نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسندگان
کارشناس گروه معدن و صنایع معدنی دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
سنگ های تزئینی و نما، سنگ هایی هستند که با تغییر شکل یا بدون تغییر شکل فیزیکی در یکی از قسمت های ساختمان یا سازه های مختلف به کار می رود. این صنعت ازجمله مهم ترین حوزه ها در بخش معادن و صنایع معدنی است و کشور ایران با سهم ۵ درصد از تولید جهان از اصلی ترین تولیدکنندگان آن به شمار می رود. نتایج این گزارش نشان می دهد علی رغم وجود تمام ظرفیت های موجود، سهم ایران از تجارت جهانی حدود ۲/۸ درصد است؛ که نشان از تمرکز بر بازار داخل و ضعف در رقابت پذیری این صنعت به واسطه عدم وجود شبکه بین بنگاه های موجود در این صنعت (که بیشتر کوچک مقیاس هستند) می باشد. همچنین در بررسی ساختار تولید و تجارت سایر کشورها، گسترش صادرات و به تبع آن توسعه صنعت، از رهگذر اتخاذ یک سیاست تجاری پویا با در نظر گرفتن توانمندی فناورانه داخلی و بازارهای بالقوه منطقه ای و جهانی و در سایه بازاریابی فعال و بازارسازی برای صادرات محصولات فراوری شده است. تسهیل صادرات محصولات این زنجیره در قالب سیاست تجاری میان مدت، ایجاد پایگاه های اطلاعاتی دقیق و به روز و همچنین زمینه سازی شکل گیری همکاری بین شرکت های فعال در حوزه تجارت سنگ از پیشنهادهای این گزارش است.
کلیدواژهها
موضوعات
بیان / شرح مسئله
سنگهای تزئینی و نما، سنگهایی هستند که با تغییر شکل یا بدون تغییر شکل فیزیکی در یکی از قسمتهای ساختمان (مثل کف و دیوار نما)، یا در فضاهایی مانند سنگفرش معابر و جادهها، دیواره پل و غیره بهکار میرود. مهمترین کاربردهای این گروه از سنگها، پوشش دیوارهای داخلی کف و پلکان، نمای ساختمان، کف خیابان و پیادهرو، دیوار، موجشکنها و ساختمانهای بندری، زیرسازی جادهها و بالاست راهآهن و مواردی همچون سرویسهای داخل ساختمان، مجسمهسازی، سنگ مزار و سنگچین باغهاست.
صنعت سنگهای تزئینی و نما ازجمله مهمترین بخشها در حوزه معادن و صنایع معدنی است و کشور ایران از اصلیترین تولیدکنندگان آن میباشد. علیرغم وجود ذخایر ارزشمند و سهم بالای ایران از تولید جهانی (سهم 5 درصدی از کل محصولات تولید شده در جهان)، سهم صادرات ایران از مبادلات جهانی این محصول کمتر از ظرفیت ذخایر کشور (سهم 2/8 درصد از تجارت جهانی) محسوب میشود. نکته قابلتوجه در صادرات سنگ این است که ارزشافزوده سنگ فراوریشده بهطور متوسط حدود 6 برابر سنگ خام است.
نقطهنظرات / یافتههای کلیدی
صنایع سنگ تزئینی و نما نیازی به سرمایهگذاری کلان و فناوری پیچیده ندارد. ازاینرو کشورهایی که صرفاً از منابع معدنی مناسبی برخوردار بوده و یا به بازار فروش محصولات سنگی دسترسی دارند، نقش قابلتوجهی در تجارت این محصولات ایفا کردهاند. ماهیت جهانی تجارت سنگ، وجود یک سیستم پیچیده تجاری از طریق واسطهگران یا معاملهگران محصولات خام، برای رساندن محصولات معدن به کارخانهها را ضروری میسازد. زیرا کارخانهها مجبور به ارائه یک انتخاب گستردهتر از محصولات به مشتریان هستند؛ لذا معمولاً به منابع سنگ از مکانهای گوناگونی نیاز دارند.
برمبنای آمارهای جهانی که در سال ۲۰۲۰ ارائه شده است، میزان تولید سنگ جهان، 154/5 میلیون تن بوده است. سنگ فراوری شده حاصل از این میزان تولید، معادل 91/15 میلیون تن بوده است. ایران در جایگاه چهارمین تولیدکننده جهان، 5/3 درصد این تولید را در اختیار دارد. براساس آمار اشارهشده سهم عمدهای از تجارت خارجی سنگ تزئینی و نما مربوط به سنگ خام یا کار نشده است. فروش سنگ تزئینی و نما نسبت به سایر مواد رایج[1] فلزی و صنعتی دشوارتر است و ایجاد سهم از بازارهای جهانی این محصولات، نیاز به شناخت دقیق و بهکارگیری روشهای بروز و مؤثر بازاریابی بینالمللی دارد.
میزان تولید معادن سنگهای تزئینی و نما در سال 1400 برابر با 15/4 میلیون تن بوده است. این درحالی است که میزان کل صادرات این محصول حدود 1/39 میلیون تن در سال 2022 برابر با 2/8 درصد از میزان کل تبادلات جهانی بوده است. آمار اشارهشده نشان میدهد کشور ایران علیرغم دارا بودن ظرفیت تولید بالا، سهم شایستهای از بازار فروش جهانی کسب نکرده است. شایان توجه است که بسیاری از خریداران سنگ خام ایران، رقبای ایران در محصولات کارشده ایرانی هستند. بهعبارتی سنگ خام ایرانی با فراوری و بازاریابی مناسب قابلیت ورود به بازارهای جهانی را دارد.
لذا آسیبهای موجود در صنعت سنگ تزئینی و نمای کشور عبارتند از: ضعف در رقابتپذیری بهواسطه عدم وجود و شکلگیری شبکه بین بنگاهها (که بیشتر کوچک و غیرتوانمند هستند)، عدم بازاریابی فعال و بازارسازی در سطح جهانی، عدم مدیریت برند در سطح جهانی، عدم شناخت و تحلیل صحیح بازار و بهطور کلی درونگرا بودن فعالان اقتصادی در این صنعت.
پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی و سیاستی
بهمنظور بهبود نقاط قوت، کاهش نقاط ضعف و رفع آسیبهای موجود در صنعت سنگ تزئینی و نما و با هدف افزایش ارزش صادرات این صنعت طی 10سال آینده، راهکارهای تقنین و سیاستی ذیل، به تفکیک اقدامات کوتاه و میانمدت ارائه میشود:
الف) اقدامات کوتاهمدت
ب) اقدامات میانمدت
صنعت سنگهای تزئینی و نما ازجمله مهمترین بخشها در حوزه معادن و صنایع معدنی است. این ماده معدنی از حیث فنی و کاربرد تفاوتهایی با سایر کانیهای فلزی یا غیر فلزی داشته، لذا کمتر بهصورت تخصصی مورد توجه قرار گرفته است. درخصوص سنگ تزئینی و نما خصوصیات ظاهری، فیزیکی و مکانیکی ماده معدنی حائز اهمیت بوده، درحالی که درخصوص سایر کانیهای فلزی و غیرفلزی، خواصی نظیر عیار و امکانپذیر بودن استخراج ماده اصلی از کانسنگ اهمیت دارد. در سال 1390 گزارشی با عنوان «بررسی وضعیت سنگ تزئینی در ایران» توسط دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی منتشر شد. در گزارش مذکور به بررسی میزان تولید، واردات و صادرات کشور و وضعیت فراوری پرداخته شده و با اشاره به آسیب سیاستگذاری مالی، پولی و ارزی بدون توجه به اقتضائات موجود، بیان شده است که افزایش عوارض صادراتی برای فروش سنگ خام، کمکی به توسعه بخش پایین دست این صنعت نخواهد کرد[1].
بهدلیل وجود فرصتهایی نظیر دسترسی به ذخایر معدنی فراوان، تنوع گونههای مختلف سنگ، سابقه دیرینه این صنعت در کشور، عدم نیاز به فناوریهای پیچیده، بازارهای گسترده بینالمللی، عدم نیاز به سرمایهگذاریهای کلان و برنامههای توسعه زیرساختها در ایران و کشورهای همسایه، توجه ویژه سیاستگذاران به صنعت سنگ تزئینی و نما ضروری بهنظر میرسد. بررسی وضعیت فعلی صادرات سنگ تزئینی و نما و مقایسه آن با سایر مؤلفههای این صنعت نشان میدهد توسعه و رشد این صنعت با آسیبهایی روبهرو بوده است که این گزارش در صدد ارائه راهکارهایی جهت حل آنهاست.
در بخش نخست گزارش، انواع سنگهای تزئینی و نمای موجود در کشور و کاربردهای آنها معرفی شده است. در بخش دوم، مراحل تولید صنعتی سنگ تزئینی و نما از مرحله اکتشاف تا فراوری بهطور خلاصه آورده شده است. در بخش سوم گزارش، بهطور مختصر به کالاهای جایگزین سنگ پرداخته شده است. بخش چهارم گزارش به بررسی وضعیت فعلی صنعت سنگ در جهان اختصاص داده شده است. در این بخش به میزان تولید کشورهای پیشرو و تجارت جهانی سنگ پرداخته شده است. در بخش پنجم گزارش به وضعیت موجود صنعت سنگ در ایران و کشورهای منطقه پرداخته شده است. در بخش نهایی گزارش کلیه نتایج حاصل از گزارش جمعبندی شده و نتیجهگیری شده است.
2.انواع سنگهای تزئینی و نما و کاربرد آنها
2-1. معرفی و طبقهبندی سنگهای تزئینی و نما
سنگهای تزئینی و نما سنگهایی هستند که در یکی از قسمتهای ساختمان مثل پی، کف، دیوار نما، سنگفرش، جاده، دیواره پل، ساختمانهای زیرزمینی و غیره بهکار میرود. این سنگها به دو دسته سنگهای زیربنایی و سنگهای تزئینی و نما تقسیم میشود. مقاومت و استحکام، تحمل مناسب عوامل تجزیهکننده و رنگ ظاهری ازجمله معیارهای انتخاب یک سنگ برای استفاده در مصارف ساختمانی است. بر این اساس مورد توجه بودن یک نوع یا رنگ خاص موجب رونق یا رکود در تولید معادن و کارخانجات مرتبط خواهد شد. ردهبندی تجاری واحدی در مورد سنگهای تزئینی و نما وجود ندارد، اما بهطور کلی سنگهای تزئینی و نما زیرمجموعهای از پنج گروه گرانیت، مرمر، آهک، سنگهای سیلیسی و اسلیت است. در ایران سنگهای اسلیتی و سیلیسی بهندرت بهعنوان سنگ تزئینی و نما مورد استفاده قرار میگیرد، اما سه گروه دیگر مورد استفاده وسیعی قرار گرفته است. ازآنجاکه این دستهبندی بهعنوان مبنایی جهت تدوین کدهای تعرفه قرار گرفته، بررسی آن اهمیت مییابد.
گرانیتها: براساس ردهبندی تجاری، گرانیتها شامل سنگهای فلدسپاتی بلورین با بافت متراکم و بلورهایی که با چشم غیر مسلح قابل تشخیص هستند، اطلاق میشود. این گروه شامل آنورتوزیتها، گنیس، گرانیت، گرانودیوریت، مونزونیت، سینیت و سایر سنگهای حد واسط بین آنها و سنگهای دگرگونی درشت بلور متراکم است.
مرمرها: براساس ردهبندی تجاری، مرمرها شامل سنگهای آهکی و سرپانتینیتی دگرگون شده است که دارای قابلیت برش، ساب و صیقل هستند. یکی از زیرمجموعههای اصلی این گروه مرمر سرپانتینی است که بخش اعظم آن از سرپانتین سبز تا سیاه تشکیل شده است.
آهکها: براساس ردهبندی تجاری، آهکها شامل سنگهای با منشأ رسوبی است که بخش اعظم آن از کربنات کلسیم همراه یا بدون کربنات منیزیم تشکیل شده باشد. این گروه شامل سنگآهک (کلسیت)، دولومیت، آهک دولومیتی و تراورتن است. این نوع سنگ از دیرزمان در ساختمانسازی مورد استفاده قرار گرفته و گاهی تعیینکننده نوع معماری یک منطقه بهشمار میرفته است. مثلاً تختجمشید از سنگآهک، ابنیه تاریخی شهر فلورانس ایتالیا از ماربل کارارا و برجهای شهر بلونیا از ماسهسنگ ساخته شدهاند[2].
2-2. کاربرد سنگهای تزئینی و نما
بلوغ فناوریهای استخراج سنگ از معادن و توسعه حملونقل، به گسترش کاربردهای سنگ تزئینی و نما در زمینههای مختلف ساختوساز منجر شده که در ادامه به بخشی از آنها اشاره شده است.
کانسنگ استخراج شده از معدن جهت بهکار بردن در مصارف فوقالذکر باید دارای ویژگیهایی باشد ازجمله عدم وجود آثار ناشی از پدیده دگرسان، عدم وجود عوارض زمینشناسی، نداشتن لایهبندی، قابلیت برش، ساب و صیقل، سختی مناسب، جذابیت بصری، زیبایی رنگ و تباین رنگها، عدم وجود لایههای رسی در داخل سنگ، کم بودن تخلخل و ضریب جذب آب، داشتن مقاومت اصطکاکی، فشاری و کششی مناسب و دوام مناسب. موارد مذکور از عوامل غیرقابل کنترل دستهبندی شده و جزء ویژگیهای طبیعی و ذاتی یک ذخیره سنگ هستند. این خواص باید در هنگام مطالعات و مراحل اولیه اکتشاف، با توجه به ویژگیهای مدنظر بازار مصرف، مورد ملاحظه قرار گیرد.
۳. مراحل تولید سنگ تزئینی و نما
کلیه عملیات ضروری از شناسایی منبع اولیه تا کاربرد نهایی سنگ چرخه زندگی آن را تشکیل میدهد. این عملیات با اکتشاف شروع شده که در این مرحله منابع سنگشناسی و مشخصات آن تعیین میشود و در صورت موفقیتآمیز بودن عملیات اکتشاف پس از برنامهریزی عملیات استخراج سنگ شروع خواهد شد.
روشهای مختلفی برای استخراج سنگها وجود دارد که بسته به تکنولوژی در دسترس صاحبان معادن از آن استفاده میشود. معروفترین روشهای استخراج سنگ عبارتند از استفاده از چالهای موازی، استفاده از پارس و گوه، استفاده از سیم برش الماسه، استفاده از سیم برش فولادی، استفاده از سنگبرها، استفاده از مواد شیمیایی منبسطشونده و روشهای آتشباری کنترل شده. محصول این فرایند تحت عنوان بلوک یا بلوک شناخته میشود. بعد از استخراج سنگها، باید بلوکهای جدا شده را با استفاده از کامیون به کارخانه فراوری منتقل کرد. ازآنجاییکه اغلب کارخانههای فراوری سنگ در فواصل دور از معادن و نزدیک به محل مصرف قرار دارند، حملونقل یکی از مراحل بسیار حساس در صنعت سنگ بوده و بخش بزرگی از قیمت تمام شده سنگ را تشکیل میدهد[3].
مهمترین مرحله زنجیره تولید سنگ تزئینی و نما، بخش فراوری آن یعنی برش سنگ و ساب و صیقل است. شاخص اصلی توسعه و مرکز ثقل ارزشافزوده سنگ تزئینی نیز در مرحله فراوری نهفته است. زیرا ارزشافزوده صادرات سنگ فراوری شده بهطور متوسط در حدود شش برابر صادرات سنگ خام است[4]. کیفیت محصول نهایی سنگ تزئینی و نما در گرو فراوری آن است، به این معنا که اگر ارزانترین سنگ، در معرض عملیات فراوری خوبی قرار گرفته باشد واجد ارزش بالایی خواهد شد.
4.وضعیت فعلی صنعت سنگهای تزئینی و نما در جهان
برمبنای آمارهای جهانی که در سال ۲۰۲۰ ارائه شده است، میزان تولید سنگهای تزئینی و نمای جهان، 154/5 میلیون تن بوده است. شایان ذکر است که جهت استحصال میزان فوق، ۳۱۶ میلیون تن انواع سنگ استخراج شده است. از طرف دیگر سنگ فراوری شده حاصل از این میزان تولید، معادل 91/15 میلیون تن بوده است. درنتیجه جهت استحصال این میزان فراوری ۲۲۵ میلیون تن سنگ در زنجیره استخراج و فراوری به باطله تبدیل میشود که از این میزان، ۱۶۱ میلیون تن در مرحله استخراج و ۶۳ میلیون تومان متعلق به مرحله فراوری میباشد؛ بهبیاندیگر بیش از ۷۰ درصد سنگهای تزئینی و نما در مراحل مختلف تولید به هدر میرود[5].
از لحاظ میزان تراکم جغرافیایی تولید سنگ میتوان بیان کرد که قاره آسیا با تولید 102/5 میلیون تن، حدود ۶۶ درصد تولید جهانی را دارد که مهمترین قاره تولیدکننده جهان است. شایان ذکر است که بیش از ۹۶ درصد تولید این قاره توسط چهار کشور اصلی چین، هندوستان، ترکیه و ایران تولید میشود. سهم ایران از کل تولیدات جهانی 5 درصد است[5]. در نمودار1، نیز سهم کشورهای مختلف از تولید جهانی این صنعت در سال 2020 مشخص شده که نشاندهنده تمرکز تولید در کشورهایی نظیر حوزه دریای مدیترانه و کشورهای شرقی است که بهطور تاریخی بیشترین سنگ را مصرف میکنند.
نمودار 1. سهم کشورهای مختلف از تولید جهانی صنعت سنگ در سال 2020
Source: Jalalian, 2021.
4-1. تجارت بینالمللی صنعت سنگ
ماهیت جهانی تجارت سنگ، وجود یک سیستم پیچیده تجاری از طریق واسطهگران یا معاملهگران محصولات خام، برای رساندن محصولات معدن به کارخانهها، را ضروری میسازد. زیرا کارخانهها مجبور به ارائه یک انتخاب گستردهتر از محصولات به مشتریان هستند؛ لذا معمولاً به منابع سنگ از مکانهای گوناگونی نیاز دارند. از طرفی دیگر باتوجه به اینکه کارخانجات فراوری معمولاً بلوکها را قبل از خرید بازرسی میکنند، جز درخصوص معادن و کارخانههای بسیار بزرگ، تعامل مستقیم میان خریدار و فروشنده بلوک در مقادیر بزرگ و اقتصادی تقریباً ناممکن است. بنابراین معاملهگران نقش مهمی را ایفا میکنند؛ زیرا باید برای انتخاب حجم بالایی از بلوکها از معادن مختلف به سراسر دنیا سفر کنند و سپس آنها را به محلهای انبار در نزدیکی مناطق اصلی پردازش سنگ منتقل کنند که برای ارزیابی بنگاههای متقاضی کوچک آماده باشد. از این منظر میتوان به اهمیت تجارت بلوک و محصولات خام این صنعت پی برد. بازاریابی در صنعت سنگ با توجه به تنوع محصولات تولیدی و اثرگذار عوامل غیراقتصادی بر آن، واجد نااطمینانیهای فراوانی است که برنامهریزیهای جدی و منعطفی طلب میکند که ازجمله آن میتوان به تجارت و صادرات بلوک یا محصولات کار نشده اشاره کرد[6].
فعالان اقتصادی در معادن سنگ تزئینی و نما در ابتدای زنجیره ارزشی قرار داشته و حلقات بعدی زنجیره تا مصرفکننده نهایی عبارتند از: کارخانههای سنگبری، نمایشگاههای فروش سنگ، دلالان و بازاریابان سنگ و بازرگانان داخلی و خارجی. از این جهت انتقال بازخوردهای بازار به فعالان اقتصادی معادن سنگ، گاهی با اختلال مواجه میشود. بنابراین سرمایهگذاری هوشمند در معادن سنگ اتفاق نمیافتد. بهنظر میرسد کارخانههای فراوری که مهمترین و عمدتاً سرمایهبرترین واحد این زنجیره هستند وظیفهای بیش از برش بلوکها و صیقلدهی برعهده دارند. اقداماتی نظیر تحلیل علمی بازار مصرف و انتقال فعال بازخوردهای بروز بازار مصرفی به حلقه ماقبل یعنی معادن، از نیازهای اصلی این صنعت است[7].
بهمنظور بررسی تجارت صنعت سنگ در جهان، ابتدا لازم است کدهای تعرفه گمرکی محصولات موجود در این زنجیره معرفی شود (جدول 1).
کد تعرفه |
توضیح |
2515 |
بلوک و اسلبهای خام فراوری نشده گروه سنگهای آهکی (تراورتن، مرمر، مرمریت و...) |
2516 |
بلوک و اسلبهای خام فراوری نشده گروه سیلیسی (گرانیتها) |
6801 |
محصولات مورد استفاده در سنگ فرش |
6802 |
سنگهای فراوری شده نهایی |
6803 |
سنگ لوح طبیعی کار شده و اشیای ساخته شده از سنگ لوح طبیعی یا فشرده |
کل تجارت صنعت سنگ در سال 2019، ۵۶ میلیون تن بوده است؛ به میزان ۱۲ میلیون تن آن بهصورت بلوک و اسلبهای خام فراوری نشده گروه سنگهای آهکی، 17/3 میلیون تن بهصورت بلوک و اسلبهای فراوری نشده گروه سیلیسی، 4/8 میلیون تن سنگهای فراوری شده پایه و ساده با تعرفه ۶۸۰۱، 20/7 میلیون تن مربوط به سنگهایفراوری شده نهایی با تعرفه ۶۸۰۲ و 1/2 میلیون تن سهم سنگهای فراوری شده اسلیت با تعرفه ۶۸۰3 میباشد[4]. نمودار 2 تبادلات جهانی سنگ را برای هر تعرفه در سال 2022 نمایش میدهد. در ادامه گزارش کد تعرفههای 6801 و 6803 (با توجه به اثرگذاری پایین در روند صنعت سنگ ایران و جهان) مورد تحلیل و بررسی قرار نخواهند گرفت.
نمودار 2. تبادلات جهانی تعرفههای مختلف سنگ در سال 2022
Source: Trade MaP, 2023.
4-2. جریان اصلی تجارت
با بررسی 10 سال، از سال 2011 تا سال2020 میلادی، مطابق نمودار 3، میتوان گفت ارزش مبادلات جهانی در حوزه سنگ حدود 16 تا 20 میلیارد دلار است. روند این تجارت در چند سال اخیر پس از همهگیری کووید-19 روندی افزایشی گرفته است.
نمودار 3. میزان ارزش تبادلات صنعت سنگ از سال 2013 تا سال2022
Source: Ibid.
در نمودارهای 4 و 5، 10کشور اصلی وارد و صادراتکننده از سال 2011 تا 2020 برحسب ارزش، آورده شده است. کشور آمریکا و چین بهترتیب با وارد کردن از محصولات این بازار با ارزش 30 و 25 میلیارد دلار مهمترین مشتریان این بازار هستند. این درحالی است که کشور چین و ایتالیا با صادر کردن محصولات خود با ارزش 60 و 20 میلیارد دلار، در رتبه اول و دوم برترین صادرکنندگان این بازار قرار دارند. نکته قابلذکر کشور چین است که با اختلاف نسبتاً زیاد از ایتالیا اصلیترین کشور صادرکننده است، همچنین این کشور با اختلاف نسبتاً کمی از آمریکا در جایگاه دوم کشورهای اصلی واردکننده صنعت سنگ میباشد. حضور چین و ایتالیا در هر دو نمودار، بهعنوان برترین صادرکننده و واردکننده، جالب توجه است؛ تراز تجاری این دو کشور بهترتیب مثبت 35 و 15 میلیارد دلار است. بهنظر میرسد استراتژی اصلی در کشورهای مذکور تأمین نیازهای مشتری، با توجه به تنوع محصولات صنعت سنگ، حتی با واردات مواد معدنی از سایر کشورهاست.
نمودار 4. کشورهای اصلی واردکننده از سال 2013 تا سال 2022
Source: Ibid.
نمودار 5. کشورهای اصلی صادرکننده از سال 2011 تا 2020
Source: Ibid.
4-2-1. تجارت بلوک و اسلبهای خام فراوری نشده گروه سنگهای آهکی (تراورتن، مرمر، مرمریت و...)
با توجه به نمودار 6، ملاحظه میشود که ایران بعد از ترکیه، ایتالیا، یونان و اسپانیا در جایگاه پنجم کشورهای اصلی صادرکننده محصولات خام گروه سنگهای آهکی میباشد. ارزش صادرات ترکیه و ایران در بین سالهای 2011 تا 2020 بهترتیب حدود 9 و 1 میلیارد دلار بوده است. اصلیترین وجه مشترک در کشورهای صادرکننده این رده از سنگ، وجود ذخایر معدنی و تولید بالای معادن است.
نمودار 6. کشورهای اصلی صادرکننده کد 2515 (بلوک و اسلبهای خام فراوری
نشده گروه سنگهای آهکی) از سال 2013 تا 2022
Source: Ibid.
در نمودار 7 مهمترین مقاصد صادرات محصولات خام سنگهای گروه آهکی نشان داده شده است که براساس آن چین، هند و ایتالیا، با ارزش حدود 15/5، 2/1 و 1 میلیارد دلار اصلیترین کشورهای واردکننده هستند. با توجه به حضور این کشورها در میان برترین صادرکنندگان محصولات فراوری شده، تأمین طیف گسترده از رنگ و طرحهای گوناگون جهت ارائه به مشتریان هدف اصلی فعالان این صنعت در کشورهای مذکور است. همانطور که مشاهده میشود، کشورهای مطرح در صادرات محصولات فراوری شده سنگهای تزئینی و نما (مانند ایتالیا) نیز اقدام به صادرات محصولات کار نشده و خام کردهاند. این موضوع را میتوان به دو صورت زیر تحلیل کرد:
نمودار 7. کشورهای اصلی واردکننده کد 2515 (بلوک و اسلبهای خام فراوری
نشده گروه سنگهای آهکی) از سال 2013 تا 2022
Source: Ibid.
4-2-2. بلوک و اسلبهای خام فراوری نشده گروه سیلیسی (گرانیتها)
در نمودارهای 8 و 9، ملاحظه میشود که کشور هند و برزیل بهترتیب با ارزش صادرات حدود 8 و 2 میلیارد دلار در جایگاه اول و دوم صادرات محصولات معادن گرانیت قرار گرفتهاند که با توجه به منابع گرانیت موجود در این کشورها بدیهی بهنظر میرسد.
نمودار 8. کشورهای اصلی صادرکننده کد تعرفه 2516 (بلوک و اسلبهای
خام فراوری نشده گروه سیلیسی) از سال 2013 تا 2022
Source: Ibid.
در نمودار 9، نیز که مقاصد اصلی صادرات این رده از سنگهای تزئینی و نما را نشان داده است، چین و ایتالیا با ارزش حدود 10 و 2 میلیارد دلار اصلیترین کشورهای واردکننده میباشند. نکته قابلذکر برای کشور چین و ایتالیا این است که این دو کشور هم در زمینه صادرات و هم واردات این محصول جزء 10کشور اصلی طی این دوران هستند. یکی از دلایل این موضوع میتواند توانایی آنها در تولید محصولات با ارزشافزوده بالاتر باشد.
نمودار 9. کشورهای اصلی واردکننده کد تعرفه 2516 (بلوک و اسلبهای
خام فراوری نشده گروه سیلیسی) از سال 2013 تا 2022
Source: Ibid.
4-2-3. محصولات فراوری شده نهایی
بیشتر محصولات با ارزشافزوده بالا در این صنعت در قالب این کد تعرفه طبقهبندی شدهاند؛ لذا بررسی دقیقتر آن میتواند دید بهتری از فضای این صنعت ارائه کند. با توجه به نمودار 10 مشاهده میشود که کشور اصلی صادرکننده این کد تعرفه، چین، ایتالیا، هند و ترکیه به ارزش حدود 54، 17، 10 و 8 میلیارد دلار در جایگاه اول تا چهارم تجارت این گروه تعرفه قرار دارند. تطابق قابلتوجه کشورهای واردکننده محصولات اولیه و صادرکنندگان این قسمت نشان از برنامهریزی کشورهای مطرح صنعت سنگ جهان برای صادرات محصولات با ارزشافزوده بالاست.
نمودار 10. کشورهای اصلی صادرکننده کد 6802 (سنگهای فراوری شده نهایی)
از سال 2013 تا سال 2022
Source: Ibid.
طبق نمودار 11، آمریکا، کرهجنوبی، ژاپن و آلمان بهترتیب با ارزش حدود 28، 7.6، 6.5 و 4 میلیارد دلار بیشترین واردات این کد تعرفه را از سال 2011 تا 2020 دارا هستند. حضور عربستان و امارات با واردات بیش از 5 میلیارد دلار محصولات فراوری شده، نشان از وجود بازارهای بالقوه برای محصولات ایرانی در منطقه جنوب غرب آسیاست.
نمودار 11. کشورهای اصلی واردکننده کد 6802 (سنگهای فراوری شده نهایی)
از سال 2013 تا سال 2022
Source: Ibid.
4-3. بررسی تجارت کشورهای مطرح صنعت سنگ جهان
با توجه به نمودارهای ارائه شده در بخش 2-4 مشاهده میشود که کشور چین، ایتالیا، ترکیه و هند بیشترین سهم از صادرات تجارت صنعت سنگهای تزئینی و نما در جهان را در اختیار دارند.
در نمودار12، مقایسهای بین نرخ تبادلات کشورهای اصلی صادرکننده این صنعت و همچنین کشور ایران با تبادلات کل جهان شده است. پس از سالهای 2004 و 2005 و همراه با شتابگیری رشد اقتصادی چین (بهخصوص در بخش ساختمان)، توسعه صنعت سنگهای تزئینی و نما در این کشور شروع شد. این صنعت بهواسطه فناوری تولید نسبتاً آسان، محوریت نیروی انسانی و امکان تأمین مواد اولیه از سایر کشورها مورد حمایت دولت قرار گرفت. در این سالها صادرات چین از کشورهای صاحب صنعت، مانند ایتالیا نیز سبقت گرفت و این کشور را به مهمترین تأمینکننده محصولات فراوری شده تبدیل کرد. پس از آن و همانطور که در نمودار 12، قابل مشاهده است، این رشد از سال 2013 و 2014 متوقف شد که بیشتر ناشی از جلوگیری از فعالیت واحدهای کوچک مقیاس و کاهش رشد اقتصادی چین میباشد. همچنین میتوان گفت که ترکیه و هند رشد چشمگیری در تبدلات این صنعت داشتهاند، ولی نرخ تبادلات ایران میتوان گفت که ثابت مانده است.
نمودار 12. مقایسه نرخ تبادلات کشورهای اصلی و همچنین ایران با تبدلات جهان در 20 سال اخیر
Source: Ibid.
در ادامه میزان صادرات و واردات این کشورها بررسی میشوند.
4-3-1. بررسی واردات و صادرات چین
نمودارهای 13 و 14، مربوط به تبادلات کشور چین در بازه زمانی سالهای 2013 تا 2022 است که میتوان گفت بخش اعظم واردات کشور چین مربوط به سنگهای تزئینی و نمای خام و کار نشده یا فراوری نشده (کدهای تعرفه 2015 و 2516) است. همچنین در نمودار مربوط به صادرات این کشور ملاحظه میشود که بخش اعظم آن مربوط به محصولات فراوریشده و کار شده (کد تعرفه 6802) است.
نمودار 13. میزان واردات چین با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
نمودار 14. میزان صادرات چین با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
واردات محصولات خام سنگهای آهکی و گرانیتی به چین سالیانه بهترتیب 1/5 و 1 میلیارد دلار است. این درحالی است که میزان صادرات محصولات فراوری شده نهایی از این کشور سالیانه بهطور متوسط 6 میلیارد دلار ارزآوری دارد. واردات گسترده سنگهای تزئینی و نما با منشأهای مختلف به فعالان این صنعت در کشور چین توانایی تأمین نیازهای متنوع مشتریهای جهانی را داده است. این موضوع نشان از آن دارد که تصاحب بازار و سلیقه مشتری ازجمله پایههای مهم توسعه صادرات محصولات فراوری شده در صنعت سنگهای تزئینی و نما است.
4-3-2. بررسی واردات و صادرات ایتالیا
نمودار 15، مربوط به واردات محصولات صنعت سنگ ایتالیا در بازه زمانی سالهای 2013 تا 2022 است. میتوان گفت بخش اعظم واردات این کشور مربوط به سنگهای خام گرانیتی (کد تعرفه 6802) است. همچنین این کشور محصول نهایی فراوریشده (کد تعرفه 6802) نیز وارد میکند.
نمودار 15. میزان واردات ایتالیا با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
در نمودار 16، که مربوط به صادرات این کشور است، ملاحظه میشود با وجود اینکه ارزش صادرات محصولات فراوری شده غالب است، اما این موضوع باعث آن نشده که این کشور از صادرات محصولات خام، بهویژه در دسته آهکی که ذخایر قابلتوجهی از آن در این کشور شکل گرفته، جلوگیری کند. همانگونه که مشخص است صادرات این محصولات بهطور متوسط 500 میلیون دلار در سال برای ایتالیا ارزآوری دارد؛ حدود یک چهارم صادرات محصولات فراوری شده. صادرات محصولات خام میتواند در راستای تصاحب بازارهای جدید، برندسازی و یا اخذ ارزشافزوده کامل در جهت تولید محصولات شخصیسازی شده برای مشتریان باشد.
نمودار 16. میزان صادرات ایتالیا با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
همچنین لازم به ذکر است سهم صادرات محصولات فراوری شده گرانیتی ایتالیا، بیش از 25 درصد از صادرات انجام شده در کد تعرفه 6802 است.
مشخصه اصلی صنعت سنگ تزئینی و نما در ایتالیا صادرات همزمان محصولات خام و فراوری شده است. از این منظر میتوان برداشت کرد که مسیر توسعه این صنعت از طریق جلوگیری از صادرات محصولات خام نیست؛ بلکه حتی میتوان با ابزار این نوع صادرات، مسیر را برای محصولات فراوری شده و ایجاد ارزشافزوده در بازارهای خارجی باز کرد.
4-3-3. بررسی واردات و صادرات هند
شایان ذکر است سنگهای گرانیتی، با توجه به ذخایر قابلتوجه آنها در هند، مزیت اصلی این کشور در صنعت سنگهای تزئینی و نما محسوب میشوند. این موضوع در نمودار 17، که تنوع صادرات این کشور را نشانمیدهد، بهوضوح مشخص است. بیشترین صادرات این کشور در سال 2022 مربوط به محصولات فراوری شده و خام گرانیتی بهترتیب با ارزش حدود 1000 (از 1/2 میلیارد دلار مربوط به کد تعرفه 6802) و 900 میلیون دلار است؛ بهعبارتی دیگر کمتر از نیمی از ارزش صادرات صنعت سنگ گرانیت هند مربوط به محصولات خام است.
نمودار 17. میزان صادرات هند با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
نمودار 18، نیز واردات این کشور در بازه زمانی سالهای 2013 تا 2022 را نشانمیدهد. بخش قابلتوجهی از واردات کشور هند مربوط به محصولات خام و فراوری شده از سنگهای آهکی است؛ که بهترتیب 250 و 60 (از 110 میلیون دلار واردات از کد تعرفه 6802) میلیون دلار ارزش دارد.
نمودار 18. میزان واردات هند با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
صنعت سنگ در هند براساس گرانیت (بهعنوان مزیت این کشور) و گسترش صادرات حتی بهصورت محصول خام شکل گرفته است. با توجه به روند نسبتاً ثابت عرضه محصولات به بازارهای جهانی، بهنظر میرسد سیاست این کشور پایداری عرضه محصولات گرانیتی در جهان در رقابت با برزیل (بهعنوان دارنده منابع غنی معدنی از این سنگ) باشد.
4-3-4. بررسی واردات و صادرات ترکیه
ترکیه پس از چین و هند سومین تولیدکننده سنگهای تزئینی و نما در جهان، بهویژه در رده آهکی است. این کشور با تکیه بر ذخایر عظیم خود و با ابزار تسهیل صادرات در سالهای گذشته فعالیت خود در این صنعت را افزایش داده است. نمودار 19، روند صادرات ترکیه با توجه به کدهای تعرفه مربوط به صنعت سنگ را نشانمیدهد. تأکید بر صادرات انواع محصول براساس ذخایر معدنی کشور باعث شده در برخی سالها (2013، 2017 و 2018) ارزش صادرات محصولات خام آهکی از محصولات فراوری شده پیشی گیرد؛ این درحالی است که در سه سال اخیر مورد بررسی، نسبت صادرات این محصولات بهمرور در حال کاهش است. از این بهنظر میرسد سیاست تسهیل صادرات محصولات خام در حال ثمردهی به شکل افزایش صادرات محصولات فراوری شده باشد.
نمودار 19. میزان صادرات ترکیه با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
نمودار20، روند واردات این کشور را نشانمیدهد. نکته قابلتوجه واردات میزان بسیار کم واردات محصولات خام (گرانیتی و آهکی) به این کشور است. این موضوع دلیلی بر اتکای ترکیه بر منابع داخلی خود در توسعه صنعت سنگ است. روند کاهشی واردات محصولات فراوری شده نیز در سالهای اخیر محسوس بوده است.
نمودار 20. میزان واردات ترکیه با کد تعرفههای مختلف در سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
بررسی تبادلات تجاری ترکیه در صنعت سنگ از آن جهت اهمیت دارد که میتوان آن را برای نمونه از سیاست تسهیل صادرات انواع محصولات، فارغ میزان ایجاد ارزشافزوده، براساس منابع داخلی دانست. همانگونه که ذکر شد صادرات محصولات خام میتواند در طی زمان منجر به ایجاد بازارهای جدید برای سنگهای موجود کشورها کند.
4-3-5. نتایج واردات و صادرات کشور اصلی تجارت جهانی
با توجه به اینکه فرایند تولید در صنعت سنگهای تزئینی و نما نیاز به استفاده از فناوری پیچیده و سرمایهگذاریهای کلان ندارد؛ کشورهایی که یا دسترسی راحتتری به منابع سنگهای تزئینی و نما دارند، یا از بازارهای مصرف پویایی در حوزه محصولات سنگی برخوردارند و یا حتی برای دسترسی بازارهای مصرف تلاش کردهاند، رشد قابل ملاحظهای را تجربه کردهاند. برای مثال کشور ترکیه منابع زیادی از سنگ مرمر را در اختیار دارد. این کشور با اتخاذ سیاست تسهیل صادرات محصولات خام و روشهای بازاریابی توانست در حدود 11 سال صادرات خود را از 736 هزار تن به 8 میلیون تن در سال برساند؛ یعنی چیزی حدود 13 برابر!
همانطور که مشاهده میشود، کشورهای مطرح در صنعت سنگهای تزئینی و نما نیز اقدام به صادرات محصولات کار نشده کردهاند. این موضوع را میتوان به دو صورت زیر تحلیل کرد:
ازسوی دیگر با توجه به اینکه داشتن دانش بازار و توانایی دسترسی به خارج از کشور در تجارت سنگهای تزئینی و نما بهطور قابلتوجهی مهمتر از بخشهای فلزی و صنعتی است، توسعه تجارت محصولات فراوری شده و با ارزشافزوده بالا، پیش از وجود توانمندیهای فناورانه، نیاز به شناخت و اثرگذاری بر بازارها دارد. بهبیاندیگر باید دانست که داشتن دانش بازار و توانایی دسترسی به خارج از کشور در تجارت سنگهای تزئینی و نما بهطور قابلتوجهی مهمتر از بخشهای فلزی و صنعتی است. به دیگر کلام گسترش صادرات این صنعت در یک کشور و بهتبع آن توسعه صنعت، از رهگذر تدوین یک سیاست تجاری پویا با در نظر گرفتن توانمندی فناورانه داخلی و بازارهای بالقوه منطقهای و جهانی است.
5.بررسی وضعیت موجود صنعت سنگ در ایران
کشور ایران بهدلیل قرار گرفتن روی کمربند کوهزایی، شاهد شکلگیری مواد معدنی مختلفی است. ازجمله آنها، سنگهای تزئینی و نماست که از تنوع و گستردگی مناسبی برخوردار است. منابع موجود در کشور بهترتیب تقسیمبندی این نوع سنگها، به بخشهایی مانند تراورتن و مرمر، مرمریت و گرانیت در شکل ۱، مشخص میباشد؛ که نشان از تنوع ذخایر موجود در کشور است[6].
شکل ۱. پراکندگی معادن سنگ تزئینی و نما
مأخذ: پیروی، 1394.
با توجه به اطلاعات موجود، ذخیره قطعی صنعت سنگ تزئینی و نما در ایران بالغ بر 3/4 میلیارد تن برآورد شده است. تعداد معادن فعال تأمینکننده مواد اولیه صنعت سنگ در کشور در سال 1400 حدود 846 عدد، که محصولات آنها اعم از سنگهای مرمریت، تراورتن، سنگ چینی، مرمر و گرانیت باشند، بوده است. با توجه به بررسیهای صورتگرفته و مشاهدات میدانی بهنظر میرسد تعداد پروانههای بهرهبرداری حدود دو برابر این میزان باشد؛ یعنی چیزی در حدود 1500 تا 1600 عدد.[2] در همان سال میزان استخراج در معادن فعال کشور، همانطور که در جدول 3، به آن اشارهشده، حدود 15/5 میلیون تن بوده است که هیچ نسبتی با ظرفیتهای کشور در این زمینه ندارد. با توجه به دادههای موجود ظرفیت اسمی تولید معادن کشور به حدود 30 میلیون تن میرسد.
جدول 2، وضعیت کلی معادن سنگهای تزئینی و نما در سال 1400 را در میان سایر مواد معدنی نشان میدهد.
جدول 2. مختصری از وضعیت معادن سنگهای تزئینی و نما در کشور
تعداد معادن |
میزان استخراج (تن) |
ارزشافزوده (میلیون ریال) |
ارزش سرمایهگذاری (میلیون ریال) |
|
تعداد |
846 |
15493318 |
38479758 |
7869193 |
درصد از کل معادن |
14/0 |
3/2 |
1/8 |
10/0 |
رتبه در میان سایر مواد معدنی |
2 |
6 |
6 |
4 |
کل معادن |
6025 |
485056859 |
2197546096 |
78764527 |
مأخذ: نتایج آمارگیری از معادن در حال بهرهبرداری کشور، 1400.
در جدول 3، میزان متوسط سرمایهگذاری برای تولید یک تن ماده معدنی و احداث یک واحد معدنی برای سنگهای تزئینی و نما و سایر مواد معدنی نشان دادهشدهاست.
جدول 3. متوسط سرمایهگذاری استخراج ماده معدنی و احداث معدن
سرمایهگذاری متوسط برای استخراج یک تن ماده معدنی |
سرمایهگذاری متوسط برای احداث یک معدن |
|
(ریال) |
(میلیون ریال) |
|
سنگهای تزئینی و نما |
507,909 |
9,302 |
سایر مواد معدنی |
162,382 |
13,073 |
مأخذ: همان.
با توجه به جدول 4، دریافت میشود علیرغم نیاز به سرمایه کمتر برای احداث یک واحد استخراج سنگهای تزئینی و نما، بهازای سرمایهگذاری یکسان میزان محصول استخراج شده حدود یک چهارم برآورد میشود. بهعبارت دیگر علیرغم اینکه معادن موضوع بحث نیاز به سرمایهگذاری کمتری در مقابل سایر مواد معدنی دارند، اما در مقابل میزان تولید آنها نیز بهمراتب پایینتر است؛ که ناشی از تفاوت روش استخراج و بهرهوری پایینتر آن نسبت به روشهای معمول معدن کاری روباز است.
نمودار 22، سهم تعدادی معادن، میزان استخراج مواد معدنی و میزان سرمایهگذاری در سنگهای تزئینی و نما بهکل معادن طی 10 سال اخیر را نشان میدهد.
نمودار 22. درصد از کل تعداد معادن، ارزش سرمایهگذاری و میزان استخراج
ماده معدنی در معادن سنگهای تزئینی و نما
مأخذ:همان.
همانطور که در نمودار 22، مشاهده میشود، به نسبت سایر معادن، فعالیت در معادن سنگهای تزئینی و نما کاهش یافته است. این خود نشان از این دارد که فعالیت این معادن با رشد فعالیت سایر معادن رشدی نداشته است.
نمودار 23، میزان سرمایهگذاریهای انجام شده در حوزه سنگهای تزئینی و نما و بخش معدن کشور را نشان میدهد. واضح است که میزان سرمایهگذاری در سنگهای تزئینی و نما تا اواخر بازه مورد مطالعه با نوسانی اندک ثابت مانده است؛ علیرغم آنکه تا سال 1397 میزان سرمایهگذاری در حوزه معادن کشور زمانی حتی تا 5 برابر نیز رشد داشته است. علت این پدیده را میتوان در اموری مانند بازدهی نسبتاً پایینتر این حوزه بهواسطه کاهش فعالیتهای ساختوساز، ایجاد محدودیتهای گمرکی بر صادرات محصولات خام، اعمال تحریمهای خصمانه و جهشهای ارزی پیدرپی جستجو کرد. در سالهای انتهایی دهه 1390 این میزان رو به بهبود است، اما براساس جدول 3، نسبت سرمایهگذاری در معادن سنگ بهکل 8/7 درصد از کل سرمایهگذاری در بخش معدن است. ازاینرو یکی از مهمترین مشکلات واحدهای فراوری سنگ در کشور افزایش قیمت بلوک مورد نیاز (بیش از شاخص تورم) بهدلیل راکد ماندن یا تعطیل شدن معادن و افزایش نرخ ارز میباشد.
نمودار 23. میزان سرمایهگذاری در بخش معادن و معادن سنگهای تزئینی و نما
مأخذ: همان.
برای شرح دلایل تعطیلی معادن سنگهای تزئینی و نما میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
5-1. واحدهای سنگبری
واحدهای سنگبری، مهمترین مصرفکنندگان محصولات استخراج شده در معادن هستند، البته واحدهای تولید مصنوعات سنگی (مانند مجسمه، قرنیز، بلوک سنگی و...) یا سنگ مصنوعی نیز بهنوعی مشتریان این محصولات محسوب میشوند، اما بهدلیل مصرف پایین و همچنین نبود اطلاعات جامع کمتر به آنها پرداخته میشود[6]. آمار دقیقی از تعداد واحدهای سنگبری کشور موجود نیست، زیرا در برهههای مختلف واحدهای مختلفی نسبت به ارائه مجوز به آنها اقدام کردهاند. با توجه به این موضوع طبق آمار گزارش شده انجمن سنگ ایران، در سال 1397 بیش از 6000 واحد فراوری سنگ تزئینی در کشور وجود داشته که میزان ظرفیت اسمی نصب شده در این واحدهای فراوری سنگ بیش از 180 میلیون متر مربع بوده است[8].
با توجه به اینکه بیشتر واحدهای فعال در صنعت سنگ کشور کوچک هستند و شبکههای ارتباطی میان آنها شکل نگرفته، توانایی انجام کارهایی مانند مدیریت برند، بازاریابی، رعایت استانداردهای ابعادی و...، که نیاز به صرف هزینههای بالا دارد، را ندارند. ازاینرو است که نسبت قابلتوجهی از خریداران سنگهای خام ایران، رقبای تولیدکنندگان محصولات کارشده ایرانی در سایر بازارها هستند؛ به دیگر کلام سنگ موجود در کشور قابلیت ورود و رقابت در بازارهای بینالمللی را دارد، اما بهدلیل غفلت از فضای بازاریابی و بازارسازی، محصولات فراوری شده ایرانی بهعنوان جایگزینی ارزانقیمت با کیفیت پایینتر از رقبای خود در بازارهای جهانی شناخته شده است[7]. بر این اساس بهنظر میرسد باید در راستای تشکیل شرکتهای مشاوره یا کنسرسیومهای صادراتی اقدام کرد.
ازسوی دیگر برای تأمین نیازهای متنوع بازارهای جهانی لازم است پایگاه اطلاعات جامع و منسجم از ذخایر سنگهای تزئینی و نما و همینطور واحدهای فراوری موجود در کشور به تفکیک فناوری مورد استفاده ایجاد شود.
5-2. وضعیت تجارت صنعت سنگ ایران
در سال 1401 میزان صادرات صنعت سنگ ایران 1،418 هزار تن معادل 186/5 میلیون دلار بوده است که میزان آن نسبت به سال 1400، 326 هزار تن (19 درصد) کاهش و ارزش آن 14/5 میلیون دلار (8 درصد) رشد داشته است. بررسیهای دقیق بیانگر کاهش 50 درصدی میزان صادرات ایران در بخش سنگهای خام رده آهکی و در عین حال افزایش حدود 12 درصدی صادرات سنگهای فراوری شده میباشد؛ ارزآوری حاصل از رشد صادرات محصولات فراوری شده حدود 40 درصد برآورد شده است. به دیگر کلام کشور بهازای رشد یک واحد درصد در میزان صادرات محصولات فراوری شده، شاهد افزایش 3 واحد درصد ارزش صادرات بوده است.
در همین سال، 36/5 درصد از وزن و 21 درصد از ارزش از صادرات صنعت سنگهای تزئینی و نما، متعلق به محصولات خام (انواع مختلف) و 62 درصد از وزن و 78 درصد متعلق به محصولات کارشده است [9].
جدول 4، مربوط به تبادلات ایران و جهان برای هر تعرفه در سال 2022 است و در نمودار 24، مقایسه تبادلات ایران نسبت به تبادلات جهانی در همان سال را نمایش میدهد.
جدول 4. تبادلات ایران و جهان برای هر تعرفه در سال 2022
کد تعرفه گمرکی |
2515 |
2516 |
6801 |
6802 |
6803 |
جمع کل |
تبادلات ایران (هزار تن) |
886/78 |
24/36 |
9/27 |
474/11 |
1/70 |
1396 |
تبادلات کل (هزار تن) |
10004/05 |
18531/82 |
3859/12 |
18864/99 |
1098/70 |
48939 |
درصد نسبت به تبادلات جهانی |
8/86 |
0/13 |
0/24 |
2/51 |
0/16 |
2/85 |
Source: Trade Map, 2023.
نمودار 24. مقایسه تبادلات ایران نسبت به تبادلات جهانی در سال 2019 برای هر تعرفه
Source: Ibid.
در نمودار 25، کشورهای اصلی خریدار سنگ ایران را از سال 2013 تا 2022 نمایش میدهند. کشور عراق و چین با ارزش خرید حدود 918 و 509 میلیون دلار در جایگاه اول و دوم خریداران صادرات سنگ ایران محسوب میشود و بعد از آن، ایتالیا و ترکمنستان با ارزش 95 و 80 هزار دلار بهترتیب سومین و چهارمین خریدارهای اصلی ایران بهحساب میآیند. نکته دیگر اینکه حدود 46 درصد از صادرات ایران به تعداد کشورهای زیادی با درصد کمتر از یک صورت میپذیرد.
نمودار 25. کشورهای خریدار صنعت سنگ ایران از سالهای 2013 تا 2022
Source: Ibid.
در نمودار 26، به بررسی صادرات ایران به کشور عراق براساس کد تعرفههای مختلف پرداخته شده است. در این نمودار مشخص است که این کشور از سال 2013 تا سال 2022 کد تعرفه 6802 که مربوط به سنگهای فراوریشده و کار شده است را از ایران خریداری کرده است. ارزش تبادلات 10ساله این کد تعرفه از حدود 30 تا 78 میلیون دلار در سال متغیر است.
نمودار 26. صادرات ایران به عراق براساس کد تعرفههای مختلف صنعت سنگ
از سال 2013 تا سال 2021
Source: Ibid.
در نمودار 27، به بررسی صادرات ایران به کشور چین براساس کد تعرفههای مختلف پرداخته شده است. در این نمودار مشخص است که این کشور از سال 2013 تا سا 2022 کد تعرفه 2515 که مربوط به سنگهای خام و کار نشده است را از ایران خریداری کرده است. ارزش تبادلات 10ساله این کد تعرفه از حدود 33 تا 145 میلیون دلار در سال متغیر است.
نمودار 27. صادرات ایران به چین براساس کد تعرفههای مختلف صنعت سنگ
از سال 2013 تا سال 2021
Source: Ibid.
کشور عراق، ترکیه، امارات، کویت و قطر بهترتیب به ارزش حدود 509، 95، 72، 29 و 25 میلیون دلار جزء کشورهای اصلی واردکنندههای سنگ ایران در خاورمیانه بهحساب میآیند (نمودار 28).
نمودار 28. ارزش صادرات ایران به کشورهای اصلی واردکننده در خاورمیانه
از سال 2013 تا سال 2022
Source: Ibid.
براساس نمودار 29، مقصد صادرات 94 درصد محصولات خام سنگ کشور (از ردههای گرانیتی و آهکی) در سال 1401، چین (63 درصد)، هند (23 درصد)، ترکیه و ایتالیا (هرکدام 4 درصد) است. به دیگر کلام مشتریان عمده محصولات خام سنگ کشور، رقبای ایران در عرضه محصولات فراوری شده به بازارهای جهانی هستند.
نمودار 29. مقاصد عمده صادرات محصولات خام صنعت سنگهای تزئینی و نما در سال 1401
مأخذ: گزارشهای آماری گمرک جمهوری اسلامی ایران.
در نمودار 30، ارزش صادرات هر تن کد تعرفه در سالهای 2013 تا 2021 برای کشور ایران آورده شده است. با ارزشترین کد تعرفه بهازای هر تن صادرات مربوط به کد تعرفه 6802 است. ملاحظه میشود ارزش بهازای هر تن کد تعرفه 6802 حدود 1/8 برابر ارزش بهازای هر تن کد تعرفه 2516 است، درصورتی که این نسبتهای قیمتی برای هر کد تعرفه در کشور چین اختلاف زیادی نسبت به کشور ایران دارد.
نمودار 30. ارزش صادرات هر تن کد تعرفه در سالهای مختلف برای کشور ایران
Source: Trade MAP, 2023.
همانطور که مشاهده میشود فاصله قیمت میان میان محصولات خام و فراوری شده صادرشده از کشور، نسبتاً پایین است و حتی در سال 2018 محصول خام با قیمت بالاتری از محصول فراوری شده به فروش رفته است.
بهمنظور مقایسه اعداد در نمودار 3۱، ارزش صادرات هر تن از محصولات صنعت سنگ چین مورد بررسی قرار گرفت. کمارزشترین کد تعرفه با توجه به این نمودار مربوط به کد تعرفه 2516 که از 30 تا 100 دلار بهازای هر تن میباشد و با ارزشترین آن مربوط به کد تعرفه 6802 که از 400 تا 800 دلار بهازای هر تن است.
نمودار 31. ارزش صادرات هر تن کد تعرفه در سالهای مختلف برای کشور چین
Source: Ibid.
پایین بودن ارزشافزوده تولید محصولات فراوری شده و قیمتهای پایین آنها نسبت به رقبای جهانی را، علاوهبر اعمال تحریمها، بیشتر باید در موارد زیر جستجو کرد:
سنگهای تزئینی و نما آن دسته از مواد معدنی هستند که با تغییر شکل یا بدون تغییر شکل فیزیکی در یکی از قسمتهای سازههای عمرانی بهکار میرود. اگر در قسمتهای مختلف معدن کاری، به کانیها یا عناصر فلزی اهمیت بیشتری میدهند و تمام تلاشها صرف جدا کردن و خالصسازی آنها میشود؛ در این بخش تنها خصوصیات ظاهری و مکانیکی سنگهای موجود در طبیعت مورد توجه قرار دارد.
مهمترین کاربردهای سنگ، پوشش دیوارهای داخلی کف و پلکان، نمای ساختمان، کف خیابان و پیادهرو، دیوار، موجشکنها و ساختمانهای بندری، زیرسازی جادهها و بالاست راهآهن و مواردی همچون سرویسهای داخل ساختمان، مجسمهسازی، سنگقبر و سنگچین باغهاست.
کانسنگ استخراج شده از معدن جهت بهکار بردن در مصارف فوقالذکر باید دارای ویژگیهایی ازجمله عدم وجود آثار ناشی از پدیده دگرسان، عدم وجود عوارض زمینشناسی، نداشتن لایهبندی، قابلیت برش، ساب و صیقل، سختی مناسب، جذابیت بصری، زیبایی رنگ و تباین رنگها، عدم وجود لایههای رسی در داخل سنگ، کم بودن تخلخل و ضریب جذب آب، داشتن مقاومت اصطکاکی، فشاری و کششی مناسب و دوام مناسب باشد. موارد مذکور از عوامل غیرقابل کنترل دستهبندی شده و جزء ویژگیهای طبیعی و ذاتی یک منبع سنگی هستند. این خواص باید در هنگام مطالعات و مراحل اولیه اکتشاف، با توجه به ویژگیهای مدنظر بازار مصرف، مورد ملاحظه قرار گیرد.
با توجه به اینکه توسعه این صنعت نیاز زیادی به سرمایه گذاریهای کلان و بهکارگیری فناوریهای پیچیده ندارد؛ کشورهایی که یا دسترسی راحت تری به منابع سنگهای تزئینی و نما دارند، یا از بازارهای مصرف پویایی در حوزه محصولات سنگی برخوردارند و یا حتی برای دسترسی بازارهای مصرف تلاش کردهاند، نقش قابلتوجهی در تجارت این صنعت داشتهاند. حضور کشورهای مطرح سنگ جهان در صادرات بلوک و محصولات کار نشده، ناشی از اهمیت کشف و تأمین بازارهای جدید و بازار قابلتوجه محصولات سفارشی این صنعت میباشد. ازسوی دیگر با توجه به اینکه تسلط بر ابعاد مختلف بازار در تجارت سنگهای تزئینی و نما بهطور قابلتوجهی مهمتر از بخشهای فلزی و صنعتی سایر مواد معدنی است، توسعه تجارت محصولات فراوری شده و با ارزشافزوده بالا، پیش از وجود توانمندیهای فناورانه، نیاز به شناخت و اثرگذاری بر بازارها دارد.
وجود مزیتهای خدادادی فراوان از حیث تنوع و میزان ذخایر، شکلگیری کامل صنعت در کشور، عدم نیاز به فناوریهای پیچیده، بازارهای گسترده بینالمللی، برنامههای وسیع توسعه زیرساخت در داخل و کشورهای منطقه و نیاز به سرمایهگذاری پایین در معادن و واحدهای فراوری و... ازجمله مواردی هستند که میتوانند بهعنوان اهمیت بررسی صنعت سنگ در کشور بیان شوند. این درحالی است که از میزان 48 میلیون تن کل تبادلات جهان، سهم ایران 2/8 درصد از آن در سال 2022 بوده است؛ که نشان از ضعف رقابتپذیری و داخلی محور بودن این صنعت بهواسطه شکلگیری بنگاههای کوچک و عدم وجود شبکه میان آنها میباشد. ازاینرو واحدهای فعال در این صنعت توانایی انجام مواردی مانند مدیریت نمانام (برند)، بازاریابی و... را ندارند و لذا بهتبع آن امکان تحلیل درست بازار و ظرفیت خریداران جهانی، حرکت بهسمت ارزشافزوده بالاتر و تولید محصول متناسب با بازارهای جهانی را ندارند.
شایان ذکر است در حال حاضر بخش قابلتوجهی از خریداران سنگهای خام ایران، رقبای تولیدکنندگان محصولات کارشده ایرانی در سایر بازارها هستند؛ به دیگر کلام سنگ موجود در کشور قابلیت ورود و رقابت در بازارهای بینالمللی را دارد، اما بهدلیل غفلت از فضای بازاریابی و بازارسازی در واحدهای فراوری کشور، این فرصتها از دست میرود. لذا گسترش صادرات این صنعت در یک کشور و بهتبع آن توسعه صنعت، از رهگذر تدوین یک سیاست تجاری پویا با در نظر گرفتن توانمندی فناورانه داخلی و بازارهای بالقوه منطقهای و جهانی امکانپذیر است.
براساس موارد فوق، پیشنهادهای زیر بهمنظور توسعه صادرات صنعت سنگ کشور در قالب اقدامات کوتاه و میانمدت ارائه میشود:
الف) اقدامات کوتاهمدت
ب) اقدامات میانمدت
گزیده سیاستی
علیرغم وجود تمام ظرفیتهای موجود، سهم ایران از تجارت جهانی حدود بسیار محدود است. راهکار اصلی توسعه صادرات اتخاذ یک عملکرد نامطلوب محیط زیستی سیاست تجاری پویا با در نظر گرفتن توانمندی فناروانه داخلی و بازارهای بالقوه منطقه ای و جهانی و با هدف توسعه صادرات محصولات فرآوری شده است.