بررسی فرایند ثبت میراث جهانی در ایران و ارائه راهکارهای تقنینی

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسنده

سرپرست گروه ورزش ، میراث فرهنگی و گردشگری دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

چکیده

روند ثبت جهانی در ایران در طی سال های متمادی بعد از پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی، مسیر پر فراز و نشیبی را پیموده است. اما در سال های اخیر این روند نشانه های نگران کننده از خود بروز داده است که با توصیه به عدم ثبت ماسوله توسط نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی به دلیل عدم توجیه ارزش های برجسته جهانی اثر، نگرانی ها در مورد ادامه موفق ثبت جهانی آثار ایران را بیش از پیش کرده است. ایران در حال حاضر ۲۷ اثر در فهرست میراث جهانی به ثبت رسانده و در این بین در سال های اخیر در ثبت چندین اثر ناموفق بوده است (ماسوله و ارسباران طی پنج سال اخیر). ازهمین رو شناخت علل این عدم موفقیت و نگرانی به وجود آمده از ادامه این امر، می تواند به بهبود فرایند مذکور کمک کند و از عدم ثبت های آتی آثار ایران در فهرست میراث جهانی جلوگیری کند. اما درک وضعیت به وجود آمده فعلی نیازمند شناخت عوامل مؤثر بر میراث جهانی در ایران است. از همین رو این گزارش سعی نموده تا با بررسی کلیه عوامل مؤثر بر میراث جهانی در ایران، نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی کرده و در نهایت راهکارهای اجرایی و تقنینی را ارائه کند.
بررسی ها نشان می دهد دو دسته از مؤلفه ها بر این فرایند تأثیر گذارند، برخی از این مؤلفه ها در داخل کشور عمل می کنند، همچون عدم وجود ساختارهای سازمانی برای انتخاب آثار در کشور، غلبه فرد گرایی، عدم وجود برنامه ریزی بلند مدت برای ثبت جهانی در کشور، عدم تعریف موضوع میراث جهانی به جهت تأثیر گذاری سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در درون و بیرون کشور در سیاستگذاری های کلان کشور؛ اما برخی دیگر از این مؤلفه ها در بیرون از کشور بر این فرایند تأثیر می گذارند، از جمله عدم عضویت ایران در کمیته میراث جهانی و موضوع مهم چانه زنی های فنی و سیاسی برای ثبت یک اثر. با توجه به شناخت مسائل مترتب بر میراث جهانی در ایران دو دسته پیشنهاد اجرایی و تقنینی در این گزارش مطرح شده است.
پیشنهاد اجرایی معطوف بر اصلاح فرایند در درون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که شامل راه اندازی شورای میراث جهانی با ترکیب مشخصی از اعضای حقیقی و حقوقی مرتبط با میراث جهانی، تدوین دستورالعمل انتخاب آثار نامزد و تلاش برای عضویت در کمیته میراث جهانی می باشد. پیشنهاد تقنینی نیز بر تدوین قانونی مکمل بر قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی تأکید می کند که این قانون تمامی فرایندهای انتخاب و نامزدی یک اثر، نحوه مشارکت همه نهاد ها و ذی نفعان در این فرایند، جایگاه قانونی سازمان ها و شورای میراث جهانی را مشخص می کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

شرح/بیان مسئله

کنوانسیون میراث جهانی ابزاری مهم در جهت شناسایی و ثبت میراث مشترک بشریت است. ایران از سال 1353 به این کنوانسیون پیوسته و تاکنون 27 اثر از ایران نیز در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. از زمان پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی هیچ قانون و یا ضابطه تکمیلی بر قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی اضافه نشده است و به‌رغم موفقیت‌های کسب شده در ثبت تعداد قابل‌توجهی از آثار در فهرست میراث جهانی، اما فرایند مذکور به‌دلیل عدم داشتن ساختار مشخص در بدنه نهادی میراث فرهنگی، در طی همه سال‌های پس از پیوستن ایران به کنوانسیون، با فراز و فرودهایی همراه بوده است. همین روند در سال‌های اخیر به‌دلیل اتکا به افراد، عدم وجود ساختار سازمانی کارآمد در بدنه وزارت میراث فرهنگی، عدم برنامه‌ریزی کلان در این حوزه، عدم وجود برنامه مشخص برای بهره‌برداری از مواهب ثبت جهانی و .... به‌سمت افول در حال حرکت است. نمونه‌های آن را می‌توان در پرونده ماسوله دید؛ جایی که در سال جاری پرونده توسط ارزیابان میراث جهانی به عدم ثبت توصیه شد و تنها بعد از مشورت‌های صورت گرفته با اعضای کمیته میراث جهانی پرونده توسط کمیته میراث جهانی به تعویق افتاد. این نیز ماحصل نگاه‌های مدیریتی گذرا و بی‌توجهی به نیمه ساختارهای به‌وجود آمده و ثبات در دهه 90 شمسی بود. از‌همین‌رو لازم است تا برای ساماندهی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های متعدد میراث جهانی، اقدامات تقنینی هدفمندی صورت گیرد.

 

نقطهنظرات/یافتههای کلیدی

- ساختار میراث جهانی به‌عنوان یک فرایند جامع که از سیاستگذاری تا ثبت و همچنین مدیریت و حفاظت و بهره‌برداری از ثبت را شامل می‌شود، در ساختار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جایگاه قانونی کارآمدی ندارد و به‌رغم بین‌دستگاهی بودن فرایند میراث جهانی در سطح بین‌المللی تنها وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در این امر دخیل است و در موارد میراث طبیعی با هماهنگی سازمان محیط ‌زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع برای ثبت جهانی نامزد می‌شوند.

- بررسی‌ها نشان می‌دهد که مؤلفه‌های مؤثر در شیوه انتخاب آثار نامزد تابعی از ساختار حکومتی کشورهای عضو و ساختار سازمان انتخاب‌کننده آثار است. لذا نیاز است تا شیوه انتخاب آثار نامزد برای ثبت میراث جهانی منطبق‌بر وضع موجود حاکمیتی و نهادی اصلاح شود.

- بر‌خلاف نمونه‌های موفق در دنیا، فرایند ثبت میراث جهانی در ایران از شفافیت کافی برخوردار نیست. در طی این فرایند نحوه انتخاب آثار، افراد تصمیم‌گیرنده، نامزدهای احتمالی و نحوه اخذ رضایت از ذی‌نفعان در فرایند نامزدی آثار به‌درستی اطلاع‌رسانی نمی‌شود. در این بین هیچ‌گونه دستورالعمل انتخاب آثار، صورت‌جلسه انتخاب آثار نامزد و معیارهای انتخاب آثار منتشر نشده است.

- بررسی کشورهای موفق نشان داده است که اغلب کشورها قوانین ملی تکمیلی در موضوع میراث جهانی خود به تصویب رسانده‌اند که جایگاه نهادهای تصمیم‌گیرنده، فرایند انتخاب آثار نامزد و نحوه تأمین مالی این فرایند در این قوانین دیده شده است.

- بررسی گزارش ارزیابی نهادهای مشاور از آثار نامزد ایران نشان می‌دهد که اولاً رویکرد دو نهاد در ارزیابی پرونده‌های نامزد ایران متفاوت است (ایکوموس بر بخش توجیه اثر و IUCN بر بخش مدیریت اثر متمرکز هستند) و ثانیاً شناخت رویکرد نهادهای مشاور در ارزیابی آثار نامزد ایران می‌تواند بر تهیه پرونده‌های نامزدی کارآمد مؤثر واقع شود.

- بررسی‌ها نشان می‌دهد که مرحله دفاع از پرونده‌های نامزدی و چانه‌زنی در جلسات نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی و همچنین در جلسات نهایی کمیته میراث جهانی یکی از مهم‌ترین بخش‌های ثبت موفق یک اثر را شکل می‌دهد. بسیاری از پرونده‌های نامزد آثار ایران که در مرحله ارزیابی توسط نهادهای مشاور توصیه به موردی غیر از ثبت شده ‌بودند با چانه‌زنی در جلسات کمیته میراث جهانی با اعضای حاضر در کمیته، نتیجه به نفع کشور تغییر کرده است. نقش افراد در این مرحله بسیار با اهمیت است زیرا ارتباطات افراد سبب شکل‌گیری چانه‌زنی با اعضای کمیته میراث جهانی می‌شود.

- فهرست میراث جهانی ایران و فهرست موقت ایران به‌عنوان فهرست بالقوه ثبت جهانی ایران دارای شکاف‌های جدی از نظر گونه‌شناسی، موضوعی و ... است که نیازمند رفع آنها برای ثبت موفق در سال‌های آتی است. برطرف کردن شکاف‌ها می‌تواند به توازن میراث جهانی در کل کشور از لحاظ توزیع جغرافیایی و موضوعی کمک کند.

- کشور ایران باید برای بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده از ثبت میراث جهانی، با برنامه‌محوری ثبت جهانی را از مقوله‌ای موضعی به موضوعی جامع و دارای ظرفیت برای توسعه در مناطق کم‌برخوردار تغییر دهد.

- ایران از دوره اول (1980-1976) دیگر هیچ‌گاه به عضویت کمیته میراث جهانی، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد در ثبت جهانی یک اثر، در نیامده‌ است. عضویت ایران در این کمیته می‌تواند به ثبت موفق آثار و همچنین تأثیر‌گذاری در فرایند میراث جهانی و تعمیق روابط با دیگر کشورها کمک کند. عضویت در کمیته میراث جهانی همچنین می‌تواند به توسعه ابزارهای چانه‌زنی ایران در دیگر کمیته‌های یونسکو کمک کند.

- مشارکت مردم و ذی‌نفعان در فرایند میراث جهانی در کمترین میزان خود است، این در‌حالی است که مشارکت و همراهی مردم می‌تواند به ثبت موفق یک اثر و بهره‌برداری صحیح از مواهب ثبت جهانی و توسعه در مناطق کم‌برخودار کمک کند و تجربه مشارکت مردم و ذی‌نفعان در فرایند میراث جهانی در دنیا نمونه‌های موفقی را به‌همراه داشته است. به‌واسطه محدودیت‌های ایجاد شده توسط ثبت جهانی از‌جمله حرائم آثار ثبت شده که اغلب محدوده‌های وسیعی را با محدودیت‌های حفاظتی روبه‌رو می‌کند و نظارت و حساسیت مستمر بر روی اثر ثبت شده توسط وزارت میراث فرهنگی و یونسکو و مشاوران آنکه هر دو عامل فشار بر مردم محلی به‌دلیل جلوگیری از توسعه نامتوازن می‌گذارد، عدم همراهی مردم می‌تواند خطری برای این آثار و در‌نهایت کشور به‌وجود آورد.

- هیچ جایگاه مشخصی برای افراد خبره و همچنین مؤسسات غیرانتفاعی مرتبط با میراث جهانی در فرایند میراث جهانی در کشور دیده نشده است. این در‌حالی است که تجربه و توان علمی این افراد و مؤسسات می‌تواند در ثبت موفق آثار کمک کند.

پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی

- اصلاح ساختار انتخاب آثار نامزد با ایجاد شورای میراث جهانی در درون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با حضور همه نهاد‌های مرتبط از‌جمله وزارتخانه‌های امور خارجه، کشور و راه و شهرسازی و سازمان‌های محیط‌ زیست و همچنین نهاد‌های غیرانتفاعی همچون کمیته ملی ایکوموس و IUCN، اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها، خبرگان و مدیران و دست‌اندرکاران سابق میراث جهانی در ایران،

- تهیه مطالعات تکمیلی برای شناسایی خلأهای فهرست میراث جهانی و فهرست موقت ایران و تدوین سند چشم‌انداز میراث جهانی ایران،

- پیگیری عضویت ایران در کمیته میراث جهانی با محول کردن مسئولیت آن به وزارت امور خارجه با الحاق یک تبصره به بند «18» ماده (4) لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی،

- راه‌اندازی وب‌گاه میراث جهانی ذیل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی؛ از‌این‌طریق می‌توان همه اطلاعات موجود در‌خصوص فرایند میراث جهانی را با مردم به اشتراک گذاشت و می‌توان فرصت همراهی با ذی‌نفعان و مردم در فرایند میراث جهانی را ایجاد کرد. از طرفی می‌تواند بستری برای ارتباط گردشگران خارجی با آثار ثبت جهانی ایران باشد و به‌طور‌کلی در جهت تبلیغ و ترویج ارزش‌های آنها عمل کند،

- تدوین دستورالعمل انتخاب آثار و فرایندهای اجرایی شورای میراث جهانی با الحاق یک تبصره به بند «3» ماده (4) اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی،

- امکان‌سنجی ثبت آثار فهرست موقت ایران برای نامزدی نهایی به‌منظور ثبت در فهرست میراث جهانی،

- تعریف نظام طبقه‌بندی آثار ملی برای تسهیل در شناسایی آثار واجد ارزش ثبت در فهرست میراث جهانی،

- تدوین قانون ساماندهی و حمایت از میراث جهانی کشور با هدف تکمیل قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی؛ این قانون تکمیلی باید در جهت مشخص نمودن جایگاه سازمانی میراث جهانی در نهاد متولی، ارائه جایگاه سازمان‌های مردم‌نهاد در فرایند میراث جهانی، محل تأمین منابع مالی برای حفاظت از میراث جهانی و تدوین پرونده‌های نامزدی و همچنین ارتباط منطقی بین ثبت میراث جهانی و گردشگری حفاظت‌محور عمل کند.

 

1.مقدمه[1]

کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان 1972 (کنوانسیون میراث جهانی) امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای بین‌المللی حفاظت و شناسایی میراث مشترک بشریت شناخته می‌شود. این کنوانسیون که به موضوع حفاظت و شناسایی مهم‌ترین آثار ملموس میراث طبیعی و فرهنگی بشریت که دارای «ارزش برجسته جهانی» است، می‌پردازد، مفاهیم گسترده‌ای را در خود جای داده است. در دل این کنوانسیون فهرست میراث جهانی قرار گرفته است که ابزار اصلی کنوانسیون برای شناسایی و حفظ میراث مشترک بشریت محسوب ‌می‌شود. در حال حاضر[2] 195 کشور کنوانسیون میراث جهانی را پذیرفته‌اند و 1199 اثر نیز در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است [1]. بررسی این کنوانسیون نشان می‌دهد که وظیفه‌ معرفی آثار برای فهرست میراث جهانی بر‌عهده کشورهای عضو است[3] [2].فهرست میراث جهانی نیز متشکل از آثاری است که طبق ضوابط اعلامی کمیته میراث جهانی، شامل بندهای «1 و 2» (تعاریف میراث فرهنگی و طبیعی)[4] کنوانسیون میراث جهانی، دارای ارزش برجسته جهانی باشد.[5] از‌همین‌رو می‌توان گفت که انتخاب آثار توسط کشورها با توجه به ضوابط اعلامی راهنمای اجرایی و تعیین اولویت نامزدی، شاکله اصلی فرایند ثبت در فهرست میراث جهانی را شکل می‌دهند؛ لذا با توجه به جهت‌گیری هر کشور در برخورد با مسئله ثبت میراث جهانی، روش‌های گوناگون در انتخاب آثار و اهداف پشت آنها برای نامزدی و ثبت، سبب شده تا فرایند انتخاب آثار به یک فرایند پیچیده تبدیل شود.

از‌سویی حضور در فهرست میراث جهانی برای بسیاری از کشورها دارای اهمیت است، زیرا برای آنها جایگاه برجسته فرهنگی در سطح جهانی و ارزش اقتصادی به‌همراه دارد. همچنین رد شدن ثبت یک سایت باعث از دست رفتن یک فرصت برای کشور عضو می‌شود؛ در‌نتیجه کشورها سعی می‌کنند تا آثاری را نامزد کنند که بیشترین شانس را برای ثبت داشته ‌باشند. در این حالت به‌جای هدف اصلی کنوانسیون که حفاظت از آثار است، منافع ملی حاکم بر منافع جهانی می‌شود [3]. همین امر مؤید این مطلب است که نقش کنوانسیون میراث جهانی از یک ابزار فنی به یک ابزار سیاسی برای کشورها تبدیل شده و لذا ثبت در فهرست میراث جهانی به یک موضوع سیاسی تبدیل شده است. ثبت میراث جهانی در مورد اعتبار علمی، فنی و تمدنی یک کشور، معرفی و ترویج کشور عضو و اثر ثبت شده و همچنین توسعه اقتصادی (از طریق توسعه گردشگری) است.[6] گزارش گروه نروژی به سی‌و‌چهارمین جلسه کمیته میراث جهانی در سال 2010 نشان داد که طی 10 تا 15 سال منتهی به گزارش، سیاست‌گرایی فزاینده‌ای ایجاد شده که به‌موجب آن سیاست بر تخصص فنی غلبه کرده است [4]. صنعت گردشگری نیز که یکی از فواید میراث جهانی است و نه هدف آن، سبب شده تا فرایند میراث جهانی را به یک فرایند سیاسی تبدیل کند؛ ممکن است یک سایت ارزشمند برای مقاصد اقتصادی مورد استفاده قرار گیرد از‌همین‌رو اصطلاح (UNESCO-Cide) برای توصیف این روند مخرب ابداع شده است [5]. اما فقط مباحث اقتصادی در سیاسی شدن میراث جهانی نقش ندارد، بلکه مجموعه‌ای از عوامل سیاست کلان کشورهای عضو در مشارکت فعالانه و نامزدی آثار در فهرست میراث جهانی توسط آنها نیز مؤثرند. قدرت‌های نوظهور برای تبدیل ‌شدن به نیروهای اقتصادی جدید در اقتصاد جهانی، به‌دنبال اشکال جدیدی از نفوذ و صدای سیاسی هستند ازجمله در حوزه میراث جهانی [6]. همه عوامل بیان شده مؤید این مطلب است که انتخاب یک اثر نامزد در یک کشور عضو تنها وابسته به مسائل فنی الزام‌آور کنوانسیون و راهنمای اجرایی آن نیست، بلکه عوامل دیگری می‌توانند در فرایند انتخاب آثار دخیل باشند.

 

2.کنوانسیون میراث جهانی

تلاش‌های بین‌المللی به‌جهت حفظ و شناسایی میراث مشترک بشریت در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 شکل گرفت. زمانی که در بسیاری از کشورها قوانین حفاظتی و همچنین سازمان‌هایی به‌جهت حمایت و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی در حال شکل‌گیری بود [7].از‌سویی غارت و تخریب میراث فرهنگی بعد از جنگ‌های ناپلئونی در اروپا و همچنین جنبش مرمت سبکی سبب شد تا توجه به میراث فرهنگی بیشتر شود؛ بیانیه SPAB و کارزار حمایتی آن برای حفظ میدان سن مارکو شهر ونیز ایتالیا اولین اقدامات بین‌المللی حفاظت از میراث فرهنگی بود [8].

شکل‌گیری کنوانسیون لاهه 1907 نیز بعد از تلاش‌های گسترده به‌جهت حمایت از میراث فرهنگی در هنگام جنگ ازجمله اقدامات بین‌المللی در جهت حفاظت و شناسایی میراث فرهنگی و طبیعی مشترک در این بازه زمانی بود [9].

با شروع جنگ جهانی اول و تخریب‌های گسترده به‌خصوص مراکز شهرهای اروپایی و همچنین با شکل‌گیری اولین سازمان‌های بین‌المللی به‌ویژه جامعه ملل، تلاش‌های بین‌المللی برای شناسایی و حفاظت از میراث مشترک برای اولین‌بار پا به عرصه نهادی بین‌المللی گذاشت [10]. شکل‌گیری کمیته بین‌المللی همکاری‌های فکری (ICIC) و همچنین نهاد‌های مرتبط دیگر ازجمله مؤسسه همکاری‌های فکری (IIIC) و دفتر بین‌المللی موزه‌ها (IMO) در شکل‌گیری اولین اقدامات بین‌المللی در حمایت از میراث مشترک بشریت نقش اساسی داشتند (Nedučin, 2009,144). اقدامات مؤثر این دوره در قالب نهاد بین‌المللی پایه‌گذار اقدامات بعدی شد که درنهایت منجر به شکل‌گیری کنوانسیون میراث جهانی شد؛ ازجمله قطعنامه «توافق بین‌المللی برای اکتشافات آثار و انتشار نتایج» (1922) که برای اولین‌بار پیشنهاد ایجاد فهرستی از ثروت‌های باستانی را ارائه می‌داد [11]. تا شکل‌گیری کنفرانس‌های بین‌المللی مرتبط با حفاظت از میراث فرهنگی که مهم‌ترین آنها کنفرانس آتن بود که منجر به شکل‌گیری منشور آتن 1931 به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد مرتبط با حفاظت از میراث فرهنگی شد [12].

جنگ جهانی دوم که به‌مراتب جنگی مخرب‌تر از جنگ جهانی اول بود سبب شد تا علاوه‌بر تخریب‌های گسترده مراکز شهرهای تاریخی و آثار فرهنگی، اقدامات نهادی جامعه ملل نیز متوقف شود. اما بعد از پایان جنگ نهادهای بین‌المللی جدیدی پا به عرصه گذاشتند، سازمان ملل متحد به‌جای جامعه ملل تأسیس شد و یونسکو نیز به‌جای کمیته بین‌المللی همکاری‌های فکری (ICIC) ایجاد شد [13].

این سرآغاز عصر جدید از حمایت بین‌المللی از میراث مشترک بشریت بود. اولین اقدام عملی در این خصوص در نهاد تازه تأسیس یونسکو به‌جهت حفاظت از میراث مشترک بشریت، کمپین نجات آثار دوره نوبیان، معابد ابوسیمبل و فیلی در دره رود نیل از سیل ناشی از ساخت سد بزرگ اسوان مصر بود. اقدامی که بعدها در دیگر آثار فرهنگی در سراسر جهان تکرار شد و پایه‌گذار شکل‌گیری سازوکار بین‌المللی به‌جهت حفاظت از میراث مشترک شد. شکل‌گیری منشور ونیز و همچنین ایجاد شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) از دیگر اقدامات مهم یونسکو برای ایجاد سازوکاری بین‌المللی برای حفاظت از میراث فرهنگی بود.

تلاش‌های یونسکو در کنار IUCN و آمریکا در دهه 60 و 70 میلادی به‌جهت شکل‌گیری کنوانسیونی بین‌المللی برای شناسایی و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی درنهایت در جلسه کنفرانس محیط ‌زیست استکهلم 1972 به ثمر نشست و با موافقت کشورهای سازمان ملل قرار شد تا کنوانسیونی تحت نظر یونسکو به‌جهت شناسایی و حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان شکل بگیرد. سرانجام در اکتبر- نوامبر 1972 در کنفرانس عمومی یونسکو «کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان» به تصویب رسید.

کنوانسیون میراث جهانی از 38 بند شکل گرفته که به موضوعات مختلفی ازجمله تعریف میراث، سازمان‌های دخیل در کنوانسیون، مسائل مالی و ... می‌پردازد.

3.فرایند ثبت یک اثر

ثبت آثار در فهرست میراث جهانی در مرکزیت کنوانسیون قرار دارد، لذا تمامی فرایندهای پیش‌بینی‌ شده در کنوانسیون برای تشخیص و ثبت آثار میراث مشترک بشریت است. از‌سویی فرایند ثبت، از انتخاب تا زمان ثبت، چندین گام اساسی را شامل می‌شود که بر‌اساس راهنمای اجرایی کنوانسیون و وب‌گاه میراث جهانی می‌توان این گام‌ها را به‌صورت زیر خلاصه کرد:1. انتخاب آثار و تهیه فهرست موقت 2. تهیه پرونده نامزدی و آماده‌سازی 3. ارسال پرونده نامزدی به مرکز میراث جهانی 4. ارزیابی پرونده نامزدی توسط نهادهای مشاور 5. تصمیم‌گیری نهایی توسط کمیته میراث جهانی[7] [14]. راهنمای اجرایی یونسکو نیز در مورد فرایند ثبت، مدل زیر را ارائه کرده که نشان‌دهنده موقعیت قرارگیری هر گام در فرایند ثبت آثار در فهرست میراث جهانی است.

 

نمودار 1. گام‌های متفاوت روند نامزدی و مسئولیت کشورها و کمیته میراث جهانی [15]

 

4.انتخاب یک اثر

اولین گام در فرایند ثبت در فهرست میراث جهانی، انتخاب اثر است. این اثر، همان‌گونه که در ماده‌های (1 و 2) کنوانسیون میراث جهانی بیان شده است، باید دارای «ارزش برجسته جهانی» باشد و همچنین در ماده‌های (3 و 4) کنوانسیون نیز وظیفه شناسایی، حمایت، حفاظت و شناساندن آن بر‌عهده کشورهای عضو گذاشته شده است. از‌همین‌رو انتخاب یک اثر تابع دو مؤلفه است؛ یکی الزاماتی است که توسط کنوانسیون و راهنمای اجرایی آن برای یک اثر نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی وضع شده است و دیگری شیوه انتخاب یک اثر توسط کشور عضو؛ شیوه‌ای که سیاست یک کشور در برخورد با میراث فرهنگی و طبیعی آن کشور و اولویت‌بندی انتخاب آثار از جنبه‌های گوناگون برای نامزدی ثبت در فهرست میراث جهانی را در‌بر‌می‌گیرد. از‌سویی این دو مؤلفه تنها مؤلفه‌های تأثیر‌گذار بر روند انتخاب آثار نیست، بلکه کمیته میراث جهانی در سال‌های اخیر برنامه‌ای با نام «استراتژی جهانی» راه‌اندازی کرده تا فهرست میراث جهانی را در سطح بین‌المللی معتبر نماید، نماینده‌ای از تمام فرهنگ‌ها و کشورها باشد و در تعدد آثار ثبت شده از کشورها و همچنین موضوعات و مضامین توازن برقرار کند، زیرا فهرست میراث جهانی دچار شکاف‌هایی عمیق بین کشورهای مختلف و مضامین میراثی شده بود [16]؛ این برنامه با محدودیت‌هایی برای ثبت آثار و تعیین اولویت‌هایی برای آن همراه بوده که انتخاب آثار را تحت‌تأثیر قرار داده است.

 

 

5. شیوه انتخاب توسط کشورهای عضو

هر‌یک از کشورهای عضو در تمامی سال‌های بعد از کنوانسیون میراث جهانی 1972 به شیوه‌ای خاص آثار نامزد برای ثبت در فهرست میراث جهانی را انتخاب می‌کنند. این شیوه بسته به زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، جغرافیایی و ... همواره در حال تغییر بوده و از‌همین‌رو است که در بسیاری از کشورها رویکردهای مختلفی در‌خصوص انتخاب آثار در طول زمان شاهد بوده‌ایم. به‌منظور انجام این پژوهش 10 کشور[8] مورد بررسی قرار گرفته‌اند که هرکدام از کشورها ویژگی خاصی در انتخاب آثار داشته‌اند و به‌نوعی ازجمله کشورهای موفق در ثبت جهانی شناخته می‌شوند. در جدول 1 هر‌یک از این کشورها و ویژگی‌های خاص آنها در زمینه انتخاب و نامزدی آثار بررسی شده است. در همه این کشورها شیوه‌های خاصی برای انتخاب آثار به‌کار می‌رود که تابع مؤلفه‌ها و موضوعات متفاوتی هستند؛ از سیاست‌های یک کشور در قبال میراث جهانی در جهت بهره‌برداری از آن تا وضع قوانین ملی در‌خصوص میراث جهانی و انتخاب آثار، سازماندهی و ساختار سازمانی متفاوت، مشارکت عمومی در فرایند انتخاب و ... این مؤلفه‌ها گاه تابع شرایط حاکمیتی یک کشور و گاه نیز بر شرایط حاکم تأثیر گذارند.

 

جدول 1. بررسی مؤلفه‌های مؤثر در انتخاب آثار نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی در کشورهای مختلف

رویکردهای خاص سیاسی، اقتصادی و ... در انتخاب

قوانین ملی خاص میراث جهانی و انتخاب آثار

سطح مشارکت ذی‌نفعان

نحوه جمع‌آوری پیشنهادها

سیاست نامزدی

نهاد مشاور انتخاب اثر

نهاد مسئول

 

رویکرد سیاسی

دارد

در مراحل پیشنهاد اثر نامزد، تهیه پرونده نامزدی و مدیریت بعد از ثبت

پیشنهاد[9]

بدون سیاست مشخص

هیئت بین نهادی فدرال

وزارت کشور

آمریکا

رویکرد حفاظتی

دارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد و کمک به تهیه پرونده نامزدی

پیشنهاد

نامزدی یک سال در میان

گروه راهبردی فهرست موقت

وزارت فرهنگ، رسانه، ورزش و دیجیتال

انگلیس

تقویت هویت ملی

دارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد و کمک به تهیه پرونده نامزدی

پیشنهاد

بدون سیاست مشخص

کمیته ملی کنوانسیون میراث جهانی و آژانس میراث

وزارت امور محیط‌ زیست

آفریقای جنوبی

اولویت میراث طبیعی

ندارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد و کمک به تهیه پرونده نامزدی

پیشنهاد-درخواست

(توسط دولت‌های محلی)

اتمام فهرست موقت خود

 

کمیته مشورتی میراث جهانی استرالیا

وزارت کشاورزی، آب و محیط ‌زیست

استرالیا

بدون رویکرد خاص

ندارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد

پیشنهاد

بدون سیاست مشخص

کمیته مشورتی و کمیته تخصصی

وزارت مسکن، میراث و دولت محلی

ایرلند

رویکردهای سیاسی، اقتصادی و هویت ملی

دارد

در هیچ مرحله از فرایند ثبت جهانی

درخواست[10]

نامزدی سالیانه

ندارد

وزارت مسکن و توسعه شهری-روستایی و اداره دولتی میراث فرهنگی

چین

رویکردهای سیاسی و اقتصادی

 

ندارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد

پیشنهاد-درخواست

بدون سیاست مشخص

کمیته مشورتی در زمینه میراث جهانی و کارگروه فهرست موقت

وزارت فرهنگ

هند

گردشگری و اقتصادی

دارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد

پیشنهاد-درخواست

(توسط ایالات خودمختار)

نامزدی سالیانه

شورای میراث تاریخی و کارگروه (I) اول میراث جهانی

وزارت فرهنگ و ورزش

اسپانیا

بدون رویکرد خاص

ندارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد

پیشنهاد-درخواست

تعداد کم برای نامزدی و اتمام آنها

کارگروه تخصصی

وزارت آموزش و فرهنگ

فنلاند

بدون رویکرد خاص

ندارد

در مرحله پیشنهاد اثر نامزد

پیشنهاد

بدون سیاست مشخص

کمیته مشورتی

وزیر محیط‌ زیست و تغییرات اقلیمی

کانادا

 

مهم‌ترین بخش انتخاب آثار در مرحله نخست آن یعنی توسط کشورها صورت می‌پذیرد جایی که کشورهای عضو تصمیم می‌گیرند از میان آثار بالقوه خود هرساله اثری را نامزد کنند. این انتخاب سالیانه هر کشور عضو نیز طبق بررسی‌های انجام ‌شده، خود تابع مؤلفه‌های مشخص صورت‌ می‌گیرد. بررسی کشورهای عضو نشان می‌دهد که همه مؤلفه‌هایی که در شیوه انتخاب آثار در این کشورها مؤثر است تابعی از ساختار حکومتی کشور عضو و سازمان انتخاب‌کننده است. لذا می‌توان گفت تمام مؤلفه‌های مؤثر در شیوه انتخاب کشورها تابعی از شرایط ساختار سیاسی و حکومتی کشورهای عضو است و ساختار سازمانی انتخاب نیز از همین مسئله تأثیر می‌پذیرد. اما نقطه تمایز در شیوه انتخاب آثار در کلیه کشورها مسئله شفافیت و مشارکت است. نحوه مشارکت مردم و ذی‌نفعان در فرایند انتخاب آثار بر کلیه مؤلفه‌های دیگر شیوه انتخاب تأثیر مستقیم می‌گذارد. علاوه‌بر اینکه مشارکت مردم و همه ذی‌نفعان در فرایند انتخاب یک الزام از طرف یونسکو است، اما نگاه و رویکرد کشورها به این مسئله جهت‌گیری اصلی هر کشور را در فرایند انتخاب آثار برای ثبت در فهرست میراث جهانی مشخص می‌کند. نکته مهم در فرایند انتخاب و ثبت میراث جهانی در کشورهای مختلف، وجود قوانین ملی برای تنظیم روابط در درون هر کشور در‌خصوص میراث جهانی است.

6.ایران و ثبت جهانی

ایران یکی از کشورهای تأثیرگذار در کنوانسیون میراث جهانی چه در زمان شکل‌گیری و چه بعد از آن بوده است. بعد از شکل‌گیری کنوانسیون 1972، ایران قانون الحاق به کنوانسیون را در هشتم دی‌ماه 1353، دقیقاً دو سال بعد از شکل‌گیری کنوانسیون، در مجلس شورای ملی به تصویب می‌رساند و رسماً به کشورهای عضو این کنوانسیون می‌پیوندد [17].

قبل از انقلاب اقداماتی در‌خصوص میراث جهانی در ایران انجام شد، از‌جمله پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی، عضویت ایران در کمیته میراث جهانی و ریاست ایران بر این کمیته. اما در این دوره هیچ ساختار و یا سازماندهی مشخصی برای بهره‌برداری از این فرصت صورت نگرفت و عملاً اولین آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی در بعد از انقلاب صورت گرفت که به اهتمام و تلاش‌های فردی میسر گردید. از‌همین‌رو نمی‌توان برای پیش از انقلاب اسلامی، رویکرد خاصی در این حوزه متصور شد و تنها تلاش‌ها برای بهره‌برداری سیاسی در سطح بین‌المللی مشخصه این دوره است.

با این توضیح، بررسی سیر تاریخی[11] میراث جهانی در ایران در بازه زمانی شکل‌گیری کنوانسیون میراث جهانی تا به امروز نشان می‌دهد که میراث جهانی متناسب با جریان بین‌المللی در این حوزه و شرایط میراث فرهنگی کشور در هر بازه زمانی، تحت‌تأثیر سیاست‌ها و اقداماتی قرار گرفته که منجر به نتایجی قابل ‌ذکر شده است. در ادامه در جدول زیر، در هر بازه زمانی سیاست‌ها و رویکردهای هر دوره تحلیل‌ شده‌اند.

علت دسته‌بندی سیر زمانی مورد بررسی در چهار دوره، وقوع اتفاقات مهم در عرصه میراث جهانی در ایران بوده است. دوره اول که از شکل‌گیری کنوانسیون میراث جهانی تا ثبت سه اثر اول ایران در فهرست میراث جهانی را شامل می‌شود (دوره آغازین)، بازگوکننده بازه زمانی است که ایران برای پیوستن به کنوانسیون و تأثیرگذاری در آن تلاش می‌کند. دوره دوم (دوره توقف ثبت آثار) به دوره طولانی ۲۴‌ساله توقف ثبت اثر در فهرست میراث جهانی و عوامل و زمینه‌های این توقف می‌پردازد. دوره سوم (دوره آشفتگی) از سرگیری مجدد فرایند ثبت جهانی در ایران و آشفتگی پیرامون ساختار اولیه میراث جهانی بعد از ثبت مجدد آثار ایران در فهرست میراث جهانی را نشان می‌دهد و در‌نهایت دوره چهارم (دوره ثبات) به دوره ثبات ساختار میراث جهانی در ایران و ثبت آثار در درون ساختار تشکیلاتی میراث فرهنگی در کشور می‌پردازد و تا به امروز ادامه می‌یابد.

 

جدول 2. سیاستها و رویکردهای دوران مختلف تاریخی در قبال میراث جهانی

 

سیاست‌ها و رویکردها

دوره اول (1358-1351)

- رویکرد دولتی در تأثیرگذاری بین‌المللی از طریق کنوانسیون میراث جهانی و نهاد‌های بین‌المللی وابسته به یونسکو در قبل از انقلاب،

- عدم اولویت موضوع میراث جهانی در سیاست‌های کلان کشوری و نبود فرصت برای ایجاد ساختارهای مناسب این حوزه،

- انتخاب فردی آثار نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی،

- عدم تعبیه ساختار مشخص برای فعالیت ذیل کنوانسیون میراث جهانی چه قبل و چه بعد از انقلاب،

- رویکرد انتخاب آثار شناخته شده و عدم توجه به آثار در معرض خطر و یا دارای اهمیت حفاظتی به‌منظور ثبت جهانی،

- عدم پیش‌بینی نسبت به وضعیت آینده میراث جهانی و محدودیت‌های ثبت در سال‌های بعدی،

- ثبت سه اثر اول ایران در فهرست میراث جهانی در سال 1358.

دوره دوم (1382-1358)[12]

- عدم اولویت موضوع میراث جهانی برای سیاستگذاران تا ابتدای این دوره (در دهه 60 شمسی)،

- در اولویت نبودن همکاری‌های بین‌المللی میراثی در ابتدای این دوره،

- عدم اولویت قرار گرفتن موضوع شناسایی و ثبت آثار چه ملی و چه جهانی در ابتدای دوره،

- تغییر رویکرد نسبت به مسئله ثبت جهانی و ملی با تغییر ساختارهای میراث فرهنگی در کشور و تغییر رؤسای آن،

- تغییر رویکرد به‌سمت همکاری‌های بین‌المللی چندرشته‌ای در انتهای دوره،

- سامان ‌بخشیدن به مدیریت آثار مهم ملی از طریق ایجاد پایگاه‌های پژوهشی،

- تقویت بنیه فنی بدنه میراث فرهنگی و آشنایی آنها با ادبیات میراث جهانی در انتهای این دوره زمانی،

- حرکت به‌سمت ثبت جهانی از طریق تهیه فهرست موقت در انتهای این دوره زمانی.

دوره سوم (1387-1382)

- تغییر رویکرد نسبت به مسئله ثبت جهانی و شروع فرایند ثبت جهانی در ایران بعد از وقفه ۲۴‌ساله،

- ثبت اولین اثر ایران بعد از وقفه 24‌ساله با ثبت تخت‌ سلیمان در سال 1382،

- انتخاب سیاست توزیع جغرافیایی به‌جهت در‌بر‌گرفتن همه کشور در فرایند میراث جهانی در ابتدای شروع مجدد آن در ایران،

- تحول در نگرش به موضوع میراث فرهنگی و تنوع‌بخشی موضوعی به آثار نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی و فهرست موقت،

- اتخاذ رویکرد تغییر نگرش به موضوعات و مضامین متنوع میراث فرهنگی در بازنگری فهرست موقت در سال 1386،

- استفاده از حداکثر ظرفیت سالیانه به‌جهت ثبت در فهرست میراث جهانی،

- توجه به میراث طبیعی و ثبت این آثار در کشور برای اولین‌بار.[13]

دوره چهارم (1387-1400)

 

- ثبات در فرایند میراث جهانی،

- تغییر رویکرد انتخاب آثار از انتخاب فردی به شورایی،

- شکل‌گیری شورای سیاستگذاری ثبت و حریم کشور در سال 1393،

- ایجاد هماهنگی فرانهادی در حوزه میراث طبیعی،[14]

- ثبت اولین اثر طبیعی در این دوره با ثبت کویر لوت در سال 1395،

- تعیین رویکردها و سیاست‌های مشخص در‌خصوص انتخاب آثار نامزد میراث جهانی ازجمله توزیع جغرافیایی، پرونده‌های زنجیره‌ای، توزیع متعادل موضوعی، وضعیت مدیریتی و حفاظتی، آمادگی آثار به‌جهت نامزدی نهایی و در نظر گرفتن سیاست‌های کلی سازمان،

- ثبت اولین اثر بافت تاریخی و اثر صنعتی-مدرن در این دوره،

- تداوم توسعه مفهوم میراث فرهنگی و نمود این اقدامات در فرایند میراث جهانی به‌صورت عملی،

- تغییر رویکرد از عدم مشارکت ذی‌نفعان به مشارکت حداقلی در فرایند انتخاب تا ثبت و مدیریت اثر در عرصه جهانی.

به‌طور‌کلی می‌توان کلیه وقایع مرتبط با میراث جهانی در ایران را در نمودار زیر مشاهده کرد.

 

نمودار 2. شکل‌گیری کنوانسیون میراث جهانی 1351

 

 

7.بررسی فهرست میراث جهانی و موقت ایران

در حال حاضر ایران 27 اثر در فهرست میراث جهانی دارد که 25 اثر آن فرهنگی است و تنها دو اثر طبیعی را به ثبت رسانده‌است.[15] از حیث تعداد آثار ثبت ‌شده، ایران در بین 10 کشور با تعداد بالای آثار ثبت‌ شده در فهرست میراث جهانی قرار دارد.

 

 

نمودار 3. کشورهای با بیشترین تعداد آثار ثبت‌ شده در فهرست میراث جهانی

 

 

فهرست میراث جهانی ایران متشکل از آثار متعدد و متنوعی است. به‌طورکلی می‌توان فهرست میراث جهانی ایران را از دو جنبه کلی و جزئی بررسی کرد. بررسی کلی با نگاهی به میراث فرهنگی و طبیعی است و معیار بررسی را دسته‌بندی میراث به تفکیک معیارهای فرهنگی و طبیعی قرار داده است. اما بررسی جزئی به‌دلیل پیچیدگی‌های میراث فرهنگی با تأکید بر این دسته از آثار و با رویکرد ایکوموس،[16] انجام‌ می‌شود که شامل معیارها و شاخص‌هایی است که در ادامه به آن پرداخته می شود.[17]

8.بررسی کلی فهرست میراث جهانی ایران

بررسی فهرست میراث جهانی ایران نشان می‌دهد که آثار طبیعی 7.4 درصد این فهرست را شکل می‌دهد و 92.6 درصد فهرست ایران نیز آثار فرهنگی است و هیچ اثر مختلط طبیعی و فرهنگی نیز در فهرست وجود ندارد؛ این در‌حالی است که در کل جهان تعداد آثار ثبت ‌شده (تا پایان سپتامبر 2023) در فهرست میراث جهانی 1199 اثر است که 933 اثر آن را آثار فرهنگی و 227 اثر طبیعی و 39 اثر هم مختلط فرهنگی و طبیعی شکل می‌دهد. این موضوع به وضوح شکاف در تعداد آثار طبیعی نسبت به آثار فرهنگی را نشان می‌دهد.[18]

 

 

 

نمودار 4. درصد فراوانی میراث فرهنگی، طبیعی و مختلط در فهرست میراث جهانی ایران و جهان

 

 

بررسی فهرست موقت TL)[19]) ایران نیز به‌عنوان فهرست بالقوه به‌جهت ثبت در فهرست میراث جهانی نشان می‌دهد که از 59 اثر موجود در آن 45 اثر فرهنگی، 12 اثر طبیعی و 2 اثر مختلط طبیعی و فرهنگی[20] است.

همچنین بررسی بیشتر نشان می‌دهد که در فهرست میراث جهانی 48 اثر فرامرزی[21] دیده ‌می‌شود. این در‌حالی است که با پیوستن کشور آذربایجان به پرونده جنگل‌های هیرکانی در سال 2023، که ایران آن را در سال 2019 به ثبت رسانده ‌بود، عملاً اولین اثر فرامرزی ایران نیز در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

  • بررسی توزیع جغرافیایی در سطح کشور

فهرست میراث جهانی ایران از آثار متنوعی شکل ‌گرفته که در نقاط مختلف کشور جای گرفته‌اند. این فهرست شامل چندین اثر سریالی[22] (زنجیره‌ای) است که هر اثر شامل چندین سایت می‌شود که گاهاً برخی از این سایت‌ها در کل کشور پخش‌ شده‌اند. در انتخاب و ثبت آثار در فهرست میراث جهانی عوامل متعددی دخیل هستند، اما انتخاب متعادل این آثار در پهنه جغرافیایی یکی از عوامل مؤثر در انتخاب صحیح محسوب‌ می‌شود.[23]

بررسی جانمایی آثار ثبت ‌شده در فهرست میراث جهانی (تا پایان سپتامبر سال 2023) بعد از ثبت جهانی کاروان‌سرای ایرانی به‌همراه سایت‌های آنها بر روی نقشه نشان می‌دهد که تقریباً همه استان‌های کشور (به‌جز دو استان ایلام و چهار‌محال و بختیاری) سایت‌هایی در آثار ثبت جهانی شده دارند،[24] اما تراکم این سایت‌ها در مرکز کشور بیشتر است؛ یعنی استان‌های اصفهان، فارس، کرمان و یزد بیشترین تعداد سایت‌های میراث جهانی را در خود جای داده‌اند. در‌خصوص میراث طبیعی هم با وجود اینکه دو اثر یعنی جنگل‌های هیرکانی و کویر لوت در فهرست قرار دارند، اما تعداد بالای سایت‌های آنها به‌خصوص در مورد جنگل‌های هیرکانی به وضوح دیده‌ می‌شود. از‌همین‌رو سه استان شمالی کشور بیشترین سایت‌های طبیعی را در خود جای داده‌اند.

 

نقشه 1. جانمایی سایت‌های میراث جهانی ایران

 

البته نوع آثار غیرمنقول، دارا بودن ارزش برجسته جهانی و عوامل دیگر، مؤثر در انتخاب آثار از گستره پهنه کشور است، به همین منظور به‌جهت بررسی دقیق‌تر فهرست موقت ایران که آثار بالقوه به‌جهت ثبت در فهرست میراث جهانی را در خود جای داده‌اند، بر روی نقشه جانمایی شده است. بررسی نقشه پایین نشان می‌دهد که تقریباً خلأهای موجود در فهرست میراث جهانی و توزیع متعادل سایت‌های فرهنگی و طبیعی در فهرست موقت به‌خوبی پوشش داده شده و سایت‌های بالقوه طیف وسیعی از استان‌ها و مناطق جغرافیایی کشور را در‌بر‌گرفته است. اما همچنان هیچ اثری از استان ایلام در فهرست موقت قرار ندارد و همچنان تراکم سایت‌های بالقوه در مرکز کشور بیشتر از سایر نقاط کشور است و در فهرست موقت همچنان استان‌های با بیشترین اثر جهانی، دارای اثر نامزدی بالقوه نیز می‌باشند.

 

 

 

 

 

نقشه 2. سمت راست: جانمایی سایت‌های فهرست موقت و میراث جهانی ایران، نقشه سمت چپ: جانمایی سایت‌های فهرست موقت ایران

 

 

 

9.بررسی جزئی فهرست میراث جهانی ایران

بررسی جزئی فهرست میراث جهانی به ماهیت آثار ثبت‌ شده می‌پردازد. هدف از این بررسی ترسیم وضع موجود از تنوع گونه‌ها و موضوعات مختلف میراثی در فهرست میراث جهانی و فهرست موقت است تا شکاف‌های احتمالی در جهت کم‌تر نمایان شدن گونه‌های خاص از میراث روشن شود و فهرست میراث جهانی کشور و به‌تبع آن فهرست میراث جهانی متعادل، معتبر و نماینده‌ای از تمام کشور و فرهنگ‌ها گردد.

 

جدول 3. قوتها و ضعفهای فهرست جهانی کشور با نظر به بررسی گونهشناسی، زمانی-منطقهای و موضوعی

نوع بررسی

ضعف

قوت

بررسی گونهشناسی

- تعداد کم برخی از گونه‌های آثار از‌جمله «میراث قرن 20»، «میراث صنعتی» و «میراث بومی» در فهرست میراث جهانی ایران به نسبت فهرست کلی میراث جهانی،

- تعداد بالای برخی از گونه‌های میراثی از‌جمله «بناها، کاخ‌ها، قلعه‌ها، ساختمان‌های تاریخی تک، مجموعه‌ها و مقبره‌ها» و سایت‌های باستان‌شناسی در فهرست میراث جهانی و فهرست موقت ایران به نسبت تمامی آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی از تمام کشورها،

- شکاف در عدم وجود برخی از گونه‌های میراثی در فهرست میراث جهانی ایران از‌جمله «فسیل‌ها»،

- عدم جبران شکاف‌ها در دسته گونه‌شناسی آثار در فهرست موقت ایران به‌عنوان فهرست بالقوه ثبت میراث جهانی،

- برخی از دسته‌های آثار به‌خوبی در فهرست میراث جهانی ایران به ثبت رسیده‌اند که تقریباً متناسب با فهرست میراث جهانی کلی است، از‌جمله «منظره‌ای فرهنگی»،

- جبران شدن شکاف‌های فهرست میراث جهانی ایران به‌دلیل قرار داشتن تعداد کافی از برخی از گونه‌ها از‌جمله «میراث صنعتی» و «میراث قرن 20» در فهرست موقت ایران،

بررسی زمانی-منطقهای

- برخی از دوره‌های تاریخی از‌جمله دوره هخامنشی، دوره صفوی، ساسانی و ایلخانی از بقیه دوره‌های تاریخی نماینده بیشتری در فهرست میراث جهانی ایران دارند.

- دوره‌های عمده تاریخی در ایران به‌طور کامل نماینده در فهرست میراث جهانی ایران دارند،

- شکافی بین تعداد آثار تاریخی قبل و بعد از اسلام در ایران وجود ندارد،

- جبران شکاف‌های فهرست میراث جهانی در ایران در دسته‌بندی دوره‌های تاریخی با قرار داشتن تعداد مناسبی از دوره‌های تاریخی که کمتر در فهرست میراث جهانی ایران نماینده دارند، در فهرست موقت ایران.

بررسی موضوعی

- عدم وجود هیچ اثری از دسته موضوعی «توسعه تکنولوژی»[25] در فهرست میراث جهانی،

- توجه کم به موضوع «حرکت مردم (مسئله کوچ و کوچ‌نشینی، مهاجرت و ...)» در فهرست میراث جهانی ایران با توجه به ظرفیت این موضوع در ایران.

- توازن نسبی توجه به جنبه‌های ملموس و ناملموس در آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی،

- وجود آثار از همه ادیان موجود در منطقه در فهرست میراث جهانی ایران (توازن نسبی در توجه به ادیان).

 

 

 

10. ارزیابی پروندههای نامزد میراث جهانی ایران توسط نهادهای مشاور

ارزیابی همه آثار نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی توسط نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی ([26]ICOMOS و IUCN[27]) انجام‌ می‌شود. این ارزیابی‌ها به تصمیم‌گیری کمیته میراث جهانی برای ثبت یک اثر یاری می‌رساند.[28] به‌رغم توصیه نهادهای مشاور در‌خصوص یک اثر نامزد، این کمیته میراث جهانی است که تصمیم نهایی را می‌گیرد که می‌تواند این تصمیم با نظر نهاد مشاور کاملاً مغایر باشد. از‌همین‌رو بسیاری از آثاری که حتی به ثبت رسیده‌اند نیز لزوماً توسط نهاد مشاور تأیید نشده‌اند.

در ایران از ابتدای شکل‌گیری کنوانسیون میراث جهانی تاکنون 30 اثر برای ثبت در فهرست میراث جهانی نامزد شده‌اند؛ از این بین ۲7 اثر در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند. بررسی گزارش‌های ارزیابی نهادهای مشاور نشان می‌دهد که حتی ۲7 اثری که توسط کمیته میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند، توسط نهادهای مشاور لزوماً توصیه به ثبت ‌نشده‌اند. آثاری که توسط نهادهای مشاور توصیه به ثبت ‌شده‌اند (15 اثر) نیز در مواردی نقدهای جدی بر آنها توسط این نهادها وارد شده است. در جدول زیر توصیه نهادهای مشاوره در‌خصوص آثار نامزد ایران در فاصله زمانی ابتدای شکل‌گیری کنوانسیون تاکنون (۱۴۰2) و همچنین تصمیم نهایی کمیته میراث جهانی در‌خصوص این آثار آورده شده است. گفتنی است در جدول زیر تنها آثاری آمده است که در مورد آنها نظر نهادهای مشاور در دسترس بوده است و از‌همین‌رو سه اثر ثبت شده اول ایران (چغازنبیل، تخت‌ جمشید و میدان نقش جهان) در ابتدای شکل‌گیری کنوانسیون میراث جهانی، که تنها خلاصه‌ای از توصیه نهادهای مشاور در دسترس است در جدول زیر ذکر نشده‌اند.

 

جدول 4. توصیه نهادهای مشاور و نتیجه نهایی تصمیم کمیته در‌خصوص آثار نامزد ایران

تصمیم کمیته میراث جهانی

توصیه نهاد مشاور

اثر نامزد

ثبت

ثبت

تخت‌ سلیمان (2003)

ثبت

ثبت

بم و منظر فرهنگی آن (2004)

ثبت

ثبت

پاسارگاد (2004)

ثبت

ثبت

سلطانیه (2005)

ثبت

ثبت

بیستون (2006)

ثبت

ثبت

مجموعه‌آثار رهبانی ارامنه ایران (2008)

ثبت

ثبت

مجموعه هیدرولیک تاریخی شوشتر (2009)

ثبت

ثبت

بازار تاریخی تبریز (2010)

ثبت

ثبت

خانقاه و مقبره شیخ صفی‌الدین (2010)

انصراف از نامزدی

عدم ثبت[29]

منطقه حفاظت ‌شده حرا (2011)

ثبت

ثبت

باغ ایرانی (2011)

ثبت

ثبت

گنبد قابوس (2012)

ثبت

تعویق[30]

مسجد جامع اصفهان (2012)

ارجاع[31]

تعویق

منظر فرهنگی میمند (2013)

ثبت

ارجاع

کاخ گلستان (2013)

ثبت

تعویق

شهر سوخته (2014)

ثبت

ثبت

منظر فرهنگی میمند (2015)

ثبت

ثبت

شوش (2015)

ثبت

تعویق

قنات ایرانی (2016)

ثبت

ارجاع

کویر لوت (2016)

ثبت

تعویق

شهر تاریخی یزد (2017)

تعویق

عدم ثبت

ارسباران (2018)

ثبت

تعویق

منظر باستان‌شناسی ساسانی (2018)

ثبت

ثبت

جنگل‌های هیرکانی (2019)

ثبت

ثبت

اورامان (2020)

ثبت

تعویق

راه ‌آهن سراسری ایران (2021)

ثبت

ارجاع

کاروان‌سرای ایرانی (2023)

تعویق

عدم ثبت

منظر فرهنگی ماسوله (2023)

 

بررسی جدول فوق نشان می‌دهد که 43 درصد آثار نامزد ایران توسط نهادهای مشاور توصیه به موردی غیر از ثبت اثر شده‌اند ولی در‌نهایت نتیجه کمیته میراث جهانی در‌خصوص این آثار (13 اثر) متفاوت از توصیه نهادهای مشاور بوده است. به‌جز دو اثر جنگل حرا و منظر فرهنگی ماسوله که توسط کشور بعد از اعلام‌نظر نهادهای مشاور به عدم ثبت از چرخه تصمیم‌گیری کمیته میراث جهانی خارج شد،[32] مابقی آثار، نتیجه تصمیم کمیته میراث جهانی روندی مثبت نسبت به توصیه نهاد‌های مشاور داشته‌اند، به‌گونه‌ای که آثاری که توسط نهادهای مشاور توصیه به «ارجاع» و یا «تعویق» شده‌اند اغلب توسط کمیته میراث جهانی به «ثبت» رسیده‌اند، حتی در اثر ارسباران که توصیه نهادهای مشاور به «عدم ثبت» بوده توسط کمیته میراث جهانی به «تعویق» تغییر یافته ‌است. تغییر نظر کمیته میراث جهانی در‌خصوص آثار نامزدی ایران نسبت به توصیه نهادهای مشاور دلایل متفاوت ازجمله دلایل فنی تا توجیهات ارائه ‌شده توسط ایران به اعضای کمیته میراث جهانی در‌خصوص ایرادات و مشکلات اعلام شده بوده است.

 

بررسی جزئی ارزیابی نهادهای مشاوره از آثار نامزد ایران بهجهت ثبت در فهرست میراث جهانی

در این بررسی، ارزیابی‌های IUCN و ارزیابی‌های ایکوموس از هم تفکیک شده است و در مورد آثاری که هم توسط IUCN و هم توسط ایکوموس مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند؛ ازجمله آثار منظر فرهنگی، هر دو گزارش ارزیابی مورد تحلیل قرار گرفته است. همچنین در‌خصوص آثاری که ارجاع شده‌اند و مجدداً در فرایند نامزدی قرار گرفته‌اند هر دو گزارش در هر دو سال مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. در ادامه تحلیل‌های ارائه‌ شده در‌خصوص گزارشات ارزیابی‌های نهادهای مشاور آمده است.

در نمودار زیر کلیه آثار فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته‌اند و تعدد مقوله‌ها در هر مورد نشان داده‌ شده است. این تعدد نشان‌دهنده فراوانی ایرادات و نواقص هر اثر از نظر نهادهای مشاور است.

 

نمودار 5. فراوانی مقوله‌های به‌دست آمده از ارزیابی ایکوموس از آثار نامزد فرهنگی ایران

 

 

بررسی نمودار بالا نشان می‌دهد که:

  1. در آثار فرهنگی و ارزیابی این آثار توسط ایکوموس بیشترین نواقص و ایرادات و مقوله‌های مرتبط با آن ابتدا در بخش «توجیه اثر»[33] است و سپس «حفاظت اثر»،[34] «تحلیل مقایسه‌ای»[35] و «اطلاعات ارائه ‌شده در پرونده» در مرتبه بعدی قرار می‌گیرند.
  2. حتی در آثاری که ایکوموس (به‌عنوان نهاد مشاور) توصیه به ثبت کرده است ازجمله در شوش و منظر فرهنگی میمند در سال ۲۰۱۵ بازهم می‌توان نواقصی در اثر دید.
  3. بیشترین نواقص در سال‌های اخیر مربوط به پرونده «کاروان‌سرای ایرانی»، «منظر باستان‌شناسی ساسانی استان فارس»، «قنات ایرانی»، «راه‌ آهن سراسری» و «شهر تاریخی یزد» است که در همه آثار مذکور توصیه به «تعویق» و یا «ارجاع» شده است که نشان‌دهنده چالشی بودن پرونده آنهاست.
  4. عمدتاً پرونده‌هایی که در سال‌های اخیر نامزد شده‌اند با چالش بیشتری مواجه بوده‌اند و علت نیز آن است که عمده این آثار، پرونده‌های زنجیره‌ای بوده‌اند که خود شامل تعداد زیادی از آثار می‌شده‌اند و به همین دلیل نسبت به سال‌های اولیه نامزدی آثار که تنها یک اثر نامزد می‌شده، مرحله ارزیابی سخت‌تری را پشت ‌سر می‌گذارند.

در‌خصوص آثار طبیعی که ارزیابی آن توسط IUCN انجام‌ می‌شود نیز همانند ارزیابی ایکوموس مقوله‌های مرتبط با ایرادات و نواقص در آثار در آیتم‌های مرتبط با پرونده نامزدی آثار دسته‌بندی‌ شده‌اند. در نمودار زیر کلیه آثار طبیعی ایران و همچنین منظره‌ای فرهنگی که توسط IUCN مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، بررسی ‌شده‌اند و تعداد مقوله‌ها در هر آیتم نشان داده ‌شده است. تعدد مقوله‌ها در هر مورد نشان‌دهنده فراوانی نواقص و ایرادات در مورد هر اثر از نظر نهاد مشاور است.

 

نمودار 6. فراوانی مقوله‌های به‌دست آمده از ارزیابی IUCN از آثار نامزد فرهنگی ایران

 

 

بررسی نمودار بالا نشان می‌دهد که:

  1. برخلاف آثار فرهنگی، بیشترین مقوله‌های مرتبط با نواقص در آیتم «مدیریت اثر»[36] و سپس در «توجیه اثر»، «اطلاعات ارائه‌ شده در پرونده» و «تحلیل مقایسه‌ای» دیده‌ می‌شود.
  2. آثاری که توصیه به ثبت‌ شده‌اند نیز (ازجمله در جنگل هیرکانی) نواقص و ایرادات جدی از‌سوی نهاد مشاور داشته‌اند.
  3. بیشترین نواقص و ایرادات هم در دو اثر «منطقه حفاظت‌ شده حرا» و «منطقه حفاظت ‌شده ارسباران» دیده ‌می‌شود که هر دو اثر توصیه به عدم ثبت شده‌اند.

بررسی گزارش‌های مرتبط با نهادهای مشاور در‌خصوص آثار نامزد در ایران نشان می‌دهد که عمده آثار نامزد ایران دارای چالش‌ها و ایرادات متعددی از نظر نهادهای مشاور بوده‌اند. برخی از این ایرادات در بحث تهیه پرونده نامزدی و برخی دیگر مرتبط با خود اثر و وضع موجود آن بوده است. به‌طورکلی می‌توان نتایج مهم بررسی گزارش‌های ارزیابی نهادهای مشاور را در موارد زیر خلاصه کرد:

  1. عمده ایرادات در گزارش‌های مرتبط با نهادهای مشاور مربوط به چالش‌ها و ناکافی بودن اطلاعات مورد نیاز در پرونده‌های نامزدی بوده است. این امر به‌خصوص در سال‌های اخیر بیشتر به‌چشم می‌آید. بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده این ایرادات به پرونده‌های زنجیره‌ای و یا پرونده‌هایی که وسعت و پهنه گسترده‌تری را شامل می‌شده‌اند، برمی‌گردد. نامزدی آثار زنجیره‌ای و یا با وسعت بالا سبب شده تا حجم پرونده‌های نامزدی بسیار بیشتر از سال‌های اولیه ثبت جهانی در ایران باشد و تهیه اطلاعات مورد نیاز برای تهیه پرونده‌های نامزدی نیز امری بسیار دشوارتر و پرهزینه‌تر باشد؛ لذا می‌توان گفت با توجه به گسترده‌تر شدن آثار نامزد ایران طبیعتاً پرونده‌های چند‌صد صفحه نیز خالی از اشکال نباشد و قرارگیری اطلاعات بیشتر در پرونده آسان نبوده و به همین دلیل است که ایرادات در پرونده‌های نامزدی در سال‌های اخیر بیشتر به‌چشم می‌خورد. البته این امر مؤید این مطلب است که تهیه پرونده‌های نامزدی نیاز به زمان و هزینه بیشتر برای تهیه آنها نیز می‌باشد.
  2. عمده رویکرد ایکوموس و توجه به ایرادات در پرونده‌های فرهنگی مربوط به بخش «توجیه اثر» بوده و در مورد آثار طبیعی عمده توجه به ایرادات مرتبط با «مدیریت اثر» بوده است. این امر نشان‌دهنده رویکرد متفاوت هر‌یک از نهادهای مشاور در برخورد با آثار نامزد است. حتی در‌خصوص آثاری که مشترکاً توسط این دو نهاد ارزیابی می‌شوند، از‌جمله آثار منظر فرهنگی، این تفاوت دیدگاه کاملاً به‌چشم می‌آید.
  3. بررسی کلیه مقوله‌های مرتبط با ایرادات موجود در پرونده‌های نامزدی آثار ایران نشان می‌دهد که عمده این ایرادات (چه آثار فرهنگی و چه آثار طبیعی) در موارد «توجیه اثر»، «مدیریت اثر»، «تحلیل مقایسه‌ای»، «اطلاعات ارائه‌ شده در پرونده» و «حفاظت اثر» است.

با نظر به نتایج به‌دست ‌آمده از بررسی تحلیلی گزارش‌های ارزیابی نهادهای مشاور و همچنین بررسی سیر ثبت هر‌یک از آثار نامزد در ایران، مهم‌ترین نکته‌ای که به‌چشم می‌آید این مطلب است که در بسیاری از آثار نامزد، تفاوت دیدگاه بین نهاد مشاور و کشور ایران در‌خصوص بخش‌های مختلف پرونده نامزدی، اطلاعات ارائه‌ شده، وضعیت اثر و حتی درک ارزش‌های آن اثر وجود دارد. این تفاوت درک به‌خصوص در آثار فرهنگی و در توجیه ارزش‌های آثار نامزد ایران بیشتر دیده‌ می‌شود. حتی در آثار طبیعی نیز این عدم درک بین نهاد مشاور و نهاد مسئول در کشور در مورد آثار نامزد نیز به‌چشم می‌خورد.

11. عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری کمیته میراث جهانی

بررسی‌ها نشان می‌دهد که عوامل متعددی در تغییر رویکرد کمیته میراث جهانی نسبت به توصیه نهادهای مشاور در‌خصوص آثار نامزد نقش دارند. به‌عنوان‌مثال یک گزارش نروژی به سی‌و‌چهارمین جلسه کمیته (2010) نشان داد که طی 10 تا 15 سال منتهی به ارائه گزارش، سیاست‌گرایی فزاینده‌ای ایجاد شده که به‌موجب آن سیاست بر تخصص فنی غلبه کرده است [5]. این تغییر رویکرد و سیاسی شدن تصمیمات کمیته در کلام مسئولان مرکز میراث جهانی و یونسکو نیز دیده‌ می‌شود. رئیس سابق یونسکو بیان می‌کند که «فرایند میراث جهانی یک مسابقه بین‌المللی نیست» که خود این مطلب، فشارهای زیاد به‌جهت ثبت در این فرایند را نشان می‌دهد و این در‌حالی است که ثبت میراث جهانی یک مسابقه تمام‌عیار است [6]. از‌سویی حضور در فهرست میراث جهانی برای بسیاری از کشورها دارای اهمیت بسیاری است، زیرا جایگاه برجسته و درآمد مالی به‌همراه دارد. همین امر سبب شده تا ویژگی سایت‌ها تا حد زیادی برای کشورهای عضو از اولویت خارج شود و مکان‌ها ارزش میراثی خود را از دست بدهند، در‌عوض آنها به‌عنوان دستگاه‌های مبادله‌ای عمل کنند که شبکه‌ای از ارزش‌های اقتصادی چندگانه را فراهم می‌کنند. در همین راستا رقابت‌پذیری در صنعت گردشگری نیز که یکی از فواید میراث جهانی است (و نه هدف آن)، سبب شده تا فرایند میراث جهانی به یک فرایند سیاسی تبدیل شود. بر همین اساس می‌توان گفت که تغییر رویکرد کمیته میراث جهانی نسبت به توصیه‌های نهادهای مشاورش بیشتر از آنکه جنبه فنی داشته‌ باشد، بر‌اساس رویه‌های سیاسی و اقتصادی و همچنین رابطه عضو کمیته با کشورهای معرفی‌کننده سایت است. کشورهای عضو با استراتژی‌های آشکار نفوذ، فشار بین‌المللی و دیپلماسی قدرت نرم، نفوذ فزاینده‌ای بر رأی‌گیری کمیته اعمال می‌کنند [4]. از‌همین‌رو بر‌اساس اسناد و شواهد عوامل مشخصی که در روند تصمیم‌گیری کمیته تأثیرگذارند را می‌توان دسته‌بندی کرد. این عوامل خود زیر مؤلفه‌هایی نیز دارند. این عوامل عبارتند از: 1. تغییر رویکرد کمیته با حضور بازیگران جدید، 2. سیاست بین‌المللی و عوامل مؤثر بر آن، 3. سیاست داخلی کشورها، 4. گونه‌های دیپلماسی در جلسات کمیته میراث جهانی (چانه‌زنی)، 5. تجارت رأی (Logroling) و 6. حضور در کمیته و میزبانی جلسات.

بسیاری از کشورها برای تأثیر‌گذاری[37] در تصمیم‌گیری کمیته میراث جهانی از این مؤلفه‌ها استفاده می‌کنند. این موضوع در سطوح یونسکو بسیار مورد نقد نیز می‌باشد، اما نکته حائز اهمیت این است که مرحله دفاع از پرونده‌های نامزدی و نحوه تأثیر‌گذاری بر تصمیم کمیته میراث جهانی اگر مهم‌ترین مرحله نباشد کمتر از تهیه پرونده نامزدی نیز نمی‌باشد. این دفاع معمولاً بسیار زودتر از جلسه سالیانه کمیته میراث جهانی آغاز می‌شود و به‌طور معمول، از جلسات نهادهای مشاور در بررسی پرونده‌های نامزدی، استفاده می‌شود. از‌همین‌رو میتوان گفت برای ثبت موفق نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و بهره‌مندی از ابزارهای تأثیر‌گذاری بر تصمیم کمیته میراث جهانی و دفاع از پروندههای نامزدی است.

12. ایران و کمیته میراث جهانی

همان‌گونه که در بخش ارزیابی نهادهای مشاور از پرونده‌های نامزد ایران مطرح شد، نتیجه نهایی تصمیم کمیته در‌خصوص بیش از 30 درصد پرونده‌های ارزیابی شده توسط نهادهای مشاور، متفاوت از ارزیابی این نهادها بوده است و تقریباً همه آنها روندی مثبت نسبت به ارزیابی نهادهای مشاور داشته‌اند. اما تغییر نظر کمیته میراث جهانی آن هم به نفع کشور در تمام سالیان گذشته خود علل متفاوتی دارد. مصاحبه با دست‌اندرکاران میراث جهانی در ایران نشان می‌دهد بخش مهمی از تغییر نظر کمیته میراث جهانی ماحصل تعاملات و بحث‌های کارشناسی بوده است که توسط نمایندگان اعزامی ایران صورت گرفته است. روند نیز به این صورت است که هیئت ایران با نمایندگان کشورهای عضو کمیته رایزنی می‌کنند و یک یا چند نماینده که با استدلال‌های نماینده ایران قانع می‌شوند، اصلاحیه‌ای در‌خصوص نظر نهادهای مشاور نسبت به پرونده نامزد ایران ارائه می‌نمایند. همین موضوع نشان می‌دهد که بخش مهم ثبت پروندههای نامزد ایران به‌واسطه تعاملات کارشناسی صورت گرفته است. از‌سویی نقش انکار‌ناپذیر افراد در این فرایند به وضوح دیده ‌میشود.

عدم حضور ایران در کمیته میراث جهانی[38] در همه این سال‌ها ثبت پرونده‌های ایران را با چالش مواجه نموده ‌است. از‌آنجاکه رأی‌گیری در سازمان‌های بین‌المللی حاصل اجماع و توافق پشت پرده کشورهای مختلف است، لذا با توجه به وضعیت بین‌المللی کشور در این خصوص، عضویت در کمیته میراث جهانی می‌تواند علاوه‌بر دستاوردهای فنی، خلأ‌های عدم توازن سیاسی در سطح بین‌المللی بین دیگر کشورها با ایران را تا حدودی پر کند. لذا فراهم کردن عضویت ایران در کمیته میراث جهانی به‌ همراهی کامل وزارت امور خارجه نیاز است.

 

13. تحلیلی بر مؤلفه‌های مؤثر بر فرایند انتخاب و ثبت میراث جهانی در ایران

بر‌اساس کنوانسیون میراث جهانی، انتخاب و ثبت آثار در فهرست میراث جهانی علاوه‌بر الزامات کنوانسیون و راهنمای اجرایی آن، به نحوه انتخاب و نامزدی اثر توسط کشور عضو نیز بستگی دارد. شیوه انتخاب و ثبت در هر کشور متفاوت است و طیف وسیعی از مؤلفه‌ها را شامل می‌شود. در ایران نیز همانند دیگر کشورهای عضو در فرایند انتخاب و ثبت میراث جهانی طیف وسیعی از مؤلفه‌ها مؤثر می‌باشد. بر همین اساس کلیه مؤلفه‌های مؤثر بر فرایند میراث جهانی در ایران در نمودار  و مدل زیر قابل مشاهده می‌باشند.

 

 

نمودار 1 : الگوی مولفه های موثر بر فرایند انتخاب و ثبت میراث جهانی در ایران

بر‌اساس الگوی بالا که از مصاحبه‌ها و متون استخراج‌ شده گزاره‌های حکمی زیر قابل ارائه است:

  1.  در ایران نیز همانند سایر کشورها پیش از آنکه فرایند انتخاب و ثبت تحت‌تأثیر عوامل داخلی باشد، متأثر از ضوابط کنوانسیون و راهنماهای اجرایی آن و اولویت‌ها و محدودیت‌های وضع‌ شده توسط کمیته میراث جهانی برای نامزدی آثار است. به‌عبارت‌دیگر آنچه سبب شکل‌گیری فرایند انتخاب و ثبت می‌شود ملزومات کنوانسیون است که در همه کشورها به‌جهت ثبت جهانی لازم‌الاجراست. همه این عوامل به‌عنوان شرایط علّی در فرایند انتخاب و ثبت در ایران عمل می‌کنند یعنی شرایطی که موجبات پدیداری پدیده اصلی یعنی فرایند انتخاب و ثبت می‌شوند.
  2. فرایند انتخاب و ثبت پیش از هر عامل دیگری در داخل، تحت‌تأثیر عوامل زمینه‌ای است که در آن بروز و ظهور می‌کند. به‌عبارت‌دیگر فرایند انتخاب و ثبت در ایران در ابتدا تحتتأثیر ساختار مدیریت متمرکز در کشور، ساختار تشکیلاتی انتخاب آثار در ایران، قوانین ملی در حوزه میراث فرهنگی و جهانی، بنیه فنی و تخصصی در بدنه میراث فرهنگی و ساختار تشکیلاتی تهیه پرونده نامزدی است. این مؤلفه‌ها اغلب ثابت‌ هستند و بر شرایط میراث جهانی در ایران تأثیر می‌گذارند.

در شرایط زمینه‌ای نیز بیشترین مسئله در ایران مرتبط با بنیه فنی و تخصصی در بدنه میراث فرهنگی است که علت نیز عدم شناخت کافی از وضعیت میراث جهانی و یا عدم اطلاع از وضعیت کنوانسیون در سال‌های توقف ثبت جهانی در کشور، بوده است. در کنار این موضوع، ساختار سازمانی انتخاب نیز مسئله مهمی در مؤلفه‌های زمینه‌ای است که به سیر شکل‌گیری ساختار سازمانی در ایران مربوط می‌شود؛ نکته مهم اینکه کلیه فرایند انتخاب و تصمیم‌گیری به‌طور کامل و متمرکز در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی انجام‌ می‌شود. اما در سال‌های گذشته بخشی از فرایند به استان‌ها واگذار شده و در کنار آن هماهنگی با سازمان‌های دخیل در امر میراث طبیعی نیز شکل گرفته است.

  1. مهم‌ترین مؤلفه در فرایند انتخاب و ثبت که به‌عنوان مداخله‌گر عمل می‌کند، نقش افراد[39] در این فرایند در ایران است. البته در کنار آن می‌توان نقش دولت‌ها و عدم وجود سیاست‌های کلان در مورد میراث جهانی در ایران را در فرایند انتخاب و ثبت مؤثر دانست. اما یکی دیگر از مهم‌ترین مؤلفه‌ها، مسئله شرایط کلی میراث فرهنگی در ایران در هر برهه زمانی است؛ از رؤسای سازمان تا اهداف و سیاست‌های آن و ثبات در وزارتخانه همه بر فرایند میراث جهانی تأثیرگذار هستند. فشارهای سیاسی که چه از جانب رؤسای سازمان و یا چه از جانب دستگاه‌های دیگر دولتی و یا نمایندگان مجلس بر فرایند انتخاب آثار وارد می‌شود نیز در این فرایند مؤثر است.

برخی از مؤلفه‌های مداخله‌گر مربوط به فرایند بررسی پرونده‌های نامزدی و تأثیر ارزیابی‌ها و ارزیابان پرونده‌ها و همچنین رویکردهای سیاسی یک ارزیاب در بررسی پرونده است. همچنین رویکرد نهاد مشاور در ارزیابی پرونده‌های نامزد نیز معطوف به درک این نهاد از ارزش‌های یک اثر است که عموماً به‌دلیل عدم شناخت کافی این درک متقابل از ارزش‌های برای نهاد مشاور میسر نمی‌شود. همچنین روند سیاسی شدن کمیته میراث جهانی و تأثیر‌گذاری بر روند تصمیم‌گیری این کمیته با چانه‌زنی‌های سیاسی و علمی، به‌عنوان مؤلفه مداخله‌گر عمل می‌کند.

  1. راهبردهایی که در ایران برای فرایند انتخاب و ثبت در جریان است عمدتاً تحت‌تأثیر رویکردهای انتخاب آثار است که توسط مسئولان انتخاب در ایران در پیش گرفته شده است. در کنار این راهبرد موضوعاتی همچون استفاده از معیارهای ملی انتخاب آثار،[40] انتخاب آثار به‌صورت شورایی، روش‌های مختلف انتخاب در این شورا، نحوه جمع‌آوری پیشنهادها برای بحث در شورا، رویکرد غربالگری داخلی آثار و رویکرد چند‌نهادی در مورد میراث طبیعی مطرح است. اما یکی از مهم‌ترین راهبردها در ایران استفاده از میراث جهانی به‌عنوان ابزاری برای حفاظت است. این در‌حالی است که اثر هنگامی باید برای نامزدی معرفی شود که از جهت حفاظت در شرایط مناسبی قرار داشته باشد.
  2. فرایند انتخاب و ثبت در ایران با همه مؤلفه‌های مؤثر بر آن (شرایط علّی، شرایط زمینه‌ای و راهبردها)، سبب پیامدهایی می‌شود که نشانگر محصول جریان میراث جهانی در ایران است. پیامدهای مهمی که در همه این سال‌ها فرایند ثبت در ایران، دستاورد مهمی برای آن محسوب ‌می‌شود ازجمله سرمایه اجتماعی شکل‌ گرفته که ابزاری مهم برای میراث جهانی در ایران است که از طریق آن علاوه‌بر آگاهی‌بخشی به جامعه در‌خصوص میراث فرهنگی و میراث جهانی به گسترش جریان میراث جهانی در ایران کمک می‌کند. هم‌زمان مطالبه اجتماعی شکل ‌گرفته که به خواست عمومی برای ثبت جهانی آثار منجر شده است هم می‌تواند جریانی مثبت باشد در جهت حمایت مردمی، هم می‌تواند سبب فشار به فرایند انتخاب شود.

توسعه مفهوم حفاظت و میراث جهانی به‌عنوان یک ابزار نیز از دیگر پیامدهای مثبت این فرایند است. اما در کنار اینها پیامدهای قابل‌توجهی نیز دیده‌ می‌شود که نیاز به برنامه‌ریزی در جهت رفع آنها و به حداقل رساندن تأثیر آنها در فرایند میراث جهانی در ایران است. شکاف در فهرست میراث جهانی که به‌دلیل عدم برنامه‌ریزی جامع و دقیق جهت نامزدی و ثبت همه موضوعات و گونه‌ها در فهرست ایران است یکی دیگر از این پیامدهاست. اما مهم‌ترین پیامد فرایند میراث جهانی را می‌توان مشارکت کم‌رنگ مردم و ذی‌نفعان در همه مراحل انتخاب و ثبت در ایران دانست که به تمرکزگرایی در فرایند انتخاب در درون وزارت میراث فرهنگی نیز منجر شده و به آن دامن می‌زند.

 

14.جمعبندی

روند میراث جهانی در ایران با فراز و نشیب زیادی همراه بوده است که ضعف‌ها و چالش‌های آن نیازمند رسیدگی است. بررسی ساختار میراث جهانی در ایران نشان می‌دهد که این فرایند در همه سالیان گذشته متکی به افراد بوده و ساختارهای شورایی و یا انتخاب آثار کمتر به‌چشم می‌خورد.

عدم حضور کمیته‌های ملی[41] نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی در فرایند میراث جهانی و حتی عدم تمایل و یا ضعف در ظرفیت فنی این کمیته‌های ملی برای حضور در فرایند میراث جهانی یکی از ضعف‌های اساسی این فرایند محسوب ‌می‌شود.

به‌طور مشخص برنامه‌ریزی بلند‌مدت در حوزه انتخاب و نامزدی آثار در ایران دیده نمی‌شود. این در‌حالی است که بسیاری از کشورهای مهم در حوزه میراث جهانی و تمدنی، طی برنامه‌ریزی‌های بلند‌مدت، نامزدهای حداقل 5 سال آینده خود را مشخص می‌کنند و به‌صورت شفاف به اطلاع عموم می‌رسانند.

از طرفی فرایند میراث جهانی در ایران یک فرایند از بالا به پایین است که مردم و ذی‌نفعان هیچ نقشی در این فرایند ندارند. این در‌حالی است که یکی از الزامات یونسکو، رضایت مردم محلی و ذی‌نفعان از نامزدی یک اثر است.

هیچ‌کدام از مراحل ثبت جهانی به‌طور مشخص توسط دستگاه متولی به اطلاع عموم نمی‌رسد و حتی نامزدهای سالیانه اغلب بعد از حضور ارزیاب در کشور، رسانه‌ای می‌شود. تقریباً شفافیتی در فرایند انتخاب و ثبت وجود ندارد و اطلاع‌رسانی در‌خصوص چرایی انتخاب یک اثر برای نامزد میراث جهانی توسط دستگاه مسئول صورت نمی‌گیرد.

موازی‌کاری نیز بخشی از ضعف‌های این جریان در کشور است؛ حضور شورای میراث طبیعی جهانی در کنار شورای ملی ثبت عملاً انتخاب آثار طبیعی را به‌صورت موازی با هم جلو می‌برد (هرچند انتخاب نهایی توسط شورای ملی ثبت انجام‌ می‌شود).

از‌سویی کشورمان نقش بسیار کمی در فرایندهای سیاسی کمیته میراث جهانی بازی کرده است. ایران بعد از دوره اول هیچ‌گاه عضو کمیته میراث جهانی نبوده و همچنین از چانه‌زنی کم‌تری برای ثبت آثار خود بهره‌مند است و تنها به چانه‌زنی کارشناسی و تکیه‌بر افراد شناخته شده خود، موفقیت‌هایی در ثبت آثار کسب کرده است.

پیشنهادها برای اصلاح فرایند موجود انتخاب و ثبت میراث جهانی در ایران

بررسی‌ها نشان می‌دهد که هیچ‌گونه قانون مدون و تنظیم‌کننده در‌خصوص اقدامات مربوط به ثبت جهانی آثار کشور وجود ندارد، لذا می‌توان پیشنهادهای لازم برای اصلاح فرایند میراث جهانی را در دو بخش اجرایی و تقنینی به‌صورت زیر بیان کرد:

  • پیشنهادات اجرایی
  1. اصلاح ساختار انتخاب آثار در درون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.

در حال حاضر فرایند انتخاب آثار بعد از گذشت سال‌ها توسط شورای ملی ثبت (در درون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) صورت می‌گیرد. شورای ملی ثبت که شورایی کاملاً درون‌سازمانی است وظیفه‌ ثبت ملی آثار را نیز بر‌عهده دارد. این در‌حالی است که وظایف میراث جهانی، از نوع بین‌بخشی است که همکاری دیگر وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها را نیازمند است. از‌سویی جایگاه نهادهای غیرانتفاعی مرتبط با میراث جهانی از‌جمله کمیته‌های ملی نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی به‌صورت رسمی در شورای ملی ثبت وجود ندارد. از‌همین‌رو می‌توان این ساختار را به‌صورت زیر تعریف کرد:

- ایجاد یک شورای میراث جهانی زیر‌نظر معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با حضور نمایندگان حقوقی و حقیقی به‌صورت زیر:

الف) وزارت امور خارجه، وزارت کشور، سازمان محیط‌ زیست و وزارت راه و شهرسازی (4 حق رأی)،

ب) معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیا میراث معنوی و طبیعی، مدیرکل حفظ و احیا بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی، مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی (4 حق رأی)،

ج) یک سازمان مردم‌نهاد (با معرفی وزارت کشور و تأیید وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی)، نماینده کمیته ملی ایکوموس، نماینده کمیته ملی IUCN (3 عضو بدون رأی)،

د) دو عضو هیئت علمی دانشگاه‌های دولتی (یک نفر در حوزه میراث فرهنگی، یک نفر در حوزه میراث طبیعی) (2 حق رأی)،

ه) حضور 1 معاون سابق میراث فرهنگی از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (بدون حق رأی)،

و) حضور 1 مدیر ثبت جهانی در ادوار گذشته یا نمایندگان ایران در جلسات سالیانه کمیته میراث جهانی (بدون حق رأی).

2.مطالعه جامع از خلأ‌های فهرست میراث جهانی ایران و تدوین سند چشم‌انداز میراث جهانی توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.

لازم است تا پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به فوریت مطالعه‌ای در‌خصوص خلأهای فهرست میراث جهانی ایران بر‌اساس الگوی یونسکو صورت دهد که در آن نسبت به جبران کمبودهای آثار مورد نیاز با استفاده از انتخاب آثار نامزد اقدام لازم صورت گیرد و فهرستی از نیازها و اولویت‌ها در این خصوص تهیه گردد. همچنین لازم است تا نتایج مطالعه در قالب سند چشم‌انداز میراث جهانی، با تأکید بر سند آمایش سرزمینی، توزیع جغرافیایی آثار قابل ثبت، توجه به مناطق کمتر برخوردار و ظرفیت‌های توسعه گردشگری مبتنی‌بر میراث جهانی تدوین و به تصویب شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری برسد.

3.امکان‌سنجی ثبت آثار موجود در فهرست موقت ایران و اصلاح این فهرست توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

فهرست موقت ایران به‌عنوان فهرست بالقوه ثبت میراث جهانی و نامزدهای آتی کشور، دارای نقص‌ها و ایرادات فراوان است. برخی از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی همچنان در فهرست موقت حضور دارند. برخی از آثار چند‌بار در فهرست تکرار شده‌اند و در‌نهایت مهم‌ترین مسئله بسیاری از آثار با توجه به وضعیت حفاظتی و مدیریتی اساساً امکان ثبت در فهرست میراث جهانی ندارند. گفتنی است که با توجه به محدودیت‌های ثبت جهانی و امکان نامزدی تنها یک اثر در هر سال و با توجه به حضور 59 اثر در فهرست موقت ایران، همین فهرست موجود نزدیک به 60 سال زمان نیاز دارد تا به ثبت در فهرست میراث جهانی برسد.

4.راه‌اندازی وب‌گاه مختص میراث جهانی ذیل سایت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.

بارگذاری کلیه اسناد مرتبط با میراث جهانی، اطلاع‌رسانی در مورد تصمیمات در‌خصوص انتخاب آثار و  نامزدهای آتی ایران، اطلاع‌رسانی در‌خصوص تمام مراحل فرایند نامزدی تا ثبت آثار و اخذ نظرات عمومی پیرامون نامزدهای میراث جهانی ایران از طریق وب‌گاه مختص به میراث جهانی صورت پذیرد. آرشیو تهیه شده باید به‌صورت کامل در دسترس عموم قرار گیرد (به زبان‌های فارسی و انگلیسی).

  • پیشنهادات تقنینی

همان‌طور که در بررسی تطبیقی کشورهای موفق در زمینه میراث جهانی نشان داده شد، بسیاری از این کشورها قوانین ملی مرتبط با میراث جهانی به تصویب رسانده‌اند که کلیه ساختار فرایند میراث جهانی و همچنین ساختار انتخاب آثار و نهاد متولی در آنها دیده شده است. لذا لزوم یک قانون ملی در راستای قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی بیش‌از‌پیش احساس می‌شود. از‌همین‌رو می‌توان پیشنهادهای زیر را ارائه داد:

1.تدوین قانون ساماندهی و حمایت از میراث جهانی کشور با هدف تکمیل قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی با محوریت زیر:

الف) تقسیم‌کار و نگاشت‌نهادی دستگاه متولی در امر میراث جهانی از‌جمله انتخاب آثار، نامزدی آثار، مدیریت سایت‌های میراث جهانی،

ب) مشخص نمودن جایگاه سازمان‌های مردم‌نهاد در فرایند انتخاب و ثبت میراث جهانی و ایجاد فضای مشارکتی برای برقراری تعامل پویا با مردم و مردمی‌سازی فرایند میراث جهانی،

ج) پیش‌بینی محل‌های درآمدی اختصاصی مرتبط با میراث جهانی و هزینه‌کرد آن در حفاظت از میراث جهانی و تهیه پرونده‌های نامزدی از همان محل،

د) ظرفیت‌سازی برای برقراری ارتباط منطقی بین ثبت جهانی و طرح‌های توسعه گردشگری با تأکید بر بهره‌برداری حفاظت‌محور.

2.در جهت ساماندهی و هدایت اقدامات شورای میراث جهانی با تأکید بر ساز‌و‌کار فعالیت شورا و نحوه انتخاب آثار، تبصره ذیل به بند «۳» ماده (۴) اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی الحاق شود:

«دستورالعمل انتخاب آثار و فرایندهای اجرایی شورای میراث جهانی، با تأکید بر اولویت‌بندی و جبران کمبودهای موجود فهرست آثار نامزد، سه ماه پس از لازم‌الاجرا شدن این قانون، توسط وزارت میراث فرهنگی تهیه و به تصویب شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری می‌رسد».

3.پیگیری عضویت ایران در کمیته میراث جهانی توسط وزارت امور خارجه.

وزارت امور خارجه موظف خواهد بود با همکاری سفیر ایران در یونسکو و همچنین وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نسبت به عضویت ایران در کمیته میراث جهانی اقدام کند. کلیه مذاکرات سیاسی و اعطای مشوق‌های لازم باید توسط وزارت امور خارجه صورت پذیرد. لذا تبصره زیر به بند «18» ماده (۴) لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی الحاق می‌شود:

«وزارت امور خارجه مکلف است در جهت عضویت جمهوری اسلامی ایران در کمیته میراث جهانی و سایر کمیته‌های تخصص مد‌نظر وزارت، اقدامات لازم را انجام دهد».

4.تعریف نظام طبقه‌بندی آثار ملی برای انتخاب آثار نامزد میراث جهانی توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.

از‌آنجا‌که آثار ملی کشور را می‌توان زیربنای معرفی آثار جهانی دانست، لذا لازم است تا نظام طبقه‌بندی مشخصی برای ارزش‌گذاری و دسته‌بندی آثار ملی مبتنی‌بر درج در فهرست میراث جهانی، تهیه شود تا فرایند انتخاب نامزدهای ثبت جهانی ساده‌تر و قابل نظارت گردد. لذا پیشنهاد می‌گردد تبصره «۴» بند «30» ماده (4) لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به‌شرح زیر اصلاح شود:

«فرایند و ضوابط ثبت و تشخیص موارد مذکور این بند با تأکید بر نظام طبقه‌بندی آثار بر‌اساس معیارهای قدمت، موقعیت جغرافیایی، محدودیت، ارزشمندی، انحصار و توجه به دوره‌های تاریخی، با هدف برقراری ارتباط منطقی بین آثار ملی و آثار جهانی، ظرف 6 ماه از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این قانون، به تصویب شورای عالی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برسد».

 

گزیده سیاستی

فقدان شورای میراث جهانی در کشور و نبود برنامه مدون در کنار عدم عضویت کشور در کمیته جهانی میراث جهانی، مهم‌ترین چالش‌های ثبت میراث جهانی می‌باشد و برای رفع آن اصلاح ساختار انتخاب آثار، انجام مطالعه جامع از خلاءهای فهرست میراث جهانی ایران و تدوین سند چشم‌انداز این حوزه و امکان‌سنجی ثبت آثار موجود در فهرست موقت توصیه می‌گردد.

 

[1] World Heritage List. Retrieved January 1, 2020, from https://whc.unesco.org/en/list/
[2] UNESCO., 1972, Convention Concerning The Protection of The World Cultural and Natural Heritage. In UNESCO (Issue November).
[3] Frey, B. S., & Steiner, L., 2011, “World Heritage List: does it make sense? ”, International Journal of Cultural
[4] Meskell, L., Liuzza, C., Bertacchini, E., & Saccone, D., 2015, “Multilateralism and UNESCO World Heritage: Decision-making, States Parties and political processes”, International Journal of Heritage Studies, 21(5): 423–440. https://doi.org/10.1080/13527258.2014.945614
[5] Stone, T, 2018, The Process of Selecting UNESCO World Heritage Sites. ODUMUNC 2018 Issue Brief
[6] Weiss, T. G., 2012, What’s Wrong With the United Nations and How to Fix it. London: Cambridge.
[7] یوکیلهتو، یوکا. (1387). تاریخ حفاظت معماری (طالبیان، محمد‌حسن. بهاری، خشایار). تهران: انتشارات روزنه.
[8] SPAB History. Retrieved December 4, 2019, from https://www.spab.org.uk/about-us/spab-history
[9] Treaties, States parties, and Commentaries - Hague Convention (IX) on Bombardment by Naval Forces, 1907. Retrieved December 4, 2019, from https://ihl-databases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/INTRO/220
[10] Elliott, M. A., & Schmutz, V. (2012). World heritage: Constructing a universal cultural order. Poetics, 40, 3, 256–277. https://doi.org/10.1016/j.poetic.2012.03.003
[11] League of nations. (1923). Minutes of the second session- committee on intellectual co-operation. https://biblio-archive.unog.ch/Dateien/CouncilMSD/C-570-M-224-1923-XII_EN.pdf
[12] The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments 1931. (1931). https://www.icomos.org/en/167-the-athens-charter-for-the-restoration-of-historic-monuments
[13] Meskell, L. (2013). Challenging the Economic and Political Order of International Heritage Conservation. Current Anthropology, 54, 4, 483. https://doi.org/10.1086/671136
[14] World Heritage List Nominations-Nomination process. Retrieved January 10, 2022, from https://whc.unesco.org/en/nominations/
[15] UNESCO. (2011). Preparing World Heritage Nomination. Paris: UNESCO
[16] UNESCO World Heritage Centre - Global Strategy.Retrieved December 30, 2019, from https://whc.unesco.org/en/globalstrategy/
[17] Meskell, L. (2018). A Future in Ruins: UNESCO, World Heritage, and the Dream of Peace. Oxford University Press