نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسنده
پژوهشگر گروه اقتصاد بین الملل دفتر مطالعات اقتصادی، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
در سال های اخیر، روابط تجاری اتحادیه اروپا با محور چین و ترانس آتلانتیک دستخوش تحولاتی شده است. جنگ روسیه و اوکراین نیز باعث افزایش وابستگی اتحادیه اروپا به آمریکا شده است. از طرف دیگر، اتحادیه اروپا در عین تعامل گسترده با چین، تلاش می کند از طریق رویه های تجاری از اقتصاد اتحادیه اروپا در مقابل چین محافظت کند.
ایران و اتحادیه اروپا از دیرباز با هم در ارتباط بوده اند که این ارتباط قبل از تحریم به صورت مستقیم در جریان بوده، اما در دوران تحریم این ارتباط، به صورت غیرمستقیم و در سطوح پایین تری در جریان است. طی ارتباط مستقیمی که سال ها برقرار بوده ایران نیازهای خام این اتحادیه را تأمین و نیاز خود به کالاهای صنعتی را برطرف می کرد. اگرچه تعامل اقتصادی مستقیم ایران و اتحادیه اروپا در شرایط فعلی بسیار دشوار و حداقلی خواهد بود؛ لکن ایران می تواند به گونه ای متفاوت با اتحادیه اروپا در تعامل باشد و برای برقراری این تعامل جدید منتظر رفع تحریم ها نماند. در این چارچوب ایران می تواند در زنجیره های ارزش به مقصد اروپا نقش آفرینی کند. توضیح اینکه اهمیت جغرافیای ایران در کریدور شرقی - غربی و در مسیر ابتکار کمربند و راه چین، بعد از جنگ روسیه و اوکراین افزایش یافته است.
کلیدواژهها
موضوعات
بیان / شرح مسئله
اتحادیه اروپا جزء قویترین اتحادیههای اقتصادی در جهان محسوب میشود که تاکنون عملکرد نسبتاً موفقی داشته است. اندیشه ایجاد اتحادیه اروپا از دیر باز در ذهن متفکران بوده، اما پس از جنگ جهانی دوم برای بازسازی اقتصادی، مهار ناسیونالیسم افراطی و مواجهه با تهدیدات جنگ سرد ضرورت پیدا کرد. بعد از تشکیل این اتحادیه عوامل مختلفی موجب تدوین سیاستهای تجاری شد که این سیاستها هر ساله نیز مورد بازنگری قرار میگیرند. ازآنجاکه ایران حتی در شرایط تحریم نیز میتواند جزء شرکای غیرمستقیم اتحادیه اروپا باشد، بررسی سیاستهای تجاریِ از گذشته تا به امروز این اتحادیه میتواند برای تدوین دیپلماسی اقتصادی مناسب، نکات درخور توجهی بههمراه داشته باشد.
نقطهنظرات / یافتههای کلیدی
یافتهها نشان میدهد که تجارت منشأ اصلی قدرت اتحادیه اروپاست و بهطور میانگین حدود 60 درصد تجارت کشورهای اتحادیه اروپا بهصورت درونی با کشورهای عضو و 40 درصد با کشورهای غیرعضو است. آمارهای تجارت این اتحادیه نشان میدهد که در طول زمان ترکیب تجارت این اتحادیه از کالا به خدمات در حال تغییر بوده و احتمالاً این روند در آینده نیز ادامه خواهد داشت. بنابراین تدوین سیاستهای تجاری برای این اتحادیه مهم است و شامل سیاستهایی برای کشورهای عضو بهجهت استمرار قدرت و سیاستهایی برای افزایش قدرت چانهزنی در مقابل کشورهای غیرعضو میشود. ازاینرو سیاستهای تجاری این اتحادیه هرچند سال یکبار برای حفظ قدرت این اتحادیه توسط اعضا مورد بازبینی قرار میگیرد؛ کمیسیون اروپا، در سیاست تجاریِ خود از همان ابتدا بهطور گسترده آزادسازی تجارت را هم از نظر تعرفهها و هم از نظر موانع غیرتعرفهای (بهاستثنای تجارت در زمینه امور دفاعی) دنبال کرده است، اما در حال حاضر، سیاست تجاری چیزی فراتر از محدودیتهای مرزی بر تجارت کالاست. اکنون تجارت خدمات و سرمایهگذاری مستقیم خارجی به نفع اتحادیه، اهمیت فزایندهای پیدا کرده است؛ همچنین موافقتنامهها در سیاستهای تجاری اروپا، شامل استانداردها و مقررات فنی و قوانین مربوط به حقوق مالکیت معنوی است که اتحادیه اروپا به این موضوعات در سطح چندجانبه در سازمان تجارت جهانی، در موافقتنامههای تجاری منطقهای و در موافقتنامههای دوجانبه پرداخته است؛ علاوهبر این، سیاستهای جدید تجارت دیگر در منطقهگرایی متمرکز نیست.
امروزه با ظهور برخی کشورهای آسیایی، ترکیب قدرت اقتصادی در جهان به ضرر قدرتهای قدیمی ازجمله ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا تغییر یافته است که این امر مهمترین دلیل برای بازنگری در سیاستهای تجاری اتحادیه اروپا در سالهای اخیر بوده و بر این اساس از سال 2015 به بعد این اتحادیه رویکردهای سختگیرانهای را درباره روابط اقتصادی با چین در پیش گرفته است.
ازجمله مهمترین اقدامات اتحادیه اروپا در قبال چین عبارتند از: عدم شناسایی اقتصاد چین بهعنوان اقتصاد آزاد، توجه به حقوق بشر به شکل موازی در کنار توافقات تجاری با این کشور، فشار برای کاهش نقش دولت در زمینههایی ازجمله انتقال دانش تخصصی، قانونگذاریهای سختگیرانه در حوزه امنیت غذایی و قانونگذاری سهلگیرانه در مسائل محیط زیستی. اروپا از این روش بهدنبال رقابت با چین و دستیابی به سهم بیشتر در اقتصاد این کشور است.
بنابراین در آخرین بازنگری در سیاستهای تجاری در سال2021، مهمترین چالشهای پیشرو بهشرح زیر برشمرده شدهاند: افزایش درونگرایی کشورها در مقابل جهانیسازی، ظهور سریع چین، تسریع تغییرات اقلیمی و تحولات دیجیتال؛ بهموجب چالشهای فوق، در طراحی سیاست جدید، اهدافی شامل: حمایت از گذار سبز، حمایت از زنجیره ارزش مسئولیتپذیر، حمایت از گذار دیجیتال، اصلاح برخی رویههای سازمان تجارت جهانی، تقویت روند اجراییسازی موافقتنامههای تجاری، تقویت مشارکت اتحادیه با همسایگان، با کشورهای بالکان غربی و سایر کشورهای مهم جهان مورد تأکید قرار گرفتهاند.
در این پژوهش در راستای فهم عمیقتر تغییرات سیاست تجاری اروپا، روابط اتحادیه اروپا با چین و ترانسآتلانتیک که از بازیگران اصلی جهان محسوب میشوند، بررسی شد. چین و اروپا از سال1998 تا سال 2015 روابط تجاری عمیقی با هم برقرار کردند. از سال 2015 تنشهایی میان این دو پدیدار شد و اروپا (عمدتاً اروپای غربی) صراحتاً چین را رقیب خود خطاب کرد[1] که این تنش در سالهای اخیر تشدید شده است. از طرف دیگر مهمترین شریک تجاری اتحادیه اروپا، آمریکاست که یافتهها نشان میدهد در آینده احتمال افزایش همکاری میان آنها وجود دارد. بعد از چین، روسیه، ترکیه، عربستان سعودی و امارات کشورهایی هستند که چون هم برای ایران مهم هستند و هم جزء شرکای اروپا شناسایی شدهاند در این پژوهش مورد بررسی بیشتر قرار گرفتند. این بررسیها نشان داد که عمده واردات اروپا نفت و مشتقات آن و وسایل کامپیوتری، الکترونیکی- نوری، ماشینآلات و تجهیزات است و عمده صادراتش ماشینآلات و وسایل مکانیکی، وسایل نقلیه و تجهیزات برقی هستند که کشور چین نیاز به کالاهای صنعتی خصوصاً وسایل برقی، ماشینآلات مکانیکی، مواد شیمیایی و وسایل نقلیه را تأمین میکند. ترکیه نیز اخیراً به صادرات کالاهای پیچیدهتر ازجمله وسایل نقلیه روی آوردهاست، اما کشورهای عربستان و امارات همچنان به تأمین نیازهای خام اروپا ازجمله نفت و مواد خام معدنی مشغول هستند. روسیه نیز قبل از جنگ اوکراین، نفت، گاز و غلات اروپا را تأمین میکرد.
در گام آخر این پژوهش نیز روابط ایران با اروپا در گذشته تا به امروز بررسی شد. شواهد حاکی از آن است که قبل از سال 2012 ایران جزء 10 کشور برتر تأمینکننده نفت و مواد خام مورد نیاز اروپا بوده و از اروپا کالاهای صنعتی مورد نیاز خود را وارد میکرد. بهدلیل اینکه عمده واردات اروپا مواد خام و صادراتش کالاهای صنعتی است و ایران نیز صادرکننده مواد خام و واردکننده کالاهای صنعتی است، آمارها اکمال تجاری نسبتاً خوبی را بین ایران و اروپا نشان میدهند، اما چنین تکمیلکنندگی در بلندمدت به نفع ایران نیست. پتانسیل تجاری نیز بین ایران و اروپا طی سالهای 2001 تا 2020 نوسانی بوده است. بررسی موافقتنامههای بین ایران و اروپا نیز نشان داد که اتحادیه اروپا سعی در برقراری تجارت آزاد یک طرفه به نفع خود داشته است که این موضوع میتواند منافع ایران را در تعاملات تجاری کاهش دهد.
پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی
اگرچه در شرایط فعلی برقراری تعامل مستقیم با اتحادیه اروپا بسیار دشوار و حداقلی است، اما با توجه به گذر کریدور شرق به غرب از ایران، میتوان نقش مشخصی در این کریدور مهم ایفا کرد، به این صورت که کنشگران صنعتی ایران میتوانند با مشارکت در ابتکار کمربند و راه چین، در زنجیرههای ارزش کالاهای صنعتی خصوصاً ماشینآلات و تجهیزات مکانیکی و مواد شیمیایی صادر شده از چین به اروپا ایفای نقش کنند و بخشی از ارزشافزوده ایجاد شده در این زنجیره را از آن خود کنند.
1.مقدمه
بدون تردید اتحادیه اروپا را میتوان جزء بلوکهای اقتصادی مهم دانست و اذعان داشت که از مهمترین شرکای تجاری سایر کشورهای تأثیرگذار در عرصه تجارت بینالملل است. ازاینرو شناخت این اتحادیه و اطلاع از آخرین تغییرات روابط تجاری و سیاستهای تجاری آن، شناخت شرکای تجاری مهم، کالاهای وارداتی و صادراتی این اتحادیه، برای ایران قطعاً نکات درخور توجهی خواهد داشت. ایران و اتحادیه اروپا از گذشته تا امروز روابط تجاری پُر فرازونشیب داشتهاند که بررسی این تعامل در طول زمان میتواند دید بهتری به سیاستمداران در راستای اتخاذ رویکرد در مقابل این اتحادیه بدهد. بنابراین این گزارش برای این منظور در 4 بخش تهیه شده که در بخش اول، ابتدا به شناخت اجمالی اتحادیه اروپا پرداخته خواهد شد، در بخش دوم، روابط اتحادیه اروپا با کنشگران اصلی جهان بررسی خواهد شد، در بخش سوم، تجارت این اتحادیه با کشورهای منتخب بیان شده و در بخش آخر به نسبت ایران و اتحادیه اروپا در مسیر طی شده و رویکرد بدیل اشاره خواهد شد.
در این بخش ذیل چند محور به بررسی اجمالی اتحادیه اروپا خواهیم پرداخت.
اتحادیه اروپا یک اتحادیه سیاسی و اقتصادی است که یکی از بزرگترین بلوکهای اقتصادی جهان محسوب میشود. جمعیت این اتحادیه حدود 444 میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی آن در سال 2022 بیش از 16 تریلیون دلار است.[2] کشورهای عضو عمدتاً در اروپا قرار دارند.[3] تاریخچه مختصری از عضویت اعضا بهشرح زیر است:
جدول 1. ترتیب اعضای اتحادیه اروپا و شرح کوتاهی از زمان عضویت در اتحادیه
اعضای اتحادیه اروپا |
تاریخچه کوتاهی از عضویت در اتحادیه |
بلژیک |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1958، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1995 |
فرانسه |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1958، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1995 |
آلمان |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1958، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1995 |
هلند |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1958، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1995 |
لوکزامبورگ |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1958، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1995 |
ایتالیا |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1958، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1997 |
ایرلند |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1973، عضو منطقه یورو از سال 1999، انصراف از منطقه شنگن |
انگلیس |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1973 و خروج از آن در سال 2020 |
دانمارک |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1973، انصراف از یورو، عضو منطقه شنگن از سال 2001 |
پرتغال |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1986، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1995 |
یونان |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1981، عضو منطقه یورو از سال 2001، عضو منطقه شنگن از سال 2000 |
اسپانیا |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1986، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1995 |
اتریش |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1995، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 1997 |
فنلاند |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1995، عضو منطقه یورو از سال 1999، عضو منطقه شنگن از سال 2001 |
سوئد |
عضو اتحادیه اروپا از سال 1995، عضو منطقه شنگن از سال 2001 |
اسلوواکی |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه یورو از سال 2009، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
اسلوونی |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه یورو از سال 2007، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
مالتا |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه یورو از سال 2008، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
قبرس |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه یورو از سال 2008 |
جمهوری چک |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
استونی |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه یورو از سال 2011، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
مجارستان |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
لهستان |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
لتونی |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه یورو از سال 2014، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
لیتوانی |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2004، عضو منطقه یورو از سال 2015، عضو منطقه شنگن از سال 2007 |
رومانی |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2007 |
بلغارستان |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2007 |
کرواسی |
عضو اتحادیه اروپا از سال 2013 |
Source: European-Union, Country Profiles.[4]
با ملاحظه جدول 1 میتوان دریافت که اغلب کشورهای قدرتمند جهان در اتحادیه اروپا قرار دارند. به همین دلیل این اتحادیه قویترین اتحادیه در جهان است که عملکرد نسبتاً موفقی نیز دارد و اکنون بهصورت الگو و نماد همکاری و همگرایی منطقهای برای سایر مناطق جهان تبدیل شده است (امیدی و اصلانی، 1388) و (شیرازی، 1392).
با توجه به آمارهای تجاری سال 2022 (جدول زیر)، اتحادیه اروپا هم بهلحاظ واردات و هم بهلحاظ صادرات نسبت به کشورهای آمریکا و چین رتبه بالاتری را بهخود اختصاص داده است.
جدول 2. مقایسه واردات و صادرات سه بازیگر مهم حوزه تجارت کالا در سال 2022 (میلیارد یورو)
کشور - تجارت |
واردات |
صادرات |
کل تجارت |
اتحادیه اروپا |
7125 |
6819 |
13944 |
ایالات متحده آمریکا |
3225 |
1970 |
5196 |
چین |
2594 |
3433 |
6028 |
Source: Trademap.
در جداول 3 و 4، سهم تجارت کالا و خدمات در دو سال 2014[5] و 2022 برای اتحادیه اروپا، چین و آمریکا مورد مقایسه قرار گرفتهاند؛ این مقایسه بهجهت اهمیت ترکیب تجارت در عرصه بینالملل انجام شده است.
جدول 3. سهم سه بازیگر مهم جهان در حوزه تجارت در سال 2014
کشور - تجارت |
سهم در تجارت کالا |
سهم در تجارت خدمات |
سهم در کل تجارت |
اتحادیه اروپا |
18 درصد |
26 درصد |
20 درصد |
ایالات متحده آمریکا |
13 درصد |
15 درصد |
14 درصد |
چین |
14 درصد |
8 درصد |
12 درصد |
Source: WTO, International Trade Statistics, 2015.
جدول 4. سهم سه بازیگر مهم جهان در حوزه تجارت در سال 2022
کشور - تجارت |
سهم در تجارت کالا |
سهم در تجارت خدمات |
سهم در کل تجارت |
اتحادیه اروپا |
14 درصد |
32 درصد |
18 درصد |
ایالات متحده آمریکا |
8 درصد |
23 درصد |
14 درصد |
چین |
13 درصد |
7 درصد |
15 درصد |
Source: WTO, International Trade Statistics, 2023& Trademap.
براساس جدول 3، اتحادیه اروپا بیشترین سهم از تجارت کالا و خدمات را به نسبت آمریکا و چین دارد، اما سهم تجارت خدمات این اتحادیه از سهم تجارت کالایی بیشتر است. در تجارت کالایی، چین در رتبه دوم و در تجارت خدمات آمریکا در رتبه دوم بعد از اتحادیه اروپا قرار دارد؛ همچنین مقایسه جداول 3 و 4، بیان میکند که که سهم تجارت کالایی اتحادیه اروپا در سال 2022 نسبت به سال 2014 کاهش و سهم تجارت در خدمات آن افزایش یافته است.
با توجه به حجم بالای تجارت، مقامات اتحادیه اروپا اهتمام ویژهای به موضوع تجارت دارند و هرچند سال یکبار سیاستهای تجاری اتحادیه را مورد بازبینی قرار میدهند و براساس ارزیابی تحولات جهانی، منطقهای و چالشهای پیشروی اتحادیه اروپا، سیاستهای جدیدی برای حل این چالشها تدوین میکنند (مسعودی، 1400).
بهطور کلی میتوان بیان کرد اتحادیه اروپا از ابعاد مختلفی ازجمله ابعاد سیاسی، دفاعی – امنیتی، فرهنگی، تجاری و... تشکیل شده است که سیاست تجاریِ آن نیز در راستای ایجاد هماهنگی با ابعاد دیگر تدوین میشود تا درنهایت همه با هم، همگرا شوند. در بررسی سیر تاریخی اتحادیه اروپا تمرکز این پژوهش بر روی سیاست تجاری خواهد بود، زیرا با وجود اینکه همواره حدود 60 درصد از تجارت اروپا مربوط به روابطِ درون اتحادیه با کشورهای عضو است،[6]، اما بهدلیل اثرگذاری سیاست تجاری اتحادیه اروپا بر سایر کشورها، اطلاع از تغییرات سیاست تجاری این اتحادیه، میتواند مفید باشد. سیر تغییرات سیاست تجاری را میتوان از زمان ایجاد اتحادیه مورد بررسی قرار داد؛ اندیشه ایجاد اروپای واحد از دیرباز ذهن متفکران و سیاستمداران این قاره را بهخود مشغول ساخته بود، اما زمینههای تحقق این اندیشه تنها پس از جنگ جهانی دوم فراهم شد. در آن دوران و پس از اتمام جنگ سرد، دولتهای اروپایی مصمم شدند تا به یک وحدت اقتصادی – سیاسی برسند. آنچه در صدر اولویتهای دولتهای اروپایی قرار داشت، عبارت بود از بازسازی اقتصادی، مهار ناسیونالیسم افراطی و مقابله با عوارض ناشی از جنگ سرد. یکی از الزامات تحقق این اهداف نیز مهار آلمان قلمداد شد؛ راهحلی که توسط ژان مونه، بازرگان، اقتصاددان و متفکر فرانسوی ارائه و بنای همکاری حول محور زغالسنگ و فولاد بهعنوان زیربنای توسعه صنعتی شد. بنابراین، در سال 1951 با امضای معاهده پاریس، جامعه زغالسنگ و فولاد اروپا (ECSC) تأسیس شد (ایزدی، 1387). سیاست تجاری مشترک جامعه زغالسنگ و فولاد اروپا اولین گامی بود که بهسمت یکپارچگی اروپا برداشته شد و این طرح در راستای ایجاد زمینه حرکت آزادانه محصولات بدون عوارض گمرکی یا مالیات بین قلمرو امضاکنندگان تدوین گردید. این معاهده عوارض واردات و صادرات، محدودیتهای کمی، اقدامات تبعیضآمیز و همچنین یارانههای دولتی را لغو و ممنوع کرد. همچنین کمیسیونی تشکیل شد که بر بازارها نظارت میکرد و شفافیت قیمت را تضمین میکرد. سپس با معاهده «جامعه اقتصادی اروپا»[7] و اجرای آن در 1958 بازار مشترکی فراتر از زغالسنگ و فولاد ایجاد شد که به معاهده رم معروف است. این معاهده بر 4 اصل استوار بود: جابهجایی آزادانه افراد، کالاها، خدمات و سرمایه. تمام این معاهدهها در راستای موافقتنامه عمومی تعرفهها و تجارت[8] (که یک توافقنامه چندجانبه در مورد تجارت کالا بود) تنظیم شد. GATT در سال 1948 لازمالاجرا شده بود و اتحادیه اروپا را ملزم میکرد تعرفههای گمرکی و محدودیت کمّی در تجارت کالاها بین اعضا را حذف کند.[9]
بعد از تشکیل اتحادیه اروپا و طراحی و اجرای موافقتنامههایی بین اعضا، تدوین سیاستهای تجاری در مقابل کشورهای غیرعضو ضرورت پیدا کرد. هدف از تعریف سیاست تجاری،[10] افزایش قدرت چانهزنی و بهدست آوردن اهرم قدرت بینالمللی در مقابل کشورهای غیرعضو بود. تعریف سیاست تجاری پس از گسترش تجارت بینالمللی در دهه 1970 و بهواسطه توسعه و تثبیت بازار اتحادیه اروپا در سال 1986 حیاتیتر شد؛ هدف آن بود که سطح رقابت اتحادیه اروپا در جهان تضمین شود. همچنین تحولات قابلتوجهی در سطح تجارت چندجانبه در دهه 1990 رخ داد و تمرکز تجارت خارجی از کالاها (بهویژه محصولات صنعتی) به حوزههای بیشتری معطوف شد و ارتباط اتحادیه اروپا با کشورهای دیگر افزایش یافت؛ در این شرایط WTO تأسیس شد که مهمترین تفاوتش با GATT، در نحوه حل اختلاف تجاری بین شرکا بود. همچنین بعد از فروپاشی شوروی و پیدایش بحرانهایی در منطقه بالکان و دیگر بحرانهای مشابه، ضعف امنیتی نظامی اتحادیه اروپا بیش از گذشته نمایان شد. ازاینرو پیمان ماستریخت (که درواقع همان معاهده رم با لحاظ کردن مقداری تغییرات است) بهجهت پوشش این ضعف در بین کشورهای اتحادیه اروپا بسته شد که تعهدآور نیز بود. این پیمان در سال 1991 تدوین و در سال1993 میلادی لازمالاجرا شد. این معاهده ابعاد اقتصادی (تجاری، پیمان پولی و...)، سیاسی و امنیتی در اتحادیه را در داخل و خارج همگرا کرده و برخی از کشورهای جدا شده از شوروی که مایل به پیوستن به اتحادیه اروپا بودند را به این اتحادیه الحاق کرد و درنهایت منجر به ایجاد اتحادیه اروپا به شکل امروزی شد (امیری گیرنده و ملکی، 1388).
در سال 2007 بهدنبال برخی ناکاراییهایی در قانون اساسی اتحادیه اروپا، پیمان لیسبون بین اعضای اتحادیه اروپا امضا و از سال 2009 لازمالاجرا شد. این پیمان قدرت قابل ملاحظهای در سیاست تجاری به پارلمان اروپا اعطا کرد که ازجمله مهمترین آن، اعطای صلاحیت تصمیمگیری بهصورت انحصاری به اتحادیه اروپا به نمایندگی از همه کشورهای عضو در زمینه تجارت، قوانین مرتبط با تجارت و موافقتنامههای تجارت بینالملل است. موارد زیر نمونههایی است که سیاست تجاری اتحادیه اروپا میتواند در زمینه آن تصمیمگیری کند:
اغلب کشورهای اتحادیه اروپا جزء اقتصادهای بزرگ جهان هستند و تولید انبوه رسیدهاند و دو فاکتور مقیاس و تنوع در این کشورها سبب اتخاذ رویکرد تجارت آزاد شده است. آزادسازی تجاری بهدنبال حذف موانع تعرفهای و غیرتعرفهای برای تجارت است. رفع موانع تعرفهای و غیرتعرفهای میتواند تجارت فرامرزی را در این کشورها تسهیل کند. همچنین نظریه مزیت نسبی در تجارت این کشورها، بهدرستی پیشبینی میکند که کشورها از تجارت سود میبرند. زیرا در بهترین تولید خود به تخصص میرسند و آنچه را که با کارایی کمتری تولید کرده، وارد میکنند. سطوح بالاتر بهرهوری بهدلیل صرفهجویی در مقیاس بهدست میآید و گفته میشود که تجارت منجر به دستاوردهای اقتصادی از نظر تولید ناخالص داخلی، رشد اشتغال و درنهایت ایجاد تنوع برای انتخاب مصرفکننده میشود. ازاینرو تجارت آزاد، نقش بزرگی در کل تجارت اتحادیه اروپا ایفا میکند. همچنین بهدلیل اینکه سیاست تجاری اروپا یک سیاست به نمایندگی از چندین کشور است، علاوهبر قدرت اقتصادی بیشتر، به قدرت سیاسی و منطقهای بالاتری منجر شده که تمامی کشورهای عضو اتحادیه از آن منتفع میشوند [11] (Brenton, 2000).
تجارت در مرکز شکوفایی و رقابت اقتصادی اروپا قرار دارد و این اتحادیه از بازار داخلی با رویکرد اقدامات لازم خارجی قاطعانه حمایت میکند. درنتیجه باز بودن رژیم تجاری، اتحادیه اروپا به بزرگترین تاجر کالاها و خدمات کشاورزی و تولیدی در جهان تبدیل شده است و در سرمایهگذاریهای بینالمللی رتبه اول را دارد. سیاست تجاری مشترک، اهرم منحصربهفرد اتحادیه اروپاست. امروزه این اتحادیه با چالشهای داخلی و خارجی مختلفی روبهرو است که در صورت تمایل به حفظ جایگاه در عرصه بینالمللی، باید به این چالشها نگاه ویژهای داشته باشد.[12]
سیاستهای تجاری اتحادیه اروپا اکنون بهطور قابلتوجهی با زمانی که اتحادیه اروپا در دهه 1950 بهوجود آمد متفاوت است. بهاستثنای کشاورزی و منسوجات و پوشاک، تعرفهها و محدودیتهای کمّی در تجارت کالا به سطوح بسیار پایین کاهش یافته است، اما سیاست تجاری در حال حاضر چیزی فراتر از محدودیتهای مرزی بر تجارت کالاست. تجارت خدمات و سرمایهگذاری مستقیم خارجی[13] به نفع اتحادیه، اهمیت فزایندهای پیدا کرده است. علاوهبر این، سیاست اتحادیه اروپا در تجارت، دیگر در منطقهگرایی متمرکز نیست؛ توافقات اخیر با آفریقای جنوبی و مکزیک نیز نشان از این تغییر رویکرد دارد و توجه به طیف وسیعی از سیاستهای غیرمرزی معطوف شده است. همچنین موافقتنامهها در سیاستهای تجاری اروپا، شامل استانداردها و مقررات فنی و قوانین مربوط به حقوق مالکیت معنوی است. اتحادیه اروپا به این موضوعات در سطح چندجانبه در سازمان تجارت جهانی، در موافقتنامههای تجاری منطقهای و در موافقتنامههای دوجانبه پرداختهاست (همان).
هر توافقنامهای جهتگیری خاص منوط به اهداف سیاسی خود را دارد، اما در دهههای اخیر، اغلب سیاستهای تجاری اتحادیه اروپا بهسمت تجارت بازتر و آزادتر حرکت کرده است تا منجر به رشد و ایجاد مشاغل شود. از دهه 1980، کمیسیون اروپا، بهطور گسترده آزادسازی تجارت را هم از نظر تعرفهها و هم از نظر موانع غیرتعرفهای (بهاستثنای تجارت در زمینه امور دفاعی) دنبال کرده است.[14]
امروزه با ظهور برخی کشورهای آسیایی ترکیب قدرت اقتصادی در جهان به ضرر قدرتهای قدیمی ازجمله ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا تغییر یافته، اما در این بین اتحادیه اروپا بهعنوان یک نهاد فوق ملی درصدد است ارزشهای مبنایی خود را در قالب رویههای تجاری ازجمله منوط کردن دسترسی به بازارهای اروپا به شروطی مانند تغییر سیاستهای داخلی کشورهای دیگر ترویج کند (Young and Peterson, 2006). بر این اساس اتحادیه اروپا از سال 2015 به بعد رویکردهای سختگیرانهای را درباره روابط اقتصادی با چین در پیش گرفته است. ازجمله مهمترین اقدامات اتحادیه اروپا در قبال چین عبارتند از: عدم شناسایی اقتصاد چین بهعنوان اقتصاد آزاد، توجه به حقوق بشر به شکل موازی در کنار توافقات تجاری با این کشور، فشار برای کاهش نقش دولت در اقتصاد و انتقال دانش تخصصی و تجارب در زمینه قانونگذاری در حوزه امنیت غذایی و مسائل محیط زیستی. اروپا از این طریق بهدنبال رقابت با چین و دستیابی به سهم بیشتر در اقتصاد این کشور است (Brugier, 2017).
اتحادیه اروپا برای حفظ قدرت خود در جهان بهعنوان یک جامعه اقتصادی فرادست، مبنای اصلی خود را رویکرد قدرت از طریق تجارت انتخاب کرده است. پیشینه این نگاه به عملکرد جامعه اقتصادی اروپا از اوایل دهه 1990 برمیگردد که شروط حقوق بشری را به توافقات تجاری با کشورهای ثالث اضافه کرد. بعد از ارتقا، جامعه اقتصادی اروپا به اتحادیه اروپا، این رویکرد ادامه یافت. فرض این رویکرد در ظاهر امر این است که روابط تجاری در بستر ارزشهای بنیادین اتحادیه اروپا مانند دمکراسی، حقوق بشر، توسعه متوازن و حکومت قانون میتواند منجر به یادگیری اجتماعی کنشگران بینالمللی و اجتماعی شدن آنها با این ارزشها شود، اما درواقع، یکی از ابزارهای قدرت ژئوپلیتیکی اتحادیه اروپا، استفاده از تجارت برای رسیدن به اهداف غیرتجاری است. در این الگوی رفتاری، اتحادیه اروپا، بهجای سلطه تجاری صرف، بهدنبال تثبیت ارزشهای بنیادین خود در کشورهای شریک است. بسیاری از کشورهای آفریقایی، حوزه کارائیب و اقیانوس آرام برای بهدست آوردن امتیازات تجاری از اروپا، این شروط را پذیرفتهاند (مسعودی، 1400).
مهمترین چالشهای تجاری پیشِ روی اتحادیه اروپا عبارتند از:
1) جهانی شدن و تحولات تکنولوژیکی و ایجاد زنجیرههای ارزش جهانی: امروزه دولتها به درونگرایی توجه بیشتر و به تجارت آزاد توجه کمتری نشان میدهند که این امر منجر به فراخوانهایی برای جهانیزدایی و افزایش واکنشهای دروننگر و انزواطلبی شده است. درونگرایی در یک کشورِ دارای یک نهاد با کیفیت بالا، میتواند منجر به رشد شده و درنتیجه باعث کاهش قدرتِ قدرتمندان باسابقه ازجمله اتحادیه اروپا شود.
2) ظهور سریع چین: وجود دولت متمرکز در چین سبب قدرتمندی این کشور در مقابل اتحادیه اروپا شده است؛ این دولت با اتخاذ انواع حمایتهای اصولی و مؤثر از صنایع داخلی و وضع تعرفههای گوناگون بر کالاها و... موجبات رشد بیشتر و سریعتر چین در مقابل اتحادیه اروپا را فراهم آورده است. اتحادیه اروپا این شرایط را مطلوب تلقی نمیکند و بهجهت افزایش قدرت خود و جلوگیری از قدرتمندی بیش از حد چین، قوانین سختگیرانهای را بر دولت چین اعمال میکنند؛ قوانینی شامل ضرورت آزادسازی تجارت، عبور از اقتصاد دولتی، کاهش حمایتها و....
3) تسریع تغییرات اقلیمی، همراه با از دست دادن تنوع زیستی و تخریب محیط زیست: توضیح اینکه اتحادیه اروپا شرکای تجاری خود را ملزم به رعایت قیود محیط زیستی میکند؛ این قیود محدودیتهایی بر تولید اعمال میکند و طبیعی است که عدم رعایت آنها، هزینههای تولید را کاهش داده و سود تولیدکنندگان را افزایش میدهد. این درحالی است که کشورهای اروپایی بهدلیل الزام به رعایت این قوانین، سود کمتری بهدست میآورند و درنتیجه، اتحادیه اروپا، شرکای خود را به رعایت این قیود محیط زیستی الزام میکند.
4) تحول دیجیتال: تحول دیجیتال یکی دیگر از عوامل کلیدی توسعه پایدار اتحادیه اروپاست. حمایت از تحول دیجیتال اروپا یک اولویت اساسی در سیاستهای داخلی و خارجی این اتحادیه است. با افزایش نقش تجارت خدمات در مقایسه با کالاها و همچنین با حمایت و حفاظت از مالکیت معنوی ((IP[15]، نوآوری، محور رشد خواهد شد. اهمیت این بخش از آن جهت است که صادرات خدماتِ متکی بر حوزه دیجیتال، جایگاه مهمی در تجارت اتحادیه اروپا دارد؛ لذا عدم استقبال سایر کشورها از تحولات دیجیتال میتواند مزیتهای اروپا در زمینه تجارت دیجیتال را تضعیف کند.
این اتحادیه برای حفظ ارزشهای خود به طراحی و اجرای یک سیاست تجاری برای جهان تا سال 2030 نیاز دارد. این بهمعنای در نظر گرفتن تغییرات اخیر سیاسی، اقتصادی، فناوری، زیست محیطی و اجتماعی و روندهای جهانی ناشی از آنها بر این اتحادیه است.[16] اتحادیه اروپا در طراحی سیاست جدید خود اهداف زیر را در نظر میگیرد:
- حمایت از گذار سبز: اروپا از اوایل قرن 21 در تلاش برای جایگزین کردن انرژی حاصل از سوختهای فسیلی با انرژی حاصل از منابع تجدیدپذیر ازجمله انرژی بادی، آبی، خورشیدی و بازفرآوری گازهای فاضلاب (بیوگاز) بوده است که این امر در سیاست 2021 نیز دنبال میشود. تحقق این هدف، تابآوری زنجیرههای ارزش اروپایی در حوزه تولید و تجارت را تضمین خواهد کرد.
- حمایت از زنجیره ارزش مسئولیتپذیر: علیرغم فواید ناشی از پیوستن سایر کشورها به زنجیره ارزش جهانی، تغییر چشمگیر در ترکیب زنجیره مبنیبر ارتقای کشورها در طول آن، میتواند نااطمینانیهایی را در شرایط بحرانی بر اروپا تحمیل کند و تأثیر منفی بر پایداری و تابآوری اقتصاد اروپا داشته باشد. ازاینرو اتحادیه اروپا کشورهای شریک خود را ترغیب میکند که ترکیب سبد صادراتیشان را حفظ کنند و در موضوع حفظ زنجیره ارزش، مسئولانه برخورد کنند. بهعبارت بهتر ضرورت دارد نظم زنجیرههای بالادست و پاییندست با رشد صنایع در کشورها بههم نخورد.
- حمایت از گذار دیجیتال: اتحادیه اروپا برای حفظ و ارتقای مزیت رقابتی خود در حوزه دیجیتال، محور حمایت را در این بخش پررنگتر کرده است که همکاری با ایالات متحده آمریکا در این راستا یکی از اولویتهای آن در آینده خواهد بود.
- اصلاح رویه سازمان تجارت جهانی: از نظر سیاستگذاران اتحادیه اروپا، سازمان تجارت جهانی با برخی مشکلات کارکردی مواجه است. همچنین فاقد ضوابط تجاری ناظر بر موضوعات چالشبرانگیز و جدید ازجمله تجارت دیجیتال و پایداری محیطزیست است. از این جهت این اتحادیه توصیههایی برای اصلاح ضوابط سازمان تجارت جهانی دارد.
- تقویت روند اجراییسازی موافقتنامههای تجاری: هدف از این بخش رفع موانع غیرتعرفهای موجود در موافقتنامههای تجاری این اتحادیه با شرکای تجاری اتحادیه است.
- تقویت مشارکت اتحادیه اروپا با همسایگان (غرب آسیا (کشورهای عربی) و آفریقا): در این بخش تقویت تعاملات اتحادیه اروپا با جهان عرب در راستای گسترش روابط اقتصادی در حوزه انرژی، تقویت روابط تجاری با شورای همکاری خلیج فارس و شروع مذاکرات موافقتنامه تجارت آزاد روابط با اتحادیه مدیترانه برای حمایت از کسبوکارهای کوچک در دستور کار است. همچنین اتحادیه اروپا گسترش روابط با کشورهای آفریقایی را از طریق گفتگو و همکاری برای اجرای موافقتنامه تجارت آزاد و سرمایهگذاری پایدار، در دستور کار قرار داده است.
- تقویت مشارکت اتحادیه اروپا با کشورهای بالکان غربی (مونتهنگرو، مقدونیه، صربستان و آلبانی) و گرجستان، مولداوی و اوکراین: این کشورها، جزء کشورهایی هستند که با اتحادیه اروپا «موافقتنامه جامع تجارت آزاد» منعقد کردهاند و خواهان عضویت در اتحادیه اروپا هستند. از محورهای همکاری اتحادیه با این کشورها، تنظیم قواعد و ضوابط تجارت سبز و تجارت دیجیتال است.
- تقویت مشارکت با سایر کشورهای مهم در جهان: همچنین اتحادیه اروپا با آمریکا، کانادا، هند و چین در راستای حفظ نهادهای چندجانبه بینالمللی، گفتگو و همکاری فشرده خواهد داشت و در عین حال، خود را برای ورود به نظم جهانی چندقطبی همراه با تنش بین بازیگران کلیدی آماده خواهد کرد. از سال 2019 اتحادیه اروپا بهطور فزایندهای بر روی یک سیاست تجاری متمرکز شده که در چارچوب محافظت از تهدیدات تجاری بوده و بهدنبال همسطح کردن زمین بازی جهانی و بهبود روابط متقابل است. بنابراین در سیاست تجاری سال 2021 بازسازی و تحکیم روابط آسیبدیده فراآتلانتیک یکی از ضرورتهای اروپاست در این سیاست جدید، اروپا به تعمیق و گسترش روابطش با آمریکا بهعنوان اولین شریک تجاریاش اشاره کرده است.
3.روابط اتحادیه اروپا با کنشگران اصلی جهانی
در این بخش، روابط اتحادیه اروپا با مهمترین کنشگران جهانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
همانطور که بیان شد روابط اتحادیه اروپا و چین عامل مهمی در تغییر سیاستهای تجاری چند دوره اخیر اروپا بوده است. ازاینرو بررسی عمیقتر آن میتواند نکات درخور توجهی داشته باشد. در سال 1975 که اتحادیه اروپا بهعنوان جامعه اقتصادی اروپا (EEC) شناخته میشد چین و اتحادیه اروپا روابط دیپلماتیک برقرار کردند. در آن زمان، اقدام چین ارتباطی به امضای یک توافق تجاری با اتحادیه اروپا نداشت؛ زیرا اقتصاد چین در آن زمان بهطور کامل بسته تلقی میشد و برقراری روابط اقدامی کاملاً سیاسی بود. سپس در سال 1985، در پی اولین دوره اصلاحات اقتصادی چین (پس از سال 1978) دو طرف، قرارداد تجارت و همکاری امضا کردند. هنوز هم این سند قانونی بوده و روابط تجاری - اقتصادی دوجانبه بر آن استوار است. پس از آغاز گفتگوهای سیاسی دوجانبه در سال 1992، روابط چین و اتحادیه اروپا در سال 1998، زمانی که نشستهای سالیانه آغاز شد، ارتقا یافت. در سال 2013، چین و اتحادیه اروپا «برنامه راهبردی چین و اتحادیه اروپا 2020 برای همکاری» را در راستای تحقق هدف بلندمدت ایجاد مشارکت استراتژیک برای «صلح، رشد، اصلاحات و تمدن» تدوین کرده و از این طریق مسیری جدید و شتاب یافته را برای مشارکت دوجانبه ترسیم کردند که حاصل آن در سال 2021 به حجم تجارتی بالغ بر 695 میلیارد یورو رسیده است. (472 میلیارد یورو واردات اروپا از چین و 223 میلیارد یورو صادرات به چین که سبب تراز تجاری منفی اروپا در مقابل چین شده است).[17]
پس از بحران مالی 2008، اقتصادهای چین و اتحادیه اروپا بهطور فزایندهای به یکدیگر وابسته شدند و پیامدهای مهمی را برای تجارت بینالملل، حکومت جهانی و ساختار قدرت جهانی ایجاد کردند. همچنین دلایل دیگر اهمیت فزاینده روابط چین و اتحادیه اروپا عبارتند از: افزایش عدم اطمینان جهانی و عقبنشینی ایالات متحده از امور چندجانبه؛ عقبنشینیای که بسیاری از رویههای تجاری و توافقنامههای بینالمللی موجود را به چالش کشید و معکوس کرد تا وعده «اول آمریکا» را عملیاتی کند. ازاینرو چین و اروپا خواستار همکاری نزدیکتر در مورد مجموعهای از موضوعات ازجمله اصلاح WTO، هماهنگی از طریق ابتکار کمربند و جاده (BRI) و تعامل در زمینه راهحلهای تغییرات آبوهوایی هستند. از دیدگاه چین، اتحادیه اروپا میتواند بهعنوان یک قدرت تجاری بزرگ و شریک با ثبات سیاسی در رویارویی با چالشهای ناشی از جوامع منطقهای و جهانی نقش کلیدی ایفا کند.[18]
روابط چین و اروپا از سال 2015 دستخوش تغییر شد و این تنش در استراتژی تجاری اتحادیه اروپا (EU) در همان سال منعکس شد؛ امتناع اتحادیه اروپا نسبت به اعطای وضعیت «اقتصاد بازار» به چین مصادیقی از آن تغییر رویکرد بود. این ارتباط از سال 2019 پرتنشتر شده است. در مارس سال 2019، یک طرح 10 مادهایِ منتشر شده توسط کمیسیون اروپا بهصراحت چین را بهعنوان «رقیب اقتصادی در تعقیب رهبری فناوری و رقیب سیستمی که مدلهای جایگزین حکومتداری را ترویج میکند» توصیف کرد. معرفی چین بهعنوان یک «رقیب سیستمی اقتصادی» و «رقیب استراتژیک» نشاندهنده نگرانی فزاینده اتحادیه اروپا از افزایش رقابت با چین است. نگرانی اتحادیه اروپا عمدتاً از عدم دسترسی متقابل به بازار برای شرکتهای اروپایی در چین و حرکت فعال شرکتهای دولتی چین و شرکتهای فناوری در بخشهای استراتژیک اروپا ناشی میشود. اتحادیه اروپا در مواجهه با مقایسه شدید بین توسعه سریع اقتصادی چین و توسعه اقتصادی اتحادیه اروپا، بیش از حد تحت فشار قرار گرفته و اقدامات دفاعی تجاری را اتخاذ کرده است. علاوهبر ممانعت از دسترسی اتحادیه اروپا بهصورت مستقیم به بازار داخلی چین، دولت چین برای مناطق ویژه و آزاد تجاری نیز لیست منفی محدودکننده سرمایهگذاری تعیین کرده و از سرمایهگذاری خارجی در بخش کشاورزی، صنایع غذایی و اغلب صنایع دانشبنیان چین ممانعت میکند که این امر با برخورد شدید اتحادیه اروپا مواجه شده است. میتوان بیان کرد که حساب سرمایه در چین یکروند تدریجی و دوگانه ترکیبی از ابزارهای مختلف دستوری و بازاری را تجربه کرده است.[19] اتحادیه اروپا معتقد است که شرکتهای چینی تا به امروز از دسترسی نسبتاً رایگان به بازار داخلی اتحادیه اروپا برخوردار بودهاند؛ این امر بهصورت متقابل برای شرکتهای خارجی در چین اعمال نمیشود. علیرغم برخی اصلاحات در چین، هنوز ممنوعیتهای سرمایهگذاری، سقف سرمایهگذاری یا الزام به راهاندازی سرمایهگذاریهای مشترک در چندین بخش وجود دارد. علاوهبر این، چین همچنان بسیاری از تعرفههای صنعتی را در سطح قابلتوجهی بالاتر از رویه معمول حفظ میکند. موانع غیرتعرفهای متعددی نیز برای تجارت با چین وضع شده است. هنوز درجه بالایی از عدم تقارن در دسترسی به بازار بین چین و اتحادیه اروپا وجود دارد. اتحادیه اروپا خواهان ایجاد روابط اقتصادی با چین براساس باز بودن، عدم تبعیض و رقابت منصفانه است.
علاوهبر آن، مورد دیگری که به تنش بین چین و اتحادیه اروپا دامن میزند گسترش سرمایهگذاری چین در اروپای شرقی و مرکزی و توسعه ابتکار کمربند و راه چین است. اتحادیه اروپا از این واقعیت آگاه است که چین رقیب سرسختی است و نهتنها اقتصاد جهانی را بازطراحی میکند، بلکه اروپا را تحت ابتکار[20] 1+17 و ابتکار کمربند و جاده به چالش میکشد. استدلال میشود که چین بهطور فزایندهای از قدرت اقتصادی خود استفاده میکند و مقادیر زیادی ذخایر رسمی (حدود 3 تریلیون دلار) را از طریق سرمایهگذاریهای بزرگ (مانند پروژههای زیرساختی) برای دستیابی به اهداف سیاسی خود جمعآوری کرده است. برخی از اروپاییها معتقدند که چین از استراتژی «تفرقه بینداز و تسخیر کن» پیروی میکند. درواقع، چین با استفاده از وزن اقتصادی خود در اروپای شرقی، جنوب شرقی و مرکزی و در اتحادیه اروپا در حال گسترش نفوذ سیاسی خود است. چین با تمام 17 کشور اروپای مرکزی و شرقی (CEEC)، 12 عضو اتحادیه اروپا و پنج کشور بالکان تفاهمنامه امضا کرده است. تلقی آن است که هدف استراتژی چین تضعیف اتحادیه اروپا از طریق تقسیم آن به مناطق پیشرفته و کمتر توسعهیافته است، اما با همه این اوصاف در مرکز روابط اقتصادی چین و اتحادیه اروپا، تجارت از جایگاه مهمی برخوردار است که موتور رشد اقتصادی چین است. تجارت، حجم عظیمی از منابع را در چین و اتحادیه اروپا ایجاد کرده و به بهبود رفاه هر دو طرف کمک کرده است. همچنین تجارت پایه دوجانبه محکمی برای روابط نزدیکتر بین مردم و دولتها فراهم کرده است. چین به همکاریهای تجاری موجود بین دو طرف، گسترش تجارت دوجانبه از کالا به خدمات و غیره اهمیت زیادی میدهد. اکنون روابط اقتصادی چین و اتحادیه اروپا فراتر از تجارت است و بهتدریج به حوزههای جدیدی مانند سرمایهگذاری، علم و فناوری و همکاریهای اقتصادی گسترش یافته است. یعنی با وجود تنشهای زیاد بین چین و اروپا از سال 2015 به بعد، عمق روابط در تجارت فیمابین همچنان قابلتوجه بوده و روند آن صعودی میباشد که این روند در نمودار زیر قابل مشاهده است؛ همچنین در نمودار 2، سری زمانی سرمایهگذاری چین در اروپا و اروپا در چین نمایش داده شده است و بررسیها حاکی از روند کاهشی سرمایهگذاری متقابل در سالهای اخیر است. (Brattberg et al., 2021)، (Goulard, 2020)، (Yilmaz, 2020) و (Brugier, 2017).
نمودار 1. سری زمانی تجارت چین و اتحادیه اروپا (2022 – 2003) (میلیارد یورو)
Source: Trademap.
نمودار 2. سرمایهگذاری چین – اتحادیه اروپا (2022 - 2003) (میلیارد یورو)
. Source: FDI Markets
بررسی تجربه رابطه تجاری چین با اتحادیه اروپا مشخصاً چند دلالت مهم خواهد داشت:
1) اتحادیه اروپا نسبت به آمریکا، ارزش بیشتری برای تجارت و ایجاد رابطه پایدار تجاری قائل است تاحدی که میتواند سایر شروط را در قالبهای دیگری بررسی کند.
2) طراحی یک تجارت راهبردی موفق با اتحادیه اروپا میتواند در تسریع زمینه حمایت از گذار دیجیتال و توسعه اقتصاد سبز با استفاده از تجارب و دانش فنی این اتحادیه یاریگر باشد.
3) صرف برقراری رابطه تجاری با اتحادیه اروپا باعث رشد اقتصادی در چین نشده است. کشور چین با هدف تداوم رشد اقتصادی به ایجاد بسترهای لازم پرداخته و بهوسیله تجارت از میزان رفاهی که امر تجارت فراهم مینماید، استفاده میکند. کما اینکه در بسیاری از حوزهها کشورهای خارجی را از سرمایهگذاری منع میکند.
بررسی سیاستهای تجاریِ سال 2021 اتحادیه اروپا نشان میدهد که احتمال کاهش ارتباط اروپا و چین موجب قوت گرفتن روابط این اتحادیه با منطقه ترانسآتلانتیک خصوصاً آمریکا خواهد شد. ازاینرو بررسی اجمالی ارتباط اروپا با این منطقه نیز میتواند به کاملتر شدن بحث کمک کند.
اتحادیه اروپا و ایالات متحده بزرگترین رابطه تجاری و سرمایهگذاری دوجانبه را دارند و از یکپارچهترین روابط اقتصادی در جهان برخوردار هستند، بهحدی که روابط تجاری منطقه اروپا و منطقه ترانسآتلانتیک میتواند توضیحدهندگی نسبتاً کاملی از اقتصاد جهانی داشته باشد. حجم تجارت کالایی اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا در منطقه ترانسآتلانتیک بهصورت نمودار زیر است.
نمودار 3. تجارت کالایی اتحادیه اروپا با آمریکا 2022 – 2012 (میلیون یورو)
Source: Eurostat – Data Base, Statistics on Production Goods.
همچنین تجارت در خدمات و سرمایهگذاریهای اتحادیه اروپا و ایالات متحده محرک واقعی روابط ترانسآتلانتیک است که به رشد و ایجاد مشاغل در دو سوی اقیانوس اطلس کمک میکند. شایان ذکر است که اقتصادهای اتحادیه اروپا و ایالات متحده با هم، حدود نیمی از تولید ناخالص داخلی جهان و تقریباً یکسوم جریان تجارت جهانی را تشکیل میدهند.[22] در چند سال اخیر روابط اقتصادی و سیاسی اتحادیه اروپا بهدلیل وجود برخی مناقشات در مورد چین و اجرای برنامههای اقتصادی «اول آمریکا» توسط دونالد ترامپ دستخوش تغییراتی شد. بهعلاوه سال 2022 سال تعیینکنندهای برای آمریکا و اتحادیه اروپا بود؛ پیشروی ناتو بهسمت شرق و بروز جنگ روسیه و اوکراین، باعث بروز زنجیرهای از حوادث شد که خروجی آن وابستگی بیشتر سیاسی و اقتصادی (بهطور خاص در حوزه انرژی) اتحادیه اروپا به آمریکا بود.
این رویدادها باعث شدهاند روابط ترانسآتلانتیک برای آینده اروپا محوری باشد. روابط اتحادیه اروپا و ایالات متحده با وجود نوساناتی که در چند سال اخیر داشته، همچنان قدرتمندترین، جامعترین و از نظر استراتژیک مهمترین رابطه در جهان است.[23]
4.تجارت اتحادیه اروپا با کشورهای منتخب
علیرغم اینکه از سال 2018 با وضع مجدد تحریمها، ارتباط ایران با اتحادیه اروپا به کمترین سطح ممکن رسیده است، اما بهدلیل اینکه اتحادیه اروپا شریک تجاری بسیاری از کشورها در جهان میباشد و همچنین این اتحادیه جزء بزرگترین واردکنندهها و بزرگترین صادرکنندگان جهان است، لذا ایران قطعاً بهطور غیر مستقیم با این اتحادیه در ارتباط است. ازاینرو بررسی اقلام عمده وارداتی، صادراتی و مهمترین شرکای تجاری این اتحادیه میتواند مفید باشد.
تراز پرداختها (BOP) شامل واردات و صادرات کالا، خدمات و سرمایه است که معاملات را به دو حسابجاری و سرمایه تقسیم میکند. در سه ماهه اول سال 2023، حسابجاری تراز پرداختهای تعدیلشده فصلی اتحادیه اروپا مازاد 58.3 میلیارد یورویی را ثبت کرد. علیرغم روند نزولی در فصول دوم و سوم سال 2022، فصل چهارم 2022 و فصل اول 2023 روند صعودی از خود نشان داده است. روند تراز حسابجاری در بخش کالا در چهار فصل سال 2022 روندی منفی داشته، اما در فصل اول 2023 جهش چشمگیری داشته است. روند حسابجاری در بخش خدمات علیرغم مثبت بودن، نوسان زیادی داشته است. نوسان زیاد در حساب سرمایه هم مشاهده میشود.
جدول 5. حسابجاری و حساب سرمایه اتحادیه اروپا (میلیارد یورو)
Q1 2023 |
Q4 2022 |
Q3 2022 |
Q2 2022 |
Q1 2022 |
|
58.3 |
23.5 |
70.7 - |
33.4 - |
15.7 |
حسابجاری |
44.4 |
9.1 - |
69.4 - |
61.9 - |
25.1 - |
کالا |
30.6 |
66.0 |
21.6 |
45.4 |
49.3 |
خدمات |
1.4 % |
0.6 % |
1.8 - % |
0.9 - % |
0.4 % |
سهم حسابجاری از GDP |
9.2 - |
1.0 |
4.8 - |
93.0 |
3.0 - |
حساب سرمایه |
Source: ECB.[24]
در جدول 6 اقلام عمده وارداتی اتحادیه اروپا از دیگر کشورها بررسی شده است. نتایج حاکی از آن است که عمده اقلام وارداتی اروپا نفت و مشتقات آن و وسایل کامپیوتری، الکترونیکی- نوری، ماشینآلات و تجهیزات هستند. بقیه اقلام نیز بهشرح زیر است.
جدول 6. اقلام عمده وارداتی اتحادیه اروپا 2022 – 2018 (میلیون یورو)
کد HS میلیارد یورو |
2018 |
2019 |
2020 |
2021 |
2022 |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی، مواد قیری |
552 |
519 |
331 |
584 |
1225 |
ماشینآلات و دستگاههای برقی، اجزا و قطعات آنها |
499 |
518 |
510 |
601 |
782 |
ماشینآلات و وسایل مکانیکی، ادوات برقی و قطعات |
553 |
569 |
528 |
606 |
722 |
وسایل نقلیه زمینی غیر از راهآهن، اجزا و قطعات آنها |
484 |
506 |
429 |
474 |
556 |
محصولات دارویی |
214 |
230 |
254 |
298 |
367 |
مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از این مواد |
192 |
188 |
176 |
230 |
274 |
مواد شیمیایی آلی |
145 |
140 |
132 |
165 |
232 |
چدن، آهن و فولاد |
138 |
124 |
100 |
166 |
212 |
دستگاههای اپتیک، عکاسی، سینماتوگرافی و... |
141 |
150 |
145 |
162 |
188 |
مصنوعات چدن، آهن و فولاد |
90 |
90 |
81 |
104 |
128 |
محصولات گوناگون صنایع شیمیایی |
64 |
66 |
73 |
93 |
120 |
آلومینیوم و مصنوعات آلومینیوم |
63 |
60 |
53 |
74 |
108 |
. Source: Trademap (ITC)
جدول 7. اقلام عمده صادراتی اتحادیه اروپا 2021 – 2017 (میلیون یورو)
کد HS میلیارد یورو |
2018 |
2019 |
2020 |
2021 |
2022 |
ماشینآلات و وسایل مکانیکی، ادوات برقی و قطعات |
689 |
706 |
635 |
710 |
827 |
وسایل نقلیه زمینی غیر از راهآهن، اجزا و قطعات آنها |
601 |
610 |
528 |
581 |
681 |
ماشینآلات و دستگاههای برقی، اجزا و قطعات آنها |
458 |
473 |
458 |
522 |
654 |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی، مواد قیری |
257 |
244 |
162 |
280 |
600 |
محصولات دارویی |
303 |
336 |
372 |
421 |
536 |
مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از این مواد |
210 |
205 |
193 |
248 |
286 |
دستگاههای اپتیک، عکاسی، سینماتوگرافی و... |
182 |
193 |
179 |
201 |
229 |
چدن، آهن و فولاد |
129 |
118 |
98 |
152 |
191 |
مواد شیمیایی آلی |
134 |
130 |
125 |
140 |
180 |
مصنوعات چدن، آهن و فولاد |
108 |
109 |
97 |
117 |
141 |
محصولات گوناگون صنایع شیمیایی |
77 |
80 |
84 |
104 |
130 |
Source: Ibid.
همانطور که بیان شد تجارت برای اتحادیه اروپا بسیار مهم است و نمودار 4 روند رشد واردات، صادرات این کشور را در طی سالهای 2012 تا 2022 نشان میدهد. بعد از آن بررسی ترکیب شرکای تجاری و کالای تجاری این اتحادیه ضرورت مییابد.
نمودار 4. بررسی روند رشد واردات و صادرات و تراز تجاری اتحادیه اروپا (درصد)
Source: Eurostat – Statistic Explained, International Trade.
نمودار 5. مقایسه روند صادرات اروپا به کشورهای عضو و کشورهای غیرعضو (میلیارد یورو)
Source: Ibid.
نمودار 6. مقایسه روند واردات اروپا از کشورهای عضو و کشورهای غیرعضو (میلیارد یورو)
Source: Eurostat – Statistic Explained, International Trade.
بررسی دادههای تجاری اتحادیه اروپا در نمودارهای 5 و 6، نشانگر این است که حدود 60 درصد از تجارت اروپا بهصورت تجارت مشترک با اعضای اتحادیه و 40 درصد با کشورهای غیرعضو میباشد و این نسبت در طی دو دهه اخیر تقریباً ثابت باقی مانده است.[25] مقایسه روند تجارت اتحادیه اروپا با سایر کشورها نشاندهنده این است که همروند واردات اتحادیه و هم روند صادرات آن با شیب نسبتاً قابل ملاحظهای صعودی میباشد. در جدول 8، 10 شریک اول تجاری اتحادیه اروپا بررسی شده است. نکته قابلتوجه در این جدول، حضور کشور ترکیه در بین 10 شریک برتر اتحادیه است. در ادامه، کشور عربستان سعودی هفدهمین شریک و امارات متحده، بیستودومین شریک تجاری اتحادیه اروپا هستند. این درحالی است که در این سال، ایران پنجاهوپنجمین شریک تجاری اروپا بوده است.
جدول 8. بررسی شرکای تجاری اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا 27 عضو (سال 2021) |
|||||||||
تجارت کل کالایی اتحادیه اروپا |
واردات کالایی اتحادیه اروپا |
صادرات کالایی اتحادیه اروپا |
|||||||
کشور |
میلیارد یورو |
درصد |
کشور |
میلیارد یورو |
درصد |
کشور |
میلیارد یورو |
درصد |
|
1 |
چین |
697 |
24 |
چین |
473 |
33 |
آمریکا |
400 |
28 |
2 |
آمریکا |
632 |
22 |
آمریکا |
232 |
16 |
انگلیس |
284 |
20 |
3 |
انگلیس |
431 |
15 |
انگلیس |
147 |
10 |
چین |
224 |
16 |
4 |
سوئیس |
281 |
10 |
سوئیس |
124 |
9 |
سوئیس |
157 |
11 |
5 |
روسیه |
251 |
9 |
روسیه |
162 |
11 |
روسیه |
89 |
6 |
6 |
ترکیه |
157 |
5 |
ترکیه |
78 |
5 |
ترکیه |
79 |
5 |
7 |
ژاپن |
124 |
4 |
نروژ |
75 |
5 |
ژاپن |
62 |
4 |
8 |
نروژ |
132 |
4 |
ژاپن |
62 |
4 |
نروژ |
57 |
4 |
9 |
کرهجنوبی |
107 |
4 |
کرهجنوبی |
55 |
4 |
کرهجنوبی |
52 |
4 |
10 |
هند |
88 |
3 |
هند |
46 |
3 |
هند |
42 |
2 |
Source: Eurostat – Statistic Explained, International Trade.[26]
علیرغم وجود تحولاتی در روابط بین کشورها از سال 2022 (با شروع جنگ روسیه و اوکراین)، کشورهای چین، روسیه و ترکیه در سال 2021 جز 10 شریک برتر اتحادیه اروپا بودند که بهعنوان شرکای تجاری ایران نیز شناخته میشوند. ارتباط تجاری اتحادیه اروپا و چین با شیب قابلتوجهی در حال افزایش است. بررسی واردات و صادرات دوجانبه بین چین و اتحادیه اروپا خصوصاً در طی همهگیری کووید-19 نشانگر این است که سهم کالاهای واسطهای اروپا در واردات چین کاهش، اما سهم کالاهای واسطهای چینی در واردات اروپا افزایش یافته که این بهمعنای کاهش قدرت رقابت اتحادیه اروپا در مقابل چین است (Garcia-Herrero and Turegano, 2020). در بین شرکای تجاری مشترک ایران و اروپا، روسیه بعد از چین بیشترین صادرات را به اتحادیه اروپا دارد. صادرات روسیه به اتحادیه اروپا اغلب محصولات کشاورزی و نفتوگاز است که پیچیدگی چندان بالایی ندارند، اما بهدلیل تأمین امنیت غذایی و امنیت انرژی، صادرات روسیه به اتحادیه اروپا از اهمیت خاصی برخوردار است. ترکیه هم بهعنوان ششمین شریک تجاری اتحادیه اروپا و یکی از رقبای اصلی ایران در منطقه بسیار درخور توجه میباشد. بیشترین صادرات این کشور به اتحادیه اروپا در جدول 10 درج شده است. بررسی ترکیب سبد صادراتی ترکیه نشاندهنده این است که 53 درصد از محصولات صادراتی این کشور در حال تغییر جهت بهسمت افزایش پیچیدگی در محصولات تولیدی است (www.trademap. org). در نمودار 8 و جداول 12 و 13 نیز تعامل تجاری عربستان سعودی و امارات متحده با اتحادیه اروپا مورد بررسی قرار گرفته است.
نمودار 7. سری زمانی واردات اروپا از کشورهای چین، روسیه، ترکیه و ایران (میلیارد یورو)
Source: Trademap.
نمودار 8. سری زمانی واردات اروپا از کشورهای ترکیه، عربستان سعودی، امارات متحده و ایران (میلیارد یورو)
Source: Ibid.
نمودار 8 دارای اطلاعات مهمی است. در سال 2010، صادرات ایران به اروپا با صادرات عربستان سعودی به اروپا تقریباً برابر و از امارات متحده بالاتر بوده است، اما از سال 2012 که موعد باز وضع تحریمها علیه ایران است، صادرات عربستان سعودی جهش بیشتری داشته و امارات متحده نیز رابطه صادراتی بالاتر و کمنوسانتری نسبت به ایران با اتحادیه اروپا داشته است. این امر گویای این است که محصولات عمده صادراتی ایران به اروپا (نفت و برخی مواد معدنی) کشش جانشینی بالایی دارند که این امر بهشدت بر قدرت اقتصادی و سیاسی ایران تأثیرگذار است.
جدول 9. بررسی صادرات چین به اتحادیه اروپا در سال 2022
عمده محصولات صادراتی |
کد HS |
میلیارد یورو |
ماشینآلات و دستگاههای برقی صوتی و تصویری و اجزا و قطعات آنها |
85 |
226 |
ماشینآلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها |
84 |
138 |
مواد شیمیایی آلی |
29 |
45 |
وسایل نقلیه زمینی (غیر از راهآهن یا تراموا)، اجزا و قطعات آنها |
87 |
27 |
مبل (خانگی، طبی و جراحی)، اسباب تختخواب و... |
94 |
26 |
اسباب بازی و لوازم ورزشی |
95 |
22 |
مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از این مواد |
39 |
19 |
دستگاههای اپتیک، عکاسی، سینماتوگرافی و... |
90 |
18 |
لباس و متفرعات لباس، کشباف یا قلابباف |
62 |
17/5 |
لباس و متفرعات لباس، غیر کشباف یا غیر قلابباف |
61 |
17 |
Source: Trademap.
جدول 10. بررسی صادرات ترکیه به اتحادیه اروپا در سال 2022
عمده محصولات صادراتی |
کد HS |
میلیارد یورو |
وسایل نقلیه غیر از راهآهن یا تراموا و قطعات و لوازم جانبی آنها |
87 |
17 |
ماشینآلات، لوازم مکانیکی، رآکتورهای هستهای، بویلرها |
84 |
9 |
سوختهای معدنی |
27 |
8 |
محصولات پوشاک و لوازم جانبی پوشاک، بافتنی یا قلاببافی |
61 |
6 |
ماشینآلات و تجهیزات الکتریکی و قطعات آنها |
85 |
6 |
لباس و متفرعات لباس |
62 |
5 |
آهن و فولاد |
72 |
5 |
مواد پلاستیکی و اشیا ساخته شده از آن |
39 |
5 |
مصنوعات آهن و فولاد |
73 |
4/5 |
آلومینیوم و محصولاتی از آن |
76 |
4 |
Source: Ibid.
همانطور که از جدول 10 مشخص است، صادرات ترکیه به اتحادیه اروپا ترکیبی از محصولات نسبتاً پیچیده (53 درصد) و محصولات با ارزشافزوده پایین (47 درصد) است، اما ترکیه درصدد تغییر جهت بهسمت افزایش پیچیدگی در محصولات صادراتی خود است. بررسی پیچیدهترین محصولات صادراتی آن میتواند برای ایران مفید باشد. ازاینرو کدهای 87، 84 و 85 با جزئیات بیشتری در جدول 11 معرفی شدهاند.
جدول 11. بررسی صادرات محصولات با پیچیدگی بالای ترکیه به اتحادیه اروپا در سال 2022
توضیحات |
کد 4 رقمی HS |
اتومبیلهای موتوری و سایر وسایلنقلیه موتوری |
8703 |
قطعات و لوازم جانبی تراکتور و وسایل نقلیه موتوری |
8708 |
وسایل نقلیه موتوری برای حملونقل کالا |
8704 |
انواع تراکتورها |
8701 |
وسایل نقلیه موتوری برای حملونقل بیش از 10 نفر |
8702 |
تریلر و نیمه تریلر، سایر وسایل نقلیه بدون پیشرانه مکانیکی |
8716 |
قطعات مناسب برای استفاده برای موتور پیستونی احتراق داخلی |
8409 |
یخچال، فریزر و سایر تجهیزات برودتی یا انجماد، برقی یا غیره |
8418 |
لباسشویی |
8450 |
ماشین ظرفشویی |
8422 |
دستگاههای تهویهمطبوع |
8415 |
پمپ برای مایعات |
8413 |
میله انتقال |
8483 |
سایر ماشینهای لباسشویی که در کد 8450 نباشند |
8451 |
دیگهای حرارت مرکزی، غیربرقی |
8403 |
عایق و سیم کابل |
8544 |
مانیتورها و پروژکتورها |
8528 |
انواع آبگرمکنها |
8516 |
ترانسفورماتورهای الکتریکی، مبدلهای استاتیک |
8504 |
دستگاههای الکتریکی برای محافظت از مدارهای الکتریکی |
8536 |
قطعات مناسب برای استفاده موتورهای الکتریکی و ژنراتورهای الکتریکی |
8503 |
تجهیزات احتراق الکتریکی |
8511 |
تختهها، پنلها، کنسولها و... |
8537 |
تجهیزات روشنایی یا سیگنال الکتریکی، برفپاککنها و... |
8512 |
Source: Ibid.
جدول 12. بررسی صادرات عربستان سعودی به اتحادیه اروپا در سال 2022
عمده محصول صادراتی |
میلیارد یورو |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی |
36 |
مواد شیمیایی آلی |
3 |
پلاستیک و مصنوعات از آن |
3 |
Source: Ibid.
بررسی صادرات عربستان سعودی به اتحادیه اروپا، گویای پیچیده نبودن اقتصاد این کشور و تمرکز شدید محصولات صادراتی آن است. بهطوری که 97 درصد از صادرات این کشور محدود به 3 قلم محصول اولیه است.
جدول 13. بررسی صادرات امارات متحده به اتحادیه اروپا در سال 2022
عمده محصول صادراتی |
میلیارد یورو |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی |
6 |
آلومینیوم و مصنوعات آن |
2/5 |
مروارید طبیعی یا پرورشی، سنگهای قیمتی یا نیمه قیمتی |
2 |
Source: Ibid.
کشور امارات نیز در موضوع صادرات به اتحادیه اروپا مشابه عربستان سعودی است. از این نظر که اولاً 80 درصد محصولات صادراتی آن به اتحادیه اروپا در سه قلم عمده متمرکز شده و همچنین صادرکننده محصولات خام با پیچیدگی پایین است.
5.نسبت ایران و اتحادیه اروپا؛ مسیر طی شده و رویکرد بدیل تعامل
در محور اول از این بخش توضیح داده میشود که کشورهای عضو اتحادیه اروپا از گذشته تا امروز چه سطحی از روابط را یا یکدیگر داشته و این روابط چه ویژگیهایی داشته است؛ در محور دوم، شاخص اکمال تجاری و شاخص پتانسیل تجاری میان ایران و اروپا محاسبه شده و مورد بررسی قرار میگیرد؛ در محور سوم توضیح داده میشود که روند انعقاد توافقنامه میان ایران و اتحادیه به چه صورتی بوده است؟ و درنهایت در بخش چهارم رویکردی بدیل در نسبت با اتحادیه اروپا معرفی میشود.
همانطور که ذکر شد در سال 2022، ایران شصت و چهارمین شریک تجاری اتحادیه اروپا بوده است.[27] این درحالی است که ایران تا سال 2012 همواره در لیست 10 تأمینکننده برتر حوزه انرژی اتحادیه اروپا قرار داشته است.[28] در سالهای اخیر، رویدادهای متعددی از جنس تحریم، رفع تحریم و مذاکره در روابط میان ایران و اتحادیه اروپا جریان داشته است که در ادامه بهاختصار به مهمترین محورها اشاره میشود. از 26 ژوئن سال2010 اتحادیه اروپا با مجموعهای هدفمند از تحریمها علیه ایران موافقت کرد. در 31 دسامبر سال 2011 نیز کنگره آمریکا تحریمهای جدیدی علیه بانک مرکزی ایران و شرکتهای وابسته به کشتیرانی ایران اعمال کرد. همچنین در ژانویه سال 2012 اتحادیه اروپا با ممنوعیت واردات نفت از ایران موافقت کرد و کنگره آمریکا در سالهای 2012 و 2013 تحریمهای ثانویه بیشتری علیه تجارت کالا، نفت و انرژی با ایران وضع کرد. در ژانویه سال 2012 نیز انجمن ارتباطات جهانی بینبانکی (سوئیفت) خدماتدهی به ایران را متوقف کرد (کاتزمن، 2022).
در 24 نوامبر سال2013 در دیدار ایران و گروه 5+ 1 در ژنو، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) امضا شد. در سال 2014 آژانس بینالمللی انرژی اتمی اعلام کرد که ایران به تعهدات خود پایبند بوده و گامهایی برای رفع تحریمها برداشته شد. در سال 2015 ایران و گروه 5 + 1 شامل ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان برنامه جامع اقدام مشترک را امضا کردند. تا قبل از آن یعنی طی سالهای 2011 تا 2015، تحریمهای ثانویه ایالات متحده صادرات نفت خام ایران را بیش از 50 درصد کاهش داد و متعاقب آن، دسترسی به داراییهای ارزی با دشواری زیادی روبهرو بود. در سال 2016 آژانس تعهدات ایران را تأیید و برخی از تحریمهای ثانویه آمریکا رفع شد، اما تحریمهای اولیه که فعالیتهای تجاری بین ایالات متحده و ایران را در برمیگرفت (ازجمله صادرات کالا و خدمات از آمریکا به ایران و بالعکس) همچنان ممنوع ماند، البته استثناهایی برای هواپیماهای مسافربری بوئینگ و ایرباس و برخی شرکتهای چندملیتی ایالات متحده در نظر گرفته شد. در 8 می سال2018، دولت آمریکا بهصورت یکجانبه از برنامه جامع اقدام مشترک خارج شد و از آن زمان تاکنون هنوز توافق مجددی بین ایران و گروه 5+1 منعقد نشده است (همان). شایان ذکر است که متعاقب باز وضع تحریمهای آمریکا علیه ایران، شرکتها و بانکهای اروپایی بهتدریج تعامل خود با اقتصاد ایران را قطع کردند.
قوام فرایند اقتصادی کشورهای نفتی ازجمله ایران، وابسته به درآمدهای نفتی است. برخی از مشخصههای این صنعت از قبیل وابستگی به تکنولوژیهای پیچیده کشورهای صنعتی، وابستگی به تقاضا و مصرف خارج از مرزهای ملی، نیاز به سرمایهگذاریهای کلان برای کشف و استخراج سبب شده تا این بخش بهعنوان نقطه هدف تحریم ازسوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا انتخاب شود. تحریمهای نفتی از نظر شدت تأثیرگذاری سهم زیادی از تحریمهای آمریکا علیه ایران را بهخود اختصاص داده است. براساس مفاد تحریمهای بانکی، دریافت و هزینهکرد آزادانه منابع حاصل از فروش نفت خام با استفاده از سازوکارهای رسمی ممکن نیست و منابع مذکور باید در فرایند خاص و تحت نظر هزینه شود. ازسوی دیگر تحریم حملونقل و تحریم بیمه از موارد مهمی است که به فروش نفت مرتبط است (رصاف و همکاران، 1400). اکنون با علم به انواع تحریمهای اجرا شده علیه ایران و سیر تاریخی آنها، به بررسی آماری سطح اختلال ایجاد شده ناشی از تحریم در روابط تجاری ایران و اروپا میپردازیم:
نمودار 9. سری زمانی صادرات نفت خام ایران 2022 – 2000 (میلیون بشکه)
Source: Federal Reserve Bank, Iran Crude Oil Export.
صادرات نفت ایران در سال 2011 (قبل از تحریمها) بهترتیب به چین، ژاپن، هند، کرهجنوبی، ترکیه، اتحادیه اروپا (ایتالیا، اسپانیا، یونان، فرانسه، بلژیک، هلند و آلمان) و آفریقای جنوبی گزارش شده است و بعد از مذاکرات برجام (قبل از خروج یکجانبه توسط آمریکا) که فروش نفت مجدداً افزایش یافت مقاصد صادرات ایران، بیشتر هند، کرهجنوبی و ترکیه بوده است.[29]
نمودار 10. سری زمانی تجارت کالایی بدون نفت ایران و اتحادیه اروپا 1400 – 1371 (میلیارد دلار)
مأخذ: گمرک جمهوری اسلامی ایران (https://irica.gov.ir).
بررسی نمودارهای 6 و 7 نکات زیر را در بردارد:
جدول 14. بررسی کدهای کالایی صادراتی HS از ایران به اتحادیه اروپا
در بازه زمانی سالهای 2003- 2001 (میلیون یورو)
ارزش صادراتی در 2003 |
ارزش صادراتی در 2002 |
ارزش صادراتی در 2001 |
عنوان محصول |
HS Code |
4200 |
3600 |
4000 |
تمامی محصولات |
کل |
3500 |
2900 |
3100 |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها مواد قیری؛ معدنی |
27 |
210 |
220 |
300 |
فرش و سایر کفپوشهای نساجی |
57 |
200 |
220 |
220 |
میوه و آجیل خوراکی؛ پوست مرکبات یا خربزه |
08 |
70 |
100 |
130 |
چرم و پوست خام (غیر از پوست خز) |
41 |
60 |
50 |
80 |
آهن و فولاد |
72 |
50 |
40 |
50 |
مواد شیمیایی آلی |
29 |
Source: https://www.trademap.org/.
جدول 15. بررسی کدهای کالایی صادراتی HS از ایران به اتحادیه اروپا
در بازه زمانی سالهای 2006- 2004 (میلیون یورو)
ارزش صادراتی در 2006 |
ارزش صادراتی در 2005 |
ارزش صادراتی در 2004 |
عنوان محصول |
HS Code |
10000 |
10000 |
5000 |
تمامی محصولات |
کل |
8700 |
9200 |
4100 |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها مواد قیری؛ معدنی |
27 |
400 |
240 |
250 |
میوه و آجیل خوراکی؛ پوست مرکبات یا خربزه |
08 |
200 |
250 |
250 |
آهن و فولاد |
72 |
70 |
160 |
200 |
فرش و سایر کفپوشهای نساجی |
57 |
60 |
30 |
50 |
چرم و پوست خام (غیر از پوست خز) |
41 |
50 |
40 |
40 |
محصولات با منشأ حیوانی |
05 |
20 |
20 |
30 |
ماشینآلات، لوازم مکانیکی، رآکتورهای هستهای، بویلرها |
84 |
10 |
90 |
30 |
مواد شیمیایی آلی |
29 |
Source: Ibid.
جدول 16. بررسی کدهای کالایی صادراتی HS از ایران به اتحادیه اروپا
در بازه زمانی 2011- 2007 (میلیون یورو)
ارزش صادراتی در 2011 |
ارزش صادراتی در 2010 |
ارزش صادراتی در 2009 |
ارزش صادراتی در 2008 |
ارزش صادراتی در 2007 |
عنوان محصول |
HS Code |
1100 |
1400 |
1400 |
7200 |
7300 |
تمامی محصولات |
کل |
50 |
160 |
130 |
6000 |
6000 |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها مواد قیری؛ معدنی |
27 |
250 |
240 |
200 |
250 |
230 |
میوه و آجیل خوراکی؛ پوست مرکبات یا خربزه |
08 |
140 |
110 |
40 |
200 |
260 |
آهن و فولاد |
72 |
80 |
80 |
70 |
100 |
120 |
فرش و سایر کفپوشهای نساجی |
57 |
40 |
40 |
40 |
50 |
50 |
چرم و پوست خام (غیر از پوست خز) |
41 |
50 |
30 |
30 |
30 |
30 |
محصولات با منشأ حیوانی |
05 |
30 |
40 |
60 |
50 |
40 |
ماشینآلات، لوازم مکانیکی، رآکتورهای هستهای، بویلرها |
84 |
300 |
0.30 |
200 |
600 |
320 |
مواد شیمیایی آلی |
29 |
10 |
140 |
140 |
60 |
200 |
مس و مصنوعات آن |
74 |
300 |
500 |
200 |
100 |
50 |
پلاستیک و مصنوعات از آن |
39 |
10 |
20 |
10 |
40 |
40 |
سنگ معدن، سرباره و خاکستر |
26 |
50 |
70 |
100 |
60 |
40 |
قهوه، چای، و سایر ادویهجات |
09 |
10 |
20 |
20 |
30 |
40 |
ماشینآلات و تجهیزات الکتریکی و قطعات آنها ضبط و تولیدکننده صدا، تلویزیون |
85 |
10 |
10 |
10 |
20 |
30 |
وسایل نقلیه غیر از راهآهن یا تراموا و قطعات و لوازم جانبی آنها |
87 |
Source: Ibid.
جدول 17. بررسی کدهای کالایی صادراتی HS از ایران به اتحادیه اروپا
در بازه زمانی سالهای 2016- 2012 (میلیون یورو)
ارزش صادراتی در 2016 |
ارزش صادراتی در 2015 |
ارزش صادراتی در 2014 |
ارزش صادراتی در 2013 |
ارزش صادراتی در 2012 |
عنوان محصول |
HS Code |
1400 |
1400 |
1100 |
700 |
810 |
تمامی محصولات |
کل |
240 |
230 |
160 |
130 |
160 |
میوه و آجیل خوراکی؛ پوست مرکبات یا خربزه |
08 |
80 |
50 |
50 |
50 |
120 |
چایی، قهوه و سایر ادویهجات |
09 |
500 |
720 |
400 |
120 |
110 |
آهن و فولاد |
72 |
70 |
90 |
80 |
90 |
110 |
فرش و سایر کفپوشهای نساجی |
57 |
70 |
60 |
80 |
70 |
70 |
محصولات با منشأ حیوانی |
05 |
30 |
40 |
40 |
40 |
60 |
چرم و پوست خام (غیر از پوست خز) |
41 |
10 |
20 |
20 |
20 |
30 |
مواد شیمیایی معدنی؛ ترکیبات آلی یا معدنی |
28 |
20 |
30 |
10 |
20 |
20 |
ماشینآلات و تجهیزات الکتریکی و قطعات آنها ضبط و تولیدکننده صدا، تلویزیون |
85 |
30 |
20 |
10 |
20 |
20 |
محصولات دارویی |
30 |
120 |
40 |
10 |
0 |
10 |
پلاستیک و مصنوعات آن |
39 |
Source: Ibid.
جدول 18. بررسی کدهای کالایی صادراتی HS از ایران به اتحادیه اروپا
در بازه زمانی سالهای 2021- 2017 (میلیون یورو)
ارزش صادراتی در 2021 |
ارزش صادراتی در 2020 |
ارزش صادراتی در 2019 |
ارزش صادراتی در 2018 |
ارزش صادراتی در 2017 |
عنوان محصول |
HS Code |
800 |
500 |
600 |
880 |
1300 |
تمامی محصولات |
کل |
120 |
40 |
100 |
130 |
300 |
آهن و فولاد |
72 |
150 |
190 |
140 |
100 |
300 |
میوه و آجیل خوراکی؛ پوست مرکبات یا خربزه |
08 |
200 |
70 |
80 |
200 |
230 |
پلاستیک و مصنوعات آن |
39 |
20 |
20 |
20 |
60 |
100 |
فرش و سایر کفپوشهای نساجی |
57 |
30 |
40 |
70 |
70 |
80 |
چایی، قهوه و سایر ادویهجات |
09 |
40 |
40 |
30 |
40 |
60 |
محصولات با منشأ حیوانی |
05 |
0 |
0 |
0 |
10 |
40 |
سوختهای معدنی، روغنهای معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها مواد قیری؛ معدنی |
27 |
40 |
40 |
30 |
30 |
30 |
محصولات دارویی |
30 |
10 |
0 |
0 |
10 |
20 |
مواد شیمیایی معدنی؛ ترکیبات آلی یا معدنی |
28 |
10 |
0 |
10 |
10 |
20 |
ماشینآلات و تجهیزات الکتریکی و قطعات آنها ضبط و تولیدکننده صدا، تلویزیون |
85 |
Source: Ibid.
جدول 19. بررسی عمده اقلام وارداتی ایران از اتحادیه اروپا
در سالهای قبل از تحریم (2012 – 2003) (میلیون یورو)
کد HS |
ارزش واردات |
توضیحات |
84 |
4000 |
ماشینآلات، لوازم مکانیکی، رآکتورهای هستهای، بویلرها بخشهایی از آن |
87 |
1300 |
وسایل نقلیه غیر از راهآهن یا تراموا و قطعات و لوازم جانبی آنها |
85 |
950 |
ماشینآلات و تجهیزات الکتریکی و قطعات آنها |
73 |
600 |
محصولات حاصل از آهن و فولاد |
99 |
500 |
کالاهایی که در جای دیگر مشخص نشدهاند |
72 |
430 |
آهن و فولاد |
90 |
420 |
نوری، عکاسی، فیلمبرداری، اندازهگیری، بررسی، دقیق، پزشکی یا جراحی... |
30 |
360 |
محصولات دارویی |
39 |
310 |
پلاستیک و محصولات پلاستیکی |
38 |
200 |
محصولات شیمیایی متفرقه |
29 |
200 |
مواد شیمیایی آلی |
Source: Ibid.
جدول 20. بررسی عمده اقلام وارداتی ایران از اتحادیه اروپا
در سالهای قبل از تحریم (2022 – 2013) (میلیون یورو)
کد HS |
ارزش واردات |
توضیحات |
84 |
1700 |
ماشینآلات، لوازم مکانیکی، رآکتورهای هستهای، بویلرها بخشهایی از آن |
85 |
650 |
ماشینآلات و تجهیزات الکتریکی و قطعات آنها |
73 |
540 |
محصولات حاصل از آهن و فولاد |
99 |
450 |
کالاهایی که در جای دیگر مشخص نشدهاند |
87 |
400 |
وسایل نقلیه غیر از راهآهن یا تراموا و قطعات و لوازم جانبی آنها |
48 |
300 |
کاغذ و مقوا؛ محصولات از خمیر کاغذ، کاغذ یا مقوا |
72 |
170 |
آهن و فولاد |
Source: Ibid.
بررسی جداول فوق بیانگر این است که در تمامی سالها بیشترین صادرات کالایی ایران به اروپا سوختهای معدنی[30] (کد کالایی 27) شناسایی شده و اقتصاد ایران در صادرات غیر نفتی به اروپا توفیقی نداشته است. ذکر این نکته نیز ضروری است که تنوع صادراتی ایران بهمرور از سال 2001 تا سال 2011 در حال افزایش بوده، اما کالاهای با ارزشافزوده چندانی در بین آنها مشاهده نمیشود؛ یعنی با اینکه در سبد صادراتی تنوع ایجاد شده، اما این تنوع بهموجب اضافه شدن کالاهای خام کشاورزی و معدنی ایجاد شده که این اقلام ارزشافزوده زیادی ندارند. از طرف دیگر عمده واردات ایران از این اتحادیه شامل کالاهایی با ارزشافزوده بالاست که این گزاره در بررسی کدهای 4 رقم و 6 رقمی HS بهصورت دقیقتری قابل مشاهده است. در صورت رفع تحریمها و برقراری رابطه تجاری مجدد با اتحادیه اروپا، چنانچه تغییری در محصولات تولیدی و صادراتی ایران بهوجود نیاید احتمالاً این اتحادیه همچنان محصولات زیر را از ایران وارد خواهد کرد:
ترکیب سبد صادراتی فوق، ایران را در دام درآمد و مشارکت در سطوح پایین زنجیره ارزش جهانی گرفتار خواهد کرد.
در این بخش برای شناخت چگونگی رابطه تجاری ایران و اتحادیه اروپا از منظر شاخصهای حوزه بازرگانی خارجی، دو شاخص اکمال تجاری و پتانسیل تجاری بررسی خواهند شد که نتایج در زیر تبیین میشوند:
5-2-1. شاخص اکمال تجاری
شاخص اکمال تجاری[31]و[32] یکی از اصلیترین شاخصها برای بررسی امکان گسترش همکاریهای تجاری است که نشان میدهد تا چه اندازه ترکیب کالاهای صادراتی یک کشور با ترکیب کالاهای وارداتی کشور شریک تجاری مطابقت دارد یا مکمل آن است. مقادیر بالای این شاخص، نشان میدهد دو کشور از افزایش تجارت سود میبرند و بدین ترتیب نشاندهنده پتانسیل بالای همکاری تجاری میان دو کشور است. این شاخص بهویژه در ارزیابی موافقتنامههای تجاری دوجانبه یا منطقهای سودمند است. این شاخص در سطح کدهای 2، 4 و 6 رقمی HS و همچنین بین دو کشور بهصورت دوجانبه، بین یک کشور و یک منطقه و برای سالهای مختلف قابل محاسبه است. در جدول ذیل بهعنوان نمونه اعداد این شاخص بین صادرات ایران و واردات اتحادیه اروپا در سطح کدهای6 رقمی HS برای سالهای 2001 تا 2020 محاسبه و ارائه شده است:
جدول 21. شاخص اکمال تجاری بین صادرات ایران و واردات اعضای اتحادیه اروپا
طی سالهای 2020-2001
سال |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
2020 |
مقدار |
22 |
30 |
25 |
28 |
26 |
27 |
26 |
26 |
27 |
27 |
27 |
28 |
30 |
30 |
30 |
29 |
29 |
31 |
38 |
30 |
مأخذ: مرکز تجارت بینالملل به نشانی: https://www.trademap.org و محاسبات محقق.
در بررسی روند اکمال تجاری در خصوص اتحادیه اروپا مشاهده میشود که مقادیر عددی شاخص بیانگر سطح نسبتاً متوسط رو به پایین اکمال تجاری بین ایران و 27 کشور اتحادیه اروپا طی سالهای مورد بررسی بوده است؛ بهعبارتی چنانچه عدد 100 نمره ایدئال اکمال تجاری باشد، برای نمونه در سال 2019 اکمال تجاری بین صادرات ایران و واردات اعضای اتحادیه اروپا حدود 38 درصد بوده که نسبت به بقیه سالها بالاتر بوده است. اگرچه مشاهده روند شاخص طی سالهای 2020-2001 در مقایسه با سایر کشورهای همسایه نشان میدهد میزان تکمیلکنندگی تجاری بین صادرات ایران و اعضای اتحادیه اروپا نسبت به کشورها فوق بالاتر است، اما علیرغم بالا بودن رقم این شاخص طی سالهای فوق آمار تجارت بین ایران و اعضای اتحادیه اروپا حاکی از آن است که روند مناسب و رضایتبخشی در جهت افزایش میزان تطابق مستمر کالاهای متنوع صادراتی ایران با نیازهای متنوع وارداتی اعضای این اتحادیه طی سالهای مورد بررسی شکل نگرفته که نیازمند توجه بیشتر برای افزایش مبادلات تجاری است. به این معنا که چون عمده صادرات ایران به اروپا، نفت و مواد خام کشاورزی و معدنی است و اروپا واردکننده مواد خام است، شاخص اکمال تجاری رقم بالایی را نشان میدهد، اما برای ترسیم یکروند مناسب باید سبد صادراتی در عین متنوعشدن ارزشافزوده بیشتری بهخود بگیرد.
5-2-2. شاخص پتانسیل تجاری[33]
یکی از روشهای معمول محاسبه پتانسیل تجاری بین دو کشور یا میان یک کشور با اعضای یک اتحادیه استفاده از شاخص پتانسیل ساده است. با استفاده از شاخص پتانسیل ساده تجاری، میزان بالقوه توان صادراتی یک کشور به کشور دیگر و یا اعضای یک اتحادیه اندازهگیری میشود. این شاخص برای تجارت بین یک کشور و شرکای تجاری در سطح کدهای6 رقمی HS قابل محاسبه است و اطلاعات در سطح دو رقمی (فصول کالایی) و در سطح کل تجارت قابل ارائه است. در جدول ذیل ارزش پتانسیل صادراتی ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا در سطح کدهای6 رقمی HS با استفاده از رابطه فوقالذکر برای سالهای 2001 تا 2020 محاسبه و ارائه شده است:
جدول 22. پتانسیل بالقوه صادراتی ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا
طی سالهای 2020-2001 (میلیارد دلار)
سال |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
2020 |
مقدار |
7 |
7 |
9 |
12 |
17 |
18 |
22 |
29 |
20 |
28 |
34 |
33 |
22 |
21 |
13 |
19 |
23 |
24 |
9 |
9 |
مأخذ: همان.
مطابق با جدول فوق بالاترین میزان پتانسیل صادراتی ایران به اعضای اتحادیه اروپا بهترتیب مربوط به سالهای 2011 و 2012 بوده است. براساس نتایج محاسبات، حداکثر ظرفیت صادراتی اسمی ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا طی سالهای مورد بررسی روند نامنظمی داشته و از 7 میلیارد دلار در سال 2001 به 9 میلیارد دلار در سال 2020 افزایشیافته است. تغییر در پتانسیل صادراتی بهموجب تغییر در تنوع و میزان نیازهای کالایی بازار شرکای تجاری و همچنین متعاقب افزایش تنوع و توان صادرات ایران به جهان حاصل میشود. با توجه به اینکه در سال 2020 میلادی پتانسیل صادراتی ایران به اعضای اتحادیه اروپا حدود 9 میلیارد دلار و در حالت بالفعل نیز رقم صادرات ایران به این کشور نیز حدود هفت میلیارد دلار بوده،[34] میتوان بیان کرد جمهوری اسلامی ایران در حوزه عمل، صرفاً از حدود 77 درصد از پتانسیل واقعی صادراتی خود به کشورهای عضو اتحادیه اروپا بهرهمند شده است.
لذا شایسته است مبتنیبر پتانسیل صادراتی کشور به طرفهای عمده تجاری در گام اول و سایر کشورها در گام دوم، دیپلماسی اقتصادی و تجاری کشور بهکمک بخش بازرگانی آمده و افزایش صادرات بالفعل ایران به طرفهای عمده تجاری و سایر کشورها در دستور کار قرار گیرد. از طرفی نیز ملاحظه میشود پتانسیل صادراتی بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اروپا طی سالهای مورد بررسی بالای 7 میلیارد دلار بوده و در برخی سالها به بالای 30 میلیارد دلار رسیده است. از سال 2001 تا 2012 این شاخص افزایش پتانسیل تجاری بین ایران و اروپا را نشان میدهد، اما از 2012 به بعد با آغاز تحریمها این شاخص کاهش یافته است.
اتحادیه اروپا بهرغم آنکه یکی از مهمترین و اصلیترین شرکای تجاری ایران از گذشتههای دور بوده، اما در حال حاضر بهدلیل وجود تحریمهای گسترده، فاقد هرگونه روابط قراردادی در قالب قرارداد و یا موافقتنامه دوجانبه با ایران است. پیشینه روابط اقتصادی ایران و اتحادیه اروپا به قبل از انقلاب اسلامی برمیگردد که دارای روابط تجاری دول کاملهالوداد[35] (MFN) بودند، اما این قرارداد از سال 1977 عملاً بهحالت تعلیق درآمد. بعد از انقلاب نیز با وجود روابط نوسانی، روابط تجاری به قوت خود باقی بود و بخشی از نیازهای صنعتی و تکنولوژیک ایران از کشورهای عضو اتحادیه اروپا تأمین میشد. همچنین اتحادیه اروپا شریک مهمی برای صادرات ایران در زمینه صادرات انرژی خصوصاً نفت خام بهشمار میرفت. از نظر اروپا موافقتنامههای منعقده از نظر ماهیت، در دسته موافقتنامههای غیرترجیحی قرار میگیرند. بررسی سیر تحولات مذاکرات بهمنظور انعقاد موافقتنامه «تجارت و همکاری» ایران و اتحادیه اروپا نشان میدهد که نخستین دور مذاکرات در سال 1381 شروع و تا دور هشتم آنکه در سال 1384 برگزار شد، ادامه یافت. همچنین بررسیها نشان میدهد که این مذاکرات تنها در زمینه تجارت نبوده و دامنهای از گفتگوهای سیاسی و اقتصادی را شامل میشد و در دور هشتم، اتحادیه اروپا صراحتاً اعلام کرده که مذاکرات مربوط به انعقاد موافقتنامههای تجارت و همکاری بیش از هر چیز متأثر از موضوعات سیاسی و چالشهای موجود بین ایران و غرب بهویژه مسائل مربوط به موضوعات هستهای بوده است. همچنین در دور چهارمِ مذاکرات، اتحادیه اروپا تأکید کرد که کاهش نرخهای تعرفه باید یکجانبه بوده و بیشتر جنبه آزادسازی داوطلبانه داشته و نمیتوان انتظار کاهش در نرخهای تعرفه توسط اتحادیه اروپا را داشت؛ همانطور که گفته شد اتحادیه اروپا اساساً این موافقتنامهها را از نوع غیرترجیحی تلقی میکرد. بنابراین میتوان گفت که در فرایند مذاکرات مربوط به انعقاد موافقتنامههای تجارت و همکاری، اتحادیه اروپا تاکنون بهرهبرداری مناسب در جهت تأمین منافع اقتصادی و تجاری بلندمدت خود و بهبود دسترسی به بازار ایران به عمل آوردهاست (زاهدطلبان و حسینی، 1386). بهدلیل تفاوت ترکیب کالاهای تولیدی ایران و اتحادیه اروپا، چنانچه نرخ تعرفه تجارت بین ایران و اروپا کاهش یابد (حرکت بهسمت تجارت آزاد) میزان افزایش واردات از اروپا بسیار بیشتر از افزایش صادرات خواهد بود؛ این رقم در مطالعه حسینی و زاهدطلبان (1385) حدود 45 برابر تخمین زده شده است.
پس میتوان به این صورت خلاصه کرد که ایجاد تعامل مستقیم با اتحادیه اروپا به دو پیشنیاز رفع تحریمها و تغییر در الگوی تولید و تجارت در ایران وابسته است. بدون تغییر در الگوی تولید و تجارت حتی در صورت رفع تحریمها، تعامل با شرایط فعلی مجدداً نفت در برابر کالاهای سرمایهای واسطهای خواهد بود. زیرا سابقه نشان داده اروپا بهجز نفت و مشتقات آن تمایلی به واردات کالایی از ایران ندارد. این شیوه از تعامل درنهایت مجدداً وابستگی تولید به واردات و عقبماندگی بیشتر را در پی خواهد داشت. همچنین در ظاهر امر مهمترین شرط اتحادیه اروپا برای ایجاد ارتباط عمیق با کشورهای غیر عضو، آزادسازی تجاری است که البته بررسی موافقتنامههای تجارت و همکاری بین ایران و اتحادیه اروپا نشاندهنده این است که امر آزادسازی تجارت بیشتر یکطرفه و ازسوی ایران باید باشد. بنابراین اولاً، آزادسازی تجاری پیششرطهای بهخصوصی دارد و نمیتوان در هر دوره زمانی و بهصورت حساب نشده دست به این اقدام زد. ثانیاً، آزادسازی تجاری باید دو طرف باشد و یا حداقل ترکیبی از توافقات ترجیحی و غیرترجیحی باشد که منافع ایران را نیز تأمین کند. ثالثاً، باید کاهش نرخهای تعرفه بهگونهای باشد که منجر به پیشیگرفتن واردات از صادرات و نابودی صنایع داخلی نشود. با اینکه بهطور کلی اثر آزادسازی بر تجارت مثبت است و هم صادرات را افزایش میدهد و هم واردات را و همچنین اثر آزادسازی تجاری بر صادرات بیشتر از واردات است (ابریشمی و همکاران، 1385)، (بختیاری و سالم، 1387)، اما چون اولاً حجم واردات ایران از اتحادیه اروپا بیشتر از صادرات آن است و عموماً تراز تجاری ایران منفی است و هم واردات ایران مواد واسطهای و سرمایهای است و تولید ایران به واردات این محصولات وابستهاست و با افزایش صادرات و آزادسازی تجاری تقاضای واردات در تمامی گروههای کالایی افزایش مییابد (حسینی و زاهدطلبان، 1385)، (محسنی، 1385) و همچنین بهدلیل اینکه ارزشافزوده کالاهای وارداتی در ایران بیش از ارزشافزوده کالاهای صادراتی است و حجم واردات از اروپا بسیار بیشتر از صادرات به اروپاست، این امر درنهایت به تضعیف تولید در اقتصاد منجر میشود و ایران از آزادسازی تجاری نفع نخواهد برد.
حسب بررسیها، تعامل اقتصادی مستقیم ایران و اتحادیه اروپا در شرایط فعلی بسیار دشوار و حداقلی خواهد بود؛ از این منظر و با فرض ماندگاری تحریم، باید رویکردی بدیل جهت تعامل میان ایران و اتحادیه اروپا طراحی شود.
ایران در رویکرد بدیل میتواند بهگونهای متفاوت با اتحادیه اروپا در تعامل باشد و برای برقراری این تعامل جدید منتظر رفع تحریمها نماند؛ بهطوری که این تعامل، توسط کشورهای ثالث مانند چین که هم مراودات عمیق با اتحادیه اروپا دارند و هم با ایران تجارت میکند، صورت پذیرد. عامل دیگری که میتواند در شکلگیری تعامل غیرمستقیم مؤثر باشد تمایل چین برای رسیدن به اتحادیه اروپا در ابتکار کمربند و راه با استفاده از مزیت جغرافیایی ایران در کریدور شرق به غرب است که بعد از جنگ روسیه و اوکراین نیز ارزندگی بیشتری پیدا کرده است.[36]
تصویر 1. مسیرهای عبوری ابتکار کمربند و راه از کشورها
Source: The Diplomat, What Will Russia’s Invasion of Ukraine Mean for China’s Belt and Road? March 18, 2022.
در این شکل از تعامل، ایران بهموجب داشتن منابع و انرژی سرشار و همچنین مزیتهای فناورانه در برخی صنایع و نیروی کار ارزانتر ایرانی نسبت به نیروی کار چینی میتواند بهعنوان بخشی از زنجیرههای ارزش محصولات صادراتی چین به اروپا (خصوصاً در کالاهای صنعتی) ایفای نقش کند؛ این محصولات میتواند شامل کالاهای صنعتی مانند ماشینآلات مکانیکی و تجهیزات و مواد شیمیایی باشد؛ نکته مهم آن است که زنجیره این محصولات، تا حدودی در ایران شکلگرفتهاند و ایران میتواند در مسیر افزایش ارزش افزوده اقلام فوق از مسیر چین به اروپا مشارکت کند؛ این اقدام به ارتقا زنجیرههای فوق نیز کمک خواهد کرد.
استفاده از شهرکهای صنعتی موجود در کریدور شرق به غرب ایران (سرخس تا رازی) یا ایجاد شهرکهای جدید در این مسیر بهمنظور پذیرش نقش صنعتی و ایجاد ارزش افزوده بر روی کالاهای عبوری از مبدأ چین به مقصد کشورهای اروپایی، پیشنهادی قابل بحث در این زمینه است.
اغلب درگیریهای منطقهای و جهانی بهجهت افزایش قدرت از طریق برخورداری از موقعیتهای ژئوپلیتیکی به نیت افزایش تجارت و درآمد است. بهدلیل ظهور قدرتهای آسیایی (خصوصاً چین)، قدرت اتحادیه اروپا در جهان کاهش یافته است. به همین دلیل اتحادیه اروپا که همواره جزء بازیگران مهم در جهان بوده، تلاش کرده است با بازنگری در سیاستهای تجاری خود از کاهش قدرت خود جلوگیری کند؛ در این راستا سیاست تجاری جدیدی اتخاذ کرده تا نقاط ضعف را رفع کرده و نقاط قوت را تقویت کند؛ این سیاستها عبارتند از:
- حمایت از گذار سبز (در جهت تقویت نقاط قوت).
- حمایت از زنجیره ارزش مسئولیتپذیر (در جهت کاهش نقاط ضعف).
- حمایت از گذار دیجیتال (در جهت تقویت نقاط قوت).
- اصلاح سازمان تجارت جهانی (در جهت تقویت نقاط قوت).
- تقویت روند اجراییسازی موافقتنامههای تجاری (در جهت تقویت نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف).
- تقویت مشارکت اتحادیه اروپا با همسایگان (در جهت تقویت نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف).
- تقویت مشارکت اتحادیه اروپا با کشورهای بالکان غربی (در جهت تقویت نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف).
- تقویت مشارکت با سایر کشورهای مهم در جهان (در جهت تقویت نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف).
بررسی تجربه تجاری چین و اتحادیه اروپا نشان داد که چین پس از ایجاد زیرساختهای تولیدی از منافع تجارت با اروپا بهحدی بهره برده که در حال پیشی گرفتن از اروپا بهلحاظ اقتصادی است و اکنون یکی از مهمترین دلایل تغییر سیاستهای اخیر اتحادیه اروپا جلوگیری از قدرت گرفتن روزافزون چین و کشورهای آسیایی میباشد. همچنین بررسیها نشان داد که کشورهای ترانسآتلانتیک نیز از شرکای مهم اروپا هستند که در آینده نیز احتمال افزایش روابط بین آنها زیاد است.
با تحلیل آمارهای تجاری نیز مشخص شد که ترکیه از بین رقبای ایران مهمترین شریک تجاری اتحادیه اروپاست و در راستای افزایش پیچیدگی در صادرات محصولات خود به اروپا عمل میکند. کشورهای عربستان و امارات نیز بعد از تحریمها جایگزین ایران در تأمین محصولات مورد نیاز اروپا شدهاند، اما همچنان خامفروش هستند و نیازهای اروپا به مواد خام را تأمین میکنند.
درخصوص تعامل اقتصادی ایران و اروپا، اگرچه در سالهای اخیر تعاملات مستقیم و تراز تجاری فیمابین کاهش یافته است، اما برقراری تعامل غیرمستقیم دور از دسترس نیست؛ توضیح اینکه ایران با استفاده از مزیت جغرافیایی خود و با مشارکت در زنجیره ارزش کالاهای صنعتی کشوری مانند چین که مایل به برقراری تعامل اقتصادی سطح بالا با اتحادیه اروپا در ابتکار کمربند و راه است میتواند بهصورت غیرمستقیم با این اتحادیه تعامل کند. ایران میتواند از مزیت جغرافیایی و صنعتی خود در کریدور شرق به غرب استفاده کرده و حلقهای از زنجیره ارزش چینی در ابتکار یک کمربند و راه باشد.
گزیده سیاستی
اگرچه در شرایط حاضر امکان برقراری رابطه تجاری مستقیم با اتحادیه اروپا میسر نیست، اما ایران میتواند با مشارکت در زنجیرههای ارزش گذرکننده از ایران در قالب ابتکار کمربند و راه (کمربند اقتصادی شرق به غرب)، ارتباط غیرمستقیم با این اتحادیه برقرار کند.