ملاحظاتی درخصوص سن تحصیل و کارایی اعتبارات آموزش عالی (ضرورت توجه به اصل سی ام قانون اساسی)

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسنده

کارشناس گروه آموزش عالی و تحقیقات دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

نظام آموزش عالی مانند دیگر نهادها از منظر کارایی درونی و بیرونی قابل ارزیابی است. کارایی بیرونی به عملکرد نظام آموزش عالی در ارتباط با سایر نظام های اقتصادی، صنعتی و فرهنگی و ... جامعه می پردازد و کارایی درونی بر اساس میزان تحقق هدف های نظام آموزش عالی نسبت به منابع مصرف شده (هزینه ها) آن سنجیده می شود. مباحثی همچون نرخ ماندگاری، تکرار واحد، افت تحصیلی، کیفیت و مهارت دانش آموختگان و ترک تحصیل در ارتباط با کارایی درونی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. بر همین اساس یکی از عواملی که بر کارایی آموزش عالی اثرگذار است، «سن تحصیل» است که تأثیرات قابل توجهی بر کارایی بیرونی آموزش عالی دارد. بررسی این مهم هنگامی که از تأمین مالی دولتی آموزش عالی بحث می شود، از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد شد. چرا که دولت در قبال هزینه کرد در بخش آموزش عالی انتظار دارد محصول و خروجی با کیفیت معین در زمان استاندارد و مشخص حاصل شود و در مدت زمان مناسبی مورد استفاده قرار گیرد. به عبارت دیگر مجموع فواید حاصل از محصول در طول زمان، حداقل با مجموع هزینه صرف شده برای دستیابی به آن برابر یا بیشتر باشد. در این باره متغیر سن به عنوان یک عامل مهم در بهره وری نیروی انسانی در هر سازمانی دارای اهمیت است. از این رو در مطالعه حاضر ابتدا به بررسی وضعیت نظام آموزش عالی از منظر تعداد دانشجویان در سنین نامتعارف (مقطع کارشناسی سی سال و بیشتر، کارشناسی ارشد چهل سال و بیشتر و دکتری تخصصی پنچاه سال و بیشتر) پرداخته شده و سپس هزینه تحمیل شده به دولت از ناحیه تحصیل این دسته از دانشجویان در زیرنظام های دولتی (به ویژه دوره های روزانه دانشگاه ها) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و پیشنهادهایی همچون مجاز بودن هیئت های امنای دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی به تعیین میزان شهریه و دریافت آن از دانشجویان در سنین نامتعارف در قالب وام و همچنین مجاز بودن دولت به حمایت از این دسته از دانشجویان برای تحصیل در رشته های کم متقاضی و مورد نیاز کشور ارائه شده است. 

گزیده سیاستی

در سال 1402 تعداد 5839 دانشجو در سنین نامتعارف در دوره های روزانه مقاطع مختلف مشغول به تحصیل بوده و هزینه ای در حدود پانصد میلیارد تومان(براساس هزینه تمام شده سرانه دانشجویی دانشگاه شهید بهشتی در سال 1402) صرف تحصیل این دانشجویان شده است. با توجه به نسبت اندک این اعتبارات به کل اعتبارات آموزش عالی، پیشنهاد می شود برای هدفمندسازی و بهینه کردن اعتبارات، حمایتها از این افراد در قالب تسهیلات و ... ارائه شود. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

 خلاصه مدیریتی

بیان / شرح مسئله

منابع مالی دولت در سال‌های اخیر به دلایل مختلف با محدودیت‌های قابل توجهی روبه‌رو بوده است. از این منظر توجه به بهره‌وری در هزینه‌کرد این منابع از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. از‌این‌رو توجه به متغیرهایی همچون سن داوطلبان در ورود به دانشگاه و کیفیت و مهارت آنها در هنگام فارغ‌التحصیلی بسیار مهم است. در خصوص مورد نخست یعنی سن تحصیل هرچند در پذیرش و ورود به برخی از دانشگاه‌ها همچون دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی امام‌‌باقر (ع)و دانشگاه امام‌صادق (ع) و ... محدودیت سنی وجود دارد، اما این مهم به‌عنوان یک قاعده پذیرفته شده در همه‌ دانشگاه‌های دولتی (آموزش رایگان) نیست. با توجه به اینکه سیاست مشخصی در اسناد بالادستی و تصمیمات دولت در قبال تحصیل و حمایت از دانشجویان در سنین نامتعارف تاکنون اتخاذ نشده است، از این منظر مطالعه چگونگی اثر اشتغال به تحصیل این دسته از دانشجویان (هزینه‌های تحمیل شده به دولت) بر زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی (به‌ویژه رایگان) می‌تواند زمینه اتخاذ سیاست یا تصمیم مقتضی را فراهم کند که منجر به ارتقای کارایی نظام آموزش عالی نیز شود. 

 

یافتههای کلیدی

در مطالعه حاضر بررسی وضعیت اشتغال به تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف از دو جنبه مورد توجه قرار گرفته است. اول از نظر میزان و تعداد این دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی زیرنظام‌های دولتی که مشخص شود چه ظرفیتی از این زیرنظام‌ها در اختیار دانشجویان در سنین نامتعارف تحصیل قرار دارد و دوم اینکه از ناحیه تحصیل این دانشجویان چه هزینه‌هایی به دولت تحمیل می‌شود.

به‌طور‌کلی مطالعه حاضر نشان داد کمتر از 2 درصد دانشجویان در سنین نامتعارف در زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی مشغول به تحصیل هستند. همچنین هزینه تحمیل شده به دولت از این ناحیه بر‌مبنای هزینه تمام شده تحصیل در دانشگاه شهید بهشتی (به‌عنوان نمونه) در سال 1402 حدود پانصد میلیارد تومان است که در مقایسه با بودجه آموزش عالی بخش دولتی ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (حدود 55 هزار میلیارد تومان در سال 1402) رقم ناچیزی است (کمتر از 1 درصد). بنابراین از لحاظ چشمگیر نبودن این هزینه، دریافت تمام و کمال شهریه به‌صورت نقدی ضرورت چندانی ندارد، اما از نظر توجه به کارایی اعتبارات آموزش عالی (درونی و بیرونی) تحصیل رایگان آنها نیز توجیه‌پذیر نیست. از‌این‌رو رایگان نبودن تحصیل این دانشجویان به‌شرط حمایت‌های مالی در قالب تخفیف شهریه به دانشجویان مستعد و ارائه وام شهریه به‌عنوان یک سیاست قابل طرح است. سایر یافته‌های این مطالعه به‌شرح زیر است:

- با بالاتر رفتن مقطع تحصیلی و هزینه‌های تحصیل، سهم دوره‌های روزانه از اشتغال به تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف نیز افزایش می‌یابد.

- از سال 1392 تا 1402 تعداد کل دانشجویان شاغل به تحصیل در سنین نامتعارف در مقاطع کارشناسی، کارشناسی‌ ارشد و دکتری تخصصی دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی 487732 نفر بوده است که از این تعداد 55729 نفر در دوره‌های روزانه تحصیل‌کرده‌اند.

- در سال 1402 حدود سی هزار دانشجو در مقاطع مختلف در سنین نامتعارف در زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی مشغول به تحصیل هستند. از مجموع این دانشجویان حدود 21000 نفر در مقطع کارشناسی هستند که از این تعداد 1511 نفر از آنها (5/5 درصد) در دوره‌ روزانه مشغول به تحصیل هستند، از مجموع کل حدود 8400 نفر دانشجو در سنین نامتعارف در مقطع کارشناسی ارشد 4141 نفر از آنها (49 درصد) در دوره‌های روزانه، همچنین از مجموع کل حدود 270 نفر دانشجو که در مقطع دکتری تخصصی در سنین نامتعارف در حال تحصیل هستند 187 نفر از آنها (69 درصد) در دوره‌ روزانه شاغل به تحصیل می‌باشند. به‌طور‌کلی می‌توان گفت از کل دانشجویان شاغل به تحصیل در سنین نامتعارف در دانشگاه‌های دولتی در سال 1402، حدود 5840 نفر در دوره‌های روزانه در مقاطع مختلف مشغول به تحصیل هستند.

- روند اشتغال به تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف در مقاطع تحصیلی مختلف در 10 سال گذشته (1402 – 1392) متفاوت بوده است، به‌طوری‌که تعداد این دسته از دانشجویان در مقطع کارشناسی روند ثابت داشته، اما در مقطع کارشناسی‌ ارشد در همین بازه حدود چهار برابر و مقطع دکتری تخصصی دو برابر شده است.

- روند اشتغال به تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف در دوره‌های روزانه طی 10 سال اخیر (1402 – 1392) افزایشی بوده، اما این افزایش در مقاطع مختلف متفاوت بوده است. به‌طوری‌که در مقطع کارشناسی حدود 28 درصد، در مقطع کارشناسی ارشد حدود 262 درصد و در مقطع دکتری حدود 137 درصد بوده است.

- کل هزینه‌های تحمیل شده به دولت از محل تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف در دوره‌های روزانه مقاطع تحصیلی مختلف (5839 نفر) براساس هزینه تمام شده سرانه دانشجویی دانشگاه شهید بهشتی (به‌عنوان نمونه) 498 میلیارد تومان است که با کل اعتبارات دانشگاه بیرجند در سال 1402 (528 میلیارد تومان) با بیش از 13 هزار و 500 دانشجو تقریباً برابری می‌کند.

- بیشترین هزینه تحمیلی به دولت از محل تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف مربوط به دانشجویان دوره روزانه مقطع کارشناسی ارشد است که براساس هزینه تمام شده سرانه دانشجویی دانشگاه قم (به‌عنوان نمونه) حدود 267 میلیارد تومان و بر‌مبنای هزینه تمام شده سرانه دانشجویی دانشگاه شهید بهشتی حدود 386 میلیارد تومان می‌باشد. به‌طور‌کلی بیش از 77 درصد اعتبارات هزینه شده برای کل دانشجویان در سنین نامتعارف دوره‌های روزانه، مربوط به دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد است.

- سهم دانشجویان زن در سنین نامتعارف با بالا رفتن مقاطع تحصیلی کاهش یافته است. به‌طوری‌که در سال 1402 به‌ترتیب در مقطع کارشناسی 59/3درصد، کارشناسی‌ ارشد 38/9 درصد و دکتری تخصصی 20/3 درصد از دانشجویان در سنین نامتعارف را زنان تشکیل داده‌اند.

 

پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی

با هدف افزایش کارایی اعتبارات دولتی آموزش عالی پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:

- هیئت‌امنای دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی دولتی اجازه داشته باشند تا از دانشجویان در سنین نامتعارف تحصیل به‌جای تعهد به خدمت، هزینه تحصیل را در قالب وام شهریه بلند‌مدت دریافت کنند.

- هیئت‌‌امنای دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی دولتی مجاز باشند که شهریه تحصیلی دانشجویان در سنین نامتعارف را با توجه به گروه، رشته و مقطع تحصیلی تعیین کنند.

- دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی دولتی مجاز باشند تا بر‌اساس استعداد و شایستگی‌های علمی‌، نسبت به تخفیف شهریه این دانشجویان اقدام کنند.

- در صورت اتخاذ تصمیمی درباره دانشجویان در سنین نامتعارف، وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری، و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شرایط تحصیل و استفاده از خدمات رفاهی برای دانشجویان در سنین نامتعارف را از طریق دفترچه آزمون‌های سراسری اطلاع‌رسانی کنند.

- دولت مجاز باشد از دانشجویان در سنین نامتعارف دوره روزانه در رشته‌های کم‌متقاضی و مورد نیاز کشور – که توسط معاونت‌های آموزشی وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری، و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مشخص می‌شوند - حمایت کند. این حمایت‌ها بسته به میزان نیاز و اولویت رشته‌ها می‌تواند در طیفی از رایگان بودن تا اعطای تسهیلات با نرخ بازپرداخت مختلف باشد.

1. مقدمه

مطابق با اصل سی‌ام قانون اساسی دولت موظف است وسائل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به‌طور رایگان گسترش دهد. همان‌گونه که از مفاد این حکم مشخص است، دولت موظف به حمایت مالی رایگان از آموزش عالی است. اما اینکه این حمایت چگونه و به چه میزان باید باشد، نکته بسیار مهمی است که می‌تواند نقش مهمی در هزینه‌کرد بهینه اعتبارات این بخش داشته باشد. مطابق با اقدام ملی 1 ذیل راهبرد کلان 6 نقشه جامع علمی کشور، سیاستگذار تأکید کرده است که حمایت مالی، سرمایه‌گذاری و هزینه‌کرد دولت در آموزش عالی باید در راستای کارآمد و پاسخگویی متناسب با اصل سی‌ام قانون اساسی [1] انجام شود. بنابراین با توجه به محدودیت‌های قابل توجه دولت در منابع مالی به‌ویژه حوزه آموزش عالی ضروری است هر‌گونه اقدام در هزینه‌کرد منابع این حوزه با دقت بیشتری انجام شود و کارایی و کارآمدی هزینه‌کرد اعتبارات بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد.

در برداشت کلی از مفهوم کارایی می‌توان آن را به بهینه‌سازی و بهره‌وری منابع مرتبط دانست. از‌این‌رو می‌توان گفت دستیابی به این مهم، از اهداف هر یک از بخش‌های کشور از جمله بخش آموزش عالی است. اما مفهوم کارایی در نظام آموزش عالی در دو بُعد کارایی درونی و بیرونی مورد توجه قرار گرفته است. کارایی بیرونی به مجموعه‌ای از عوامل اشاره دارد که نحوه عملکرد و اثربخشی دانشگاه و نظام آموزش عالی را در جامعه، صنعت و سایر بخش‌ها مانند میزان ارزش افزوده اقتصادی، مشارکت دانشگاه در حل مسائل صنعت و جامعه مورد توجه قرار می‌دهد، اما منظور از کارایی درونی در آموزش عالی مجموعه عواملی است که به نسبت اهداف و هزینه‌های صرف شده برای تحقق آنها، توجه دارد. عوامل مختلفی بر کارایی (درونی و بیرونی) آموزش عالی اثرگذار است که هر کدام به‌طور جداگانه نیز قابلیت بررسی دارند. اما از‌آنجا‌که عامل سن در بخش‌های مختلف به‌عنوان یکی از عوامل بهره‌وری شناخته می‌شود [2]و [3] – در گزارش حاضر با تمرکز بر این عامل به بررسی تأثیر سن تحصیل - به‌ویژه در زیرنظام‌های دولتی که منابع آنها از بودجه عمومی دولت تأمین می‌شود- بر کارایی آموزش عالی پرداخته شده است.

در‌خصوص اهمیت سن تحصیل باید به سن فارغ‌التحصیلی و طول دوره خدمت در دستگاه اجرایی توجه کرد. اگر سن بازنشستگی را برای مردان 62 سال (طبق بند «خ» ماده (29) قانون برنامه هفتم پیشرفت) و زنان 55 سال در نظر بگیریم، آنگاه سن تحصیل و زمان فارغ‌التحصیلی می‌تواند طول دوره خدمت و ماندگاری در دستگاه‌های اجرایی را تحت‌ تأثیر قرار دهد. به این معنا که با افزایش سن تحصیل و بالا رفتن سن فارغ‌التحصیلی در مقاطع مختلف امکان استفاده دولت از حداقل طول دوره خدمت (30 سال و در برخی شرایط 25 سال) کمتر خواهد شد و این امر می‌تواند بر عملکرد دستگاه اجرایی و بهره‌وری نیروی انسانی در آن دستگاه اثرگذار باشد. از‌سوی‌دیگر این به معنای هدر‌رفت منابع در تربیت نیروی انسانی است که توسط نظام آموزش عالی رایگان صورت می‌پذیرد. بنابراین منطقی است که اعتبارات عمومی صرف تربیت افرادی شود که ظرفیت حداقل طول دوره خدمت (30 سال و در برخی شرایط 25 سال) را داشته باشند. گفتنی است که این گزارش به هیچ‌ عنوان مخالف تحصیل افراد در سنین نامتعارف در دانشگاه‌ها نیست، بلکه در اینجا تأکید بر بررسی کارایی آموزش عالی از نظر تحصیل آن دسته از دانشجویانی است که در سنین نامتعارف از آموزش عالی رایگان بهره‌مند می‌شوند.

در دانشگاه‌های دولتی (روزانه) که تحصیل برای دانشجویان رایگان است، افراد پس از قبولی در رقابت آزمون سراسری و ثبت‌نام در دانشگاه، به‌صورت رایگان در مدت سنوات مجاز به تحصیل می‌پردازند. پس از اتمام سنوات مجاز نیز هرچند شهریه دریافت می‌شود، اما با در نظر گرفتن هزینه‌های واقعی خوابگاه و سایر خدمات رفاهی دانشجو همچنان از یارانه‌های دولتی بهره‌مند است. مشاهدات میدانی و شواهد[4] حاکی از آن است که برخی از دانشجویان شاغل به تحصیل در دوره‌های روزانه که از حمایت‌های مالی دولت در قالب تحصیل رایگان، خدمات رفاهی مشمول یارانه (خوابگاه و تغذیه) و وام‌های دانشجویی (تحصیلی، ضروری، ودیعه مسکن و ...) بدون کارمزد یا با کارمزد بسیار پایین بهره‌مندند، در بازه سنی هستند که پس از فارغ‌التحصیلی دولت به‌نحو شایسته‌ای نمی‌تواند از ظرفیت‌ها و خدمات آنان در قالب به‌کارگیری نیروی انسانی متخصص در بخش‌های مختلف کشور استفاده کند.

ازسوی دیگر با در نظر گرفتن این اصل که منابع دولتی باید به‌گونه‌ای هزینه شود که بهره‌وری بیشتری در پی داشته باشد، نیاز است تا حمایت‌ها نیز از آن دسته از دانشجویانی صورت پذیرد که امکان انجام خدمات بیشتری برای کشور در آینده دارند. البته توجه به مشوق‌ها / انگیزاننده‌های تحصیل در سنین نامتعارف نیز مهم است. به‌عنوان مثال نظام فرهنگی – اجتماعی و ارزش‌های حاکم بر جامعه ایرانی، تحصیل و داشتن مدرک دانشگاهی را همچنان به‌عنوان یک ارزش تلقی کرده و فردی که دارای مدرک دانشگاهی است از جایگاه اجتماعی بالاتری برخوردار است. نظام اداری و استخدامی نیز بخشی از حقوق، مزایا، ترفیع و یا ارتقای کارکنان را به مدرک تحصیلی آنان مرتبط دانسته است که خود می‌تواند انگیزه‌ای برای تحصیل یا ادامه آن در سنین بالا محسوب شود. از این لحاظ بند «و» ماده (42) قانون مدیریت خدمات کشوری[5] و مواد (1، 3 و 8) قانون نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت [6] و ضوابط ارتقای رتبه و طبقه کارکنان دولت [7] که به انحای مختلف استخدام و ارتقای کارکنان را منوط به داشتن مدارک تحصیلی کرده است، قابل تأمل هستند.

در بررسی دانشگاه‌های معتبر دنیا نیز فاصله بین مقاطع تحصیلی (گپ تحصیلی) در‌صورتی‌که مدت زمان زیادی طول کشیده باشد، برای پذیرش در مقطع بعدی به یک عامل منفی تبدیل شده و به‌نظر می‌رسد به‌عنوان یکی از موانع ادامه‌ تحصیل - به‌ویژه هنگامی که دانشگاه‌، ایالت یا دولت آن کشور، تمام یا بخشی از هزینه تحصیل را متقبل شده باشند-، تلقی شود. به‌عنوان مثال در دستورالعمل بورسیه تحصیلی دولت ایتالیا برای دانشجویان بین‌المللی، یکی از شرایط اعطای این نوع بورس حداکثر سن 28 سال برای مقطع کارشناسی‌ ارشد و 40 سال برای مقطع دکتری تخصصی ذکر شده است [8]، یا داشتن سن کمتر از 30 سال از شرایط دانشگاه بولونیا برای اعطای بورسیه به دانشجویان بین‌الملل در مقطع کارشناسی ارشد است[9]. از‌این‌رو به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری برای تربیت نیروی انسانی متخصص از پشتوانه منطقی برخوردار بوده و معمولاً با هدف استفاده حداکثری و طولانی‌تر از توان و تخصص فرد صورت می‌پذیرد. بر همین اساس در گزارش حاضر وضعیت دانشجویان در سنین نامتعارف در مقاطع مختلف تحصیلی زیرنظام‌های دولتی و هزینه‌های تحمیل شده به نظام آموزش عالی و دولت از این محل بررسی و براساس توصیف انجام شده، سیاست‌هایی به سیاستگذاران و تصمیم‌گیران پیشنهاد شده است.

2. مسئله از دید آمار

قبل از بیان آمار و ارقام، ابتدا دلایل و چرایی پرداختن به سن تحصیل اشاره می‌شود و سپس سنین نامتعارف -که به‌صورت قراردادی انتخاب شده است- در این گزارش معرفی می‌شود. با توجه به اهمیت بهره‌وری نیروی کار، سن ورود به کار یا اشتغال و حداکثر بازه زمانی که فرد می‌تواند اشتغال به کار مؤثر داشته باشد دارای اهمیت است. همچنین با در نظر گرفتن جهت‌گیری اقتصاد به سوی دانش بنیان شدن، لازمه اشتغال به کار افراد داشتن دانش تخصصی و مهارت قابل توجه است که مهم‌ترین شیوه دستیابی به این مهم تحصیل در دانشگاه می‌باشد. از‌سوی‌دیگر با توجه به سن بازنشستگی، دولت، دستگاه اجرایی یا بنگاه اقتصادی نیز در تلاش برای به حداکثر رساندن میزان استفاده از ظرفیت افراد تا سن بازنشستگی است. بنابراین سن تحصیل و فارغ‌التحصیلی در بازه زمانی که دولت بتواند از توان افراد بیشترین استفاده را کند، امری است که می‌تواند به افزایش کارایی هزینه‌کرد منابع آموزش عالی کمک کند. بنابراین افزایش سن تحصیل و بالا رفتن سن فارغ‌التحصیلی در مقاطع مختلف امکان استفاده دولت از حداقل طول دوره خدمت را کاهش خواهد داد.

در این گزارش منظور از سن نامتعارف سنی است که پس از فارغ‌التحصیلی امکان استفاده حداکثری دولت (حداقل 30 سال و در شرایطی 25 سال) از ظرفیت فرد وجود ندارد. بر این اساس و با توجه به سن بازنشستگی که در قوانین و مقررات استخدامی لحاظ می‌شود، سنین نامتعارف در مقاطع کارشناسی بالاتر از سی سال، کارشناسی ارشد بالاتر از چهل و مقطع دکتری تخصصی بالاتر از پنجاه سال به‌صورت قراردادی در نظر گرفته شده‌ است.

 

2-1. مقطع کارشناسی

بررسی تعداد دانشجویان در سنین نامتعارف در مقاطع مختلف تحصیلی که در زیرنظام‌های دولتی نظام آموزش عالی مشغول به تحصیل هستند؛ می‌تواند در مشخص شدن ابعاد مسئله مؤثر واقع شود. بررسی تعداد دانشجویان این زیرنظام‌ها نشان‌می‌دهد که دانشگاه پیام‌نور بیشترین سهم را در بین دانشجویان کارشناسی سی سال و بیشتر دارد. از‌این‌رو از نمودار جداگانه‌ای برای نمایش تعداد دانشجویان این دانشگاه استفاده شده‌است. تعداد دانشجویان دوره‌های روزانه، نوبت دوم و مجازی دولتی در نمودار 1 و دانشگاه پیام‌نور در نمودار 2 ارائه شده است.

 

 

نمودار 1. تعداد دانشجویان سی ساله و بیشتر مقطع کارشناسی زیر‌نظامهای دولتی آموزش عالی (1402 - 1392)

 

مأخذ: [4].

 

همان‌گونه که از نمودار فوق مشخص است، تعداد دانشجویان سی سال و بیشتر مشغول به تحصیل در دوره روزانه در سال 1402 بیش از سه برابر دوره‌های نوبت دوم و مجازی است – هرچند که تعداد کل دانشجویان دوره روزانه از تعداد دانشجویان دوره‌های نوبت دوم و مجازی دولتی بیشتر است -، از‌سوی‌دیگر تعداد همین دانشجویان در دانشگاه پیام‌نور در سال جاری بیش از نوزده هزار نفر است که حدود سیزده برابر دانشجویان در دوره‌های روزانه دانشگاه‌های دولتی هستند.

 

 

نمودار 2. تعداد دانشجویان سی‌ساله و بیشتر دانشگاه پیامنور در مقطع کارشناسی (1402 - 1392)

 

ماخذ: همان.

در همین زمینه بررسی تعداد دانشجویان سی سال و بیشتر مقطع کارشناسی در زیرنظام‌های دولتی نشان‌می‌دهد که نسبت دانشجویان زن در اغلب سال‌های مورد بررسی اندکی بیشتر از دانشجویان مرد بوده که این تفاوت همان‌گونه که در نمودار زیر مشخص است در سال‌های اخیر بیشتر شده است.

 

 

نمودار 3. نسبت دانشجویان سی ساله و بیشتر زیرنظامهای دولتی آموزش عالی به تفکیک جنسیت (1402 1392)

 

مأخذ: همان.

2-2. مقطع کارشناسی ارشد

در این قسمت تعداد دانشجویان چهل سال و بیشتر زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی در مقطع کارشناسی ارشد مورد بررسی قرار گرفته است. داده‌های نمودار ذیل نشان‌ می‌دهد که تعداد دانشجویان چهل سال و بیشتر مقطع کارشناسی ارشد در دوره روزانه به میزان قابل‌توجهی از دوره‌های نوبت دوم، مجازی دولتی و پیام‌نور بالاتر است. به این معنا که در این مقطع منابع بیشتری برای دانشجویانی که احتمالاً در سنین بهره‌وری قرار ندارند، صرف می‌شود. در نمودار زیر تعداد این دانشجویان در 10 سال اخیر قابل مشاهده است که در تمامی این سال‌ها سهم دوره‌های روزانه بیشتر است.

 

 

 

نمودار 4. تعداد دانشجویان چهل ساله و بیشتر مقطع کارشناسی ارشد زیرنظامهای دولتی (1402 - 1392)

 

مأخذ: همان.

بررسی آمار دانشجویان چهل سال و بیشتر مقطع کارشناسی ارشد زیرنظام‌های دولتی طی یک دهه گذشته به تفکیک جنسیت نشان‌ می‌دهد، تعداد دانشجویان مرد بیشتر از دانشجویان زن بوده است. اما آنچه در این گزارش مهم است، تعداد کل این افراد است که اعتباراتی از منابع عمومی دولت برای آنها هزینه می‌شود. در 10 سال گذشته تعداد 23916 دانشجوی مرد و 11920 دانشجوی زن 40چهل‌ساله و بیشتر در دوره‌های روزانه دانشگاه‌ها مشغول به تحصیل بوده‌اند. نمودار 5 نسبت دانشجویان چهل‌ساله و بیشتر مقطع کارشناسی‌ ارشد زیرنظام‌های دولتی طی 10 سال گذشته ارائه شده است.  

  

نمودار 5. نسبت دانشجویان کارشناسی ارشد چهل ساله و بیشتر زیرنظامهای دولتی به تفکیک جنسیت (1402 1392)

 

 مأخذ: همان.

2-3. مقطع دکتری تخصصی

با در نظر گرفتن مؤلفه سن، آن دسته از دانشجویان مقطع دکتری تخصصی که انتظار بهره‌وری کمتری – برای دولت – پس از فارغ‌التحصیل از آنها می‌رود در بازه سنی پنجاه سال و بیشتر در نظر گرفته شدند. بر این اساس اقدام به بررسی تعداد آنها در زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی شد. آمارها نشان‌ می‌دهد در 10 سال گذشته تعداد قابل‌توجهی از این دسته از دانشجویان در دوره‌های روزانه، بخشی در نوبت دوم و تعدادی نیز در دانشگاه پیام‌نور مشغول به تحصیل بوده‌اند. در نمودار ذیل سهم، روند و تعداد دانشجویان هر یک از زیرنظام‌های فوق طی 10 سال گذشته ارائه شده است.

 

نمودار 6. تعداد دانشجویان دکتری تخصصی پنجاه‌ساله و بیشتر زیرنظامهای دولتی (1402- 1392)

 

 مأخذ: همان.

در بررسی تعداد دانشجویان دکتری پنجاه سال و بیشتر در یک دهه اخیر مشخص شد که تعداد دانشجویان مرد به‌طور قابل‌توجهی (بیش از چهار برابر) در دوره روزانه از دانشجویان زن بیشتر بوده است. اما این نسبت در نوبت دوم و دانشگاه پیام‌نور نسبت به دوره روزانه کمتر بوده است.

 

 

نمودار 7. نسبت دانشجویان دکتری تخصصی پنجاه‌ساله و بیشتر زیرنظامهای دولتی به تفکیک جنسیت (1402 1392)

 

 مأخذ: همان.

بنابر داده‌های فوق می‌توان گفت دانشجویان در سنین نامتعارف در مقاطع مختلف تحصیلی از نظر کمیت و در زیرنظام‌های مختلف دولتی به میزانی هستند که بخشی از اعتبارات عمومی دولت صرف هزینه تحصیل آنان می‌شود، اگرچه میزان این اعتبارات در مقایسه با کل اعتبارات این حوزه چشمگیر نیست، اما توجه به هزینه فرصت از دست رفته نیز می‌تواند قابل تأمل باشد. به‌طوری‌که شاید هزینه‌کرد این اعتبارات در امور دیگر آموزش عالی یا دانشجویانی که قابلیت بهره‌وری بیشتری برای خدمت به کشور دارند می‌تواند توجیه بیشتری داشته‌ باشد.

داده‌های فوق نشان‌می‌دهد با بالاتر رفتن مقطع تحصیلی، سهم اشتغال به تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف در دوره‌های روزانه نیز افزایش می‌یابد.

 

3.برآورد هزینه تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف

طبق آمارهای ارائه شده در قسمت قبل، تعداد قابل‌توجهی از دانشجویان در سنین نامتعارف در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی که به‌نحوی از بودجه دولتی استفاده می‌کنند، مشغول به تحصیل هستند. در این بخش برای محاسبه هزینه تحمیل شده به دولت از تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف اقدام به بررسی هزینه سرانه دانشجویی در مقاطع مختلف در دانشگاه‌های شهید بهشتی و قم (به‌عنوان نمونه) شده است. مبنای انتخاب این دو دانشگاه براساس شرایط زیر بوده است:

- انتخاب از میان دانشگاه‌های جامع که شامل رشته‌های متنوعی باشد،

- انتخاب یکی از دانشگاه‌های تهران با توجه به تفاوت هزینه‌ها در تهران و سایر نقاط کشور،

- انتخاب یکی از دانشگاه‌های خارج از پایتخت که از نظر اندازه، هزینه‌ها و ... بتواند نماینده سایر دانشگاه‌ها باشد.

بر این اساس طبق برآورد صورت‌گرفته توسط سازمان برنامه و بودجه، هزینه تمام شده یک سال تحصیلی دانشجویان مقاطع مختلف در دانشگاه‌های شهید بهشتی و قم در دوره روزانه، مبالغ زیر به‌دست آمده است.

 

 جدول 1. هزینه تحمیلی به دولت از محل تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف براساس هزینه تمام شده سرانه دانشجویی دانشگاههای شهید بهشتی و قم در قانون بودجه سال 1402 به تفکیک مقطع تحصیلی (میلیون ریال)

دوره

مقطع

گروه علمی

هزینه تمام شده سرانه دانشجویی

میانگین هزینه

هزینه تحمیلی به دولت در سال 1402 دوره روزانه*

قم

شهید بهشتی

قم

شهید بهشتی

قم

شهید بهشتی

روزانه

کارشناسی

علوم پایه

379

548

368

532

556048

803852

فنی و مهندسی

383

554

علوم انسانی

341

493

کارشناسی‌ ارشد

علوم پایه

693

1001

645

932

2670945

3859412

فنی و مهندسی

649

938

علوم انسانی

592

856

دکتری تخصصی

علوم پایه

1266

1829

1180

1705

220660

318835

فنی و مهندسی

1248

1803

علوم انسانی

1027

1484

مجموع

3447653

4982099

مأخذ:  [10]

* حاصل ضرب تعداد دانشجویان روزانه در سنین نامتعارف هر مقطع در هزینه سرانه تمام شده دانشگاه‌های نمونه.

محاسبات جدول فوق نشان‌می‌دهد در سال 1402 براساس هزینه تمام شده در دانشگاه قم اعتباری حدود 345 میلیارد تومان و براساس هزینه تمام شده در دانشگاه شهید بهشتی حدود 498 میلیارد تومان صرف هزینه تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف تنها در دوره‌های روزانه شده‌ است. این در حالی است که در محاسبات فوق اعتبارات هزینه شده برای تحصیل این دسته از دانشجویان در دوره‌های نوبت دوم، مجازی دولتی و پیام‌نور که تمام یا بخشی از هزینه تحصیل آنان از اعتبارات عمومی دولت تأمین می‌شود در نظر گرفته نشده است. چنانچه هزینه‌های صورت‌ گرفته در زیرنظام‌های فوق را نیز به این مبلغ اضافه کنیم، مجموع هزینه‌ها چشمگیرتر خواهد شد. به‌عبارت‌دیگر باید هزینه تمام یا بخش قابل‌توجهی از تحصیل بیش از 19 هزار دانشجوی کارشناسی در دانشگاه پیام‌نور، 272 نفر در دوره‌های نوبت دوم و 121 نفر در مجازی دولتی با سن سی سال و بیشتر، 2368 دانشجوی کارشناسی‌ ارشد پیام‌نور، 1087 نفر در مجازی دولتی و 837 نفر در نوبت دوم با سن چهل سال و بیشتر و 58 نفر دانشجوی دکتری تخصصی دوره نوبت دوم و 24 نفر دانشجوی دانشگاه پیام‌نور با سن پنجاه سال و بیشتر نیز به مجموع هزینه صرف شده برای دانشجویان دوره‌های روزانه اضافه شود. براساس موارد فوق نکات زیر درباره اعتبارات هزینه شده برای دانشجویان در سنین نامتعارف مطرح است:

- در سال 1402 حدود سی هزار دانشجو در مقاطع مختلف در سنین نامتعارف در زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی مشغول به تحصیل هستند. از مجموع این دانشجویان حدود 21000 نفر در مقطع کارشناسی می‌باشند که از این تعداد 1511 نفر از آنها (5/5 درصد) در دوره‌ روزانه مشغول به تحصیل هستند، از مجموع کل حدود 8400 نفر دانشجو در سنین نامتعارف در مقطع کارشناسی ارشد، حدود 4141 نفر از آنها (49 درصد) در دوره‌های روزانه، همچنین از مجموع 270 نفر دانشجوی مقطع دکتری تخصصی شاغل به تحصیل در سنین نامتعارف، حدود 187 نفر (69 درصد) از آنها در دوره‌ روزانه شاغل به تحصیل می‌باشند. به‌طور‌کلی می‌توان گفت حدود 5840 نفر از این دانشجویان در دوره‌های روزانه در مقاطع مختلف مشغول به تحصیل هستند.

- کل هزینه‌های تحمیل شده به دولت از محل تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف در دوره‌های روزانه مقاطع تحصیلی مختلف (5839 نفر) براساس هزینه تمام شده دانشگاه شهید بهشتی 498 میلیارد تومان است که با اعتبارات دانشگاه بیرجند در سال 1402 (528 میلیارد تومان) با بیش از 13 هزار و 500 دانشجو تقریباً برابری می‌کند. 

- بیشترین دانشجو در سنین نامتعارف دوره‌های روزانه با 4141 نفر مربوط به مقطع کارشناسی ارشد است، بنابراین بیشترین هزینه تحمیلی به دولت از محل تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف مربوط به دانشجویان دوره روزانه مقطع کارشناسی ارشد است که براساس هزینه تمام شده دانشجویان دانشگاه قم حدود 267 میلیارد تومان و دانشگاه شهید بهشتی حدود 386 میلیارد تومان می‌باشد (بیش از 77 درصد اعتبارات هزینه شده برای کل دانشجویان در سنین نامتعارف دوره‌های روزانه).

البته در محاسبه‌های فوق نکات زیر را نیز باید مدنظر قرار داد:

- محاسبات فوق براساس داده‌های به‌دست آمده از اعتبارات دانشگاه‌های ذیل وزارت علوم انجام شده است. مشخص است که هزینه تمام شده تحصیل در رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی با توجه به تعداد واحدهای عملی و آزمایشگاهی بالاتر از رشته‌های غیرپزشکی است که در این گزارش مبنای محاسبه قرار گرفته است.

- تقریباً تمامی دانشجویان دانشگاه‌های ذیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دوره‌های روزانه مشغول به تحصیل هستند، بنابراین هزینه تحصیل همه دانشجویان در سنین نامتعارف این دانشگاه‌ها توسط دولت تأمین می‌شود و مانند دانشگاه‌های ذیل وزارت علوم دوره‌های نوبت دوم، مجازی دولتی یا از راه دور در دانشگاه‌های ذیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی رایج نیست.

- علاوه‌بر اینکه بخشی از هزینه تحصیل دانشجویان دوره نوبت دوم توسط دولت تأمین می‌شود، این دانشجویان مشمول دریافت وام شهریه نیز هستند که با کارمزد ناچیز و پس از فراغت از تحصیل و دوره تنفس باید نسبت به پرداخت آن اقدام کنند که با در نظر گرفتن تورم سالیانه، بخش قابل‌توجهی از وام دریافتی طی سال‌های متمادی ارزش خود را از دست داده و عملاً پس از برگشت برای دولت استفاده چندانی نخواهد داشت.

براساس قانون بودجه سال 1402؛ اعتبارات دانشگاه هرمزگان حدود 290 میلیارد تومان، دانشگاه قم 370 میلیارد تومان، دانشگاه اراک 327 میلیارد تومان، دانشگاه بجنورد 224 میلیارد تومان و دانشگاه بیرجند با بیش از 13 هزار دانشجو 528 میلیارد تومان بوده است. با در نظر گرفتن نکته فوق، هر‌چند اعتبارات حدوداً 500 میلیارد تومانی (براساس هزینه تمام شده سرانه دانشجویی دانشگاه شهید بهشتی در سال 1402) که صرف تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف می‌شود از اعتبارات سالیانه برخی از دانشگاه‌های فوق بیشتر است، اما این میزان تنها حدود 0/9 درصد (نه‌دهم درصد) از اعتبارات آموزش عالی ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را شامل می‌شود و حدود 99 درصد اعتبارات صرف امور آموزشی، پژوهشی، رفاهی و ... سایر دانشجویان و امور دانشگاه‌ها می‌شود. بنابراین می‌توان گفت با در نظر گفتن نسبت هزینه انجام شده برای دانشجویان در سنین نامتعارف (حتی هزینه‌های تحصیل این دسته از دانشجویان در دوره‌های نوبت دوم، پیام‌نور و مجازی دولتی) به کل اعتبارات آموزش عالی، همچنان می­توان رویکردی حمایتی در مواجهه با این دسته از دانشجویان داشت.   

4.نتیجهگیری و پیشنهادها

بررسی تعداد دانشجویان در سنین نامتعارف در مقاطع مختلف تحصیلی (کارشناسی سی سال و بالاتر، کارشناسی‌ ارشد چهل سال و بالاتر و دکتری تخصصی پنجاه سال و بالاتر) نشان می‌دهد، در 10 سال اخیر بیش از 480 هزار دانشجو در سنین نامتعارف در دانشگاه‌های کشور تحصیل کرده یا در حال تحصیل هستند و بیش از 11 درصد از آنان را دانشجویان دوره‌های روزانه تشکیل می‌دهند که اعتبارات آن از طریق بودجه عمومی دولت تأمین می‌شود. بر این اساس توجه به موارد زیر می‌تواند رویکرد دولت در مواجهه با این دسته از متقاضیان تحصیل در زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی را تحت‌تأثیر قرار دهد:

- روند اشتغال به تحصیل دانشجویان در سنین نامتعارف در 10 سال گذشته (1402 – 1392) در مقطع کارشناسی روندی ثابت داشته، اما در مقطع کارشناسی ارشد در همین بازه حدود چهار برابر و مقطع دکتری تخصصی دو برابر شده‌ است.

- تعداد دانشجویان در سنین نامتعارف در دوره‌های روزانه طی 10 سال اخیر (1402 – 1392) فراز و فرود داشته است؛ به‌طوری‌که در مقطع کارشناسی حدود 28 درصد، در مقطع کارشناسی ارشد حدود 262 درصد و در مقطع دکتری حدود 137 درصد بوده است.

- در سال 1402 در مقطع کارشناسی سهم دانشجویان زن (حدود 59 درصد) از کل دانشجویان در سنین نامتعارف، بیشتر از دانشجویان مرد (حدود 41 درصد) است. اما در مقاطع کارشناسی ارشد سهم دانشجویان زن 39 درصد (در مقابل 61 درصد مرد) و مقطع دکتری تخصصی 20 درصد (در مقابل 80 درصد مرد) است.

- در سال 1402 اغلب دانشجویان در سنین نامتعارف در مقطع کارشناسی (حدود 91 درصد) در دانشگاه پیام‌نور مشغول به تحصیل هستند.

- دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد بیشترین سهم (حدود 71 درصد) از کل دانشجویان روزانه در سنین نامتعارف را دارند. اما سهم دانشجویان روزانه مقطع کارشناسی‌ ارشد از کل دانشجویان در سنین نامتعارف این مقطع حدود 49 درصد است.

- دانشجویان مقطع کارشناسی‌ ارشد روزانه بیشترین سهم (حدود 77 درصد) از کل اعتبارات هزینه شده برای دانشجویان روزانه در سنین نامتعارف را به خود اختصاص داده‌اند.

- سهم دانشجویان روزانه مقطع دکتری تخصصی از کل دانشجویان در سنین نامتعارف این مقطع در زیرنظام‌های دولتی حدود 70 درصد است.

با در نظر گرفتن نکات فوق و این موضوع اساسی که نسبت هزینه صرف شده برای کل دانشجویان در سنین نامتعارف در سال 1402 کمتر از 1 درصد کل اعتبارات ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است، به‌نظر می‌رسد اتخاذ رویکرد حمایتی از این دانشجویان همچنان قابل توجیه باشد. هرچند که می‌توان مدل موجود را تا اندازه‌ای تغییر داد.

 

4-1. پیشنهادها

با توجه به موارد فوق و مطالعه انجام شده پیشنهادهای زیر را می‌توان جهت اتخاذ تصمیمات سیاستی در‌خصوص کارایی آموزش عالی و بهره‌وری بیشتر منابع دولتی در آموزش عالی مطرح کرد:

- دانشگاه‌ها مجاز باشند از دانشجویان در سنین نامتعارف تحصیل به‌ جای تعهد به خدمت، هزینه تحصیل را در قالب وام شهریه دانشجویی دریافت کنند.

- هیئت‌امنای دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی دولتی مجاز باشند تا شهریه تحصیلی دانشجویان در سنین نامتعارف را با توجه به گروه، رشته و مقطع تحصیلی تعیین کنند.

- دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی دولتی مجاز باشند تا بر‌اساس استعداد و شایستگی‌های علمی‌، نسبت به تخفیف شهریه این دانشجویان اقدام کنند.

- در صورت اتخاذ تصمیمی درباره دانشجویان در سنین نامتعارف، وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری، و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شرایط تحصیل و استفاده از خدمات رفاهی برای دانشجویان در سنین نامتعارف را پیش از زمان انتخاب رشته اطلاع‌رسانی کنند.

- دولت مجاز باشد از دانشجویان در سنین نامتعارف دوره روزانه در رشته‌های کم‌متقاضی و مورد نیاز کشور – که توسط معاونت‌های آموزشی وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری، و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مشخص می‌شوند - حمایت کند.

- با توجه به تعداد دانشجویان و هزینه تحمیل شده به دولت از تحصیل دانشجویان مقطع کارشناسی‌ ارشد در سنین نامتعارف، ضرورت اتخاذ تصمیم برای دانشجویان این مقطع بیش از دو مقطع دیگر است.

 

  1. نقشه جامع علمی کشور، مصوب 1389/10/14 شورای عالی انقلاب فرهنگی.
  2. محمودی‌فر، علیرضا (1402). «بررسی تأثیر افزایش سن بر میزان اشتغال و بهره‌وری نیروی کار ساختمانی»، اولین همایش ملی نقش اقتصاد دیجیتال و کسب‌و‌کار خلاق در رونق تولید و مهار تورم.
  3. نجاتی، مهدی، علیرضا شکیبایی و مصطفی غلامی (1399). «بررسی اثر ساختار سنی جمعیت بر رشد اقتصادی و بهره‌وری در ایران»، فصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 2.
  4. پاسخ سازمان سنجش آموزش کشور به نامه شماره 7815/16200-82 مرکز پژوهش‌های مجلس در‌خصوص اعلام تعداد افراد پذیرفته شده در زیرنظام‌های دولتی آموزش عالی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری طی سال‌های 1392 الی 1402 به‌ترتیب با سنین بالاتر از سی، چهل و پنجاه سال.
  5. قانون مدیریت خدمات کشوری، مصوب 1386/07/08 مجلس شورای اسلامی.
  6. قانون نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت مصوب 1370/06/13 مجلس شورای اسلامی.
  7. شورای توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، مصوب 1389/06/15 شورای توسعه مدیریت و سرمایه انسانی.
  8. https://digitalvaults.org/scholarships-in-italy-for-international-students/.
  9. https://www.mastersportal.com/articles/1681/5-ways-to-finance-your-studies-abroad-in-2023.html.
  10. قانون بودجه سال 1402 مصوب 1402/01/06 مجلس شورای اسلامی.