، سهم تولید برقابی کشور از کل برق تولیدی نیز بیشتر خواهد بود.

میزان تخصیص اعتبارات در هر بخش نقش مهمی در پیشبرد اهداف مدیریتی و اجرایی آن خواهد داشت. در بخش آب، مجموع اعتبارات مصوب مربوط به تملک‌دارایی‌های سرمایه‌ای در سال 1402 بالغ‌بر 292،540،000 میلیون ریال بوده که از این میزان، مبلغ 216،479،000 میلیون ریال طی سال گذشته تخصیص یافته، لذا عملکرد بودجه بخش آب تا انتهای سال 1402 حدود 74 درصد بوده و قریب به 26 درصد بودجه مصوب تا انتهای اسفندماه، محقق نشده است. اعتبارات تخصیص‌یافته در فصل زمستان نیز عمدتاً مربوط به ایجاد تأسیسات فاضلاب، برنامه‌های آبرسانی، ساختمان سد و نیز ردیف‌های متفرقه از قبیل خرید تجهیزات، انجام مطالعات کمّی‌و‌کیفی، اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی، مرمت تأسیسات، جلوگیری از آلودگی آب و ... بوده است. مجموع تخصیص صورت گرفته در سال 1402 نسبت به سال 1401 حدود 25 درصد کاهش داشته است [6].

 

۴. وقایع مهم بخش آب

وقایع مختلف رخ‌ داده در بخش آب بسته به میزان اهمیت آنها، وضعیت این بخش را در موضوعات مختلف سازه‌ای، مدیریتی، تنش‌های آبی، سرمایه‌گذاری و ... نمایان‌تر کرده و اطلاع از آنها به شناخت بهتر وضعیت این بخش کمک می‌کند. در همین راستا، برخی وقایع مهم بخش آب در فصل زمستان سال 1402 را می‌توان به‌شرح ذیل اشاره کرد:

 

  • تدوین پیش‌نویس نقشه راه آب کشور توسط وزارت نیرو و ارائه آن در شورای‌عالی آب.
  • برگزاری نشست کمیساران آب هیرمند.
  • افتتاح سد قیزقلعه‌سی.
  • افزایش تراز آب دریاچه ارومیه در زمستان تا 1270/27 به‌دلیل بارش‌های زمستان.
  • صدور اولین هشدار قرمز هواشناسی برای استان سیستان‌وبلوچستان و وقوع سیل شدید در جنوب شرق کشور.

 

۵. جمع‌بندی و تحلیل

شاخص‌های مهم آب و هواشناسی حاکی از آن است که در فصل زمستان سال 1402، میانگین بارش کل کشور نسبت به سال قبل از آن 11 درصد و نسبت به میانگین بارش بلندمدت 8 درصد کاهش داشته است. همچنین در 6 ماهه اول سال آبی 1403-1402 (اول مهرماه تا انتهای اسفندماه 1402) میانگین بارش در کشور 124 میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت، 27 درصد کاهش داشته است. درواقع، کشور در فصل زمستان نیز همانند فصل پاییز با کم‌بارشی و افزایش میانگین دما مواجه بوده که ادامه این شرایط منجر به وقوع شرایط خشک‌سالی در بسیاری از مناطق کشور شده است. علاوه‌براین، افزایش دما در زمستان، منجر به کاهش ذخیره برف شده و با توجه به اینکه رودخانه‌های اصلی کشور دارای منشأ ذوب برفی هستند، کاهش آبدهی رودخانه‌های دائمی در فصول گرم سال آبی، دور از انتظار نخواهد بود.

با وقوع بارش‌های سیل‌آسا در اسفندماه سال گذشته، ذخایر سدهای واقع در مناطق غرب و جنوب‌شرق کشور در وضعیت مطلوبی قرار گرفته اما سایر مناطق ازجمله مناطق شمالی استان سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، فارس، کرمان و مرکزی در وضعیت نامطلوبی قرار داشته و ذخایر سدهای این استان‌ها نسبت به سال گذشته کاهش یافته است. در شرق کشور، کاهش شدید ذخایر چاه‌نیمه‌ها در استان سیستان‌و‌بلوچستان که منبع اصلی تأمین آب شرب منطقه سیستان و بخش قابل‌توجهی از شهر زاهدان بوده و کاملاً به منابع آب ورودی از افغانستان وابسته هستند، مشکلات عدیده‌ای برای تأمین آب شرب این مناطق در فصل پاییز ایجاد کرده که با توجه به حجم بسیار اندک آب در چاه‌نیمه‌ها، عملاً در معرض خشک‌شدگی کامل قرار گرفته‌اند.

با وجود حاکم بودن شرایط خشک‌سالی در بسیاری از مناطق ایران در فصل زمستان، برخی از کشورهای همسایه ازجمله افغانستان، عراق و ترکیه وضعیت مطلوب‌تری داشته‌اند. برای مثال در کشور افغانستان برخی مناطق غربی این کشور درگیر خشک‌سالی شدید بوده و در سایر مناطق خشک‌سالی خفیف و شرایط نرمال حاکم بوده است. در کشور عراق نیز به‌جز مناطق مرکزی و شرقی در سایر مناطق این کشور، شرایط نرمال حاکم بوده است. در ترکیه نیز اگرچه نیمه غربی این کشور شرایط خشک‌سالی حاکم بوده اما در نیمه شرقی و سرچشمه‌های دجله و فرات، شرایط نرمال و ترسالی حکمفرما بوده است.

در‌خصوص وضعیت تأمین اعتبارات بخش آب در سال 1402، در مجموع حدود 74 درصد از اعتبارات مصوب به این بخش تخصیص یافته است. عدم تخصیص بیش از یک‌چهارم اعتبارات مربوط به طرح‌های بخش آب تا انتهای سال گذشته، می‌تواند منجر به عقب‌ماندگی از برنامه‌ها در این بخش شود.

 

  1.  سازمان هواشناسی کشور، فصلنامه مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک‌سالی، ش 23، 1402.
  2. وزارت نیرو، گزارش «شاخص‌های مهم آب و برق (بارش و سدها)»، منتهی به 26 اسفندماه 1402.
  3. Seasonal Journal of National Center for Climate and Drought Crisis Management, NCDCM Bulletin, Winter (2024).
  4. شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، 1402.
  5. وزارت نیرو، گزارش‌های ماهانه آمار صنعت آب و برق، 1402.