نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسندگان
کارشناس گروه معدن و صنایع معدنی دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
هدف از انجام این پژوهش شناسایی راهبرد های روسیه برای مقابله با تحریم های اعمالی پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین و همچنین بررسی تأثیرات احتمالی آن بر حوزه معدن و صنایع معدنی کشور است. این پژوهش با روش تحقیق اسنادی-تحلیل آماری انجام شده است. نتایج این گزارش نشان می دهد روسیه با تبعاتی نظیر تقویت صنایع پایین دستی، کاهش قیمت عرضه محصولات و گسترش بازارها، مواجه شده و توانسته آثار جنگ و تحریم های اعمالی پس از آن را بر بخش معدن و صنایع معدنی را تا حدی مدیریت کند. این درحالی است که بخش معدن و صنایع معدنی در ایران، با توجه به شباهت هایی که در کالاها و مقاصد صادراتی با کشور روسیه دارد، در مقابل این اقدامات تأثیراتی از قبیل افت قیمت ها به دلیل کاهش قیمت محصولات فروشندگان روسی، کاهش صادرات و از دست دادن قسمتی از سهم برخی از بازارهای هدف و در کل کاهش سود تولیدکنندگان بوده است. در این راستا توصیه های سیاستی مشتمل بر حذف و کاهش تعرفه های صادراتی در کوتاه مدت، توسعه روابط بین المللی با کشور ها، تلاش جهت تکمیل زنجیره های ارزش فولاد و آلومینیوم، مذاکره با روسیه در جهت تفکیک بازارهای مشترک و توسعه زیرساخت های حمل و نقل به ویژه ریل با هدف کاهش قیمت تمام شده مدنظر است.
کلیدواژهها
موضوعات
بیان / شرح مسئله
کشور روسیه یکی از بازیگران اصلی حوزه تولید و تجارت مواد معدنی و صنایع معدنی در جهان است. این کشور علاوهبر اینکه تولید 8/3 درصد تولید فولاد، 5/3 درصد تولید مس و 4/5 درصد تولید آلومینیوم جهان را در اختیار دارد؛ بهترتیب 21، 4/2 و 4/9 درصد از صادرات جهانی این فلزات را نیز در اختیار داشته است. پس از وقوع جنگ در شرق اروپا، روسیه برای حفظ روند روبهرشد خود در این بخش، اقداماتی نظیر تمرکز بر صنایع پاییندستی، کاهش قیمت عرضه محصولات و گسترش بازار به سایر کشورها را صورت داد. با توجه بهوجود مشابهت در کالاها و مقاصد صادراتی و همچنین نزدیک بودن موقعیت جغرافیایی با ایران، این اقدامات بر بخش معدن و صنایع معدنی در ایران نیز تأثیرگذار بوده است. ازاینرو هدف از انجام این پژوهش بررسی تأثیر تحریمها و راهبردهای روسیه بر حوزه معدن و صنایع معدنی ایران است. در این پژوهش با استفاده از روش تحقیق اسنادی-تحلیل آماری، ضمن بررسی آمار تولید و روند تجارت معادن و صنایع معدنی روسیه، سعی شد راهبردهای روسیه برای مقابله با تحریمهای اعمالی شناسایی شود و تأثیرات احتمالی آن بر حوزه معدن و صنایع معدنی ایران مورد بررسی قرار گیرد. جامعه آماری این پژوهش نیز تولید و تجارت محصولات منتخب زنجیرههای مختلف مواد معدنی (از قبیل کانسنگ و کنسانتره سنگآهن و سرب و شمش فولاد و آلومینیوم) بهصورت فصلی از ابتدای سال 2020 تا انتهای سال 2022 است.
نقطهنظرات / یافتههای کلیدی
پس از اعمال تحریم بر کشور روسیه تولید ناخالص داخلی بخش معدن این کشور روند افزایشی خود را ادامه داده است. این درحالی است که آمار تجارت این حوزه نشان از آن دارد که صادرات کد تعرفه 26 (انواع سنگهای معدنی یا کنسانتره آنها) که در فصول پیش از جنگ روند صعودی داشته، پس از شروع جنگ روندی نزولی طی کردهاند. بر این اساس بهنظر میرسد این کشور در این دوره زمانی بر روی صنایع معدنی تمرکز کرده است.
ازسوی دیگر کاهش قیمت برخی محصولات در فروش برخی محصولات این زنجیره بهمنظور تصاحب بازار صادراتی سایر کشورها در آمار تجارت این کشور (یا به دلیل ارائه تخفیف یا افزایش قدرت چانهزنی مشتریان) مشهود است. بر این اساس میتوان گفت در هشت فصل قبل از جنگ روند ارزش واحد خریداریشده، دارای روندی مشخص است، ولی در دو فصل بعد از آن، روند ارزش واحد قیمت خریداریشده از کشور روسیه نزولی شده و از روند اصلی خود خارج شده است.
همچنین پس از جنگ و اعمال تحریمها، روسیه سعی دارد برای جبران تحریمها بازارهای جدیدی را تصاحب کند. پیش از اعمال تحریمها، اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا مقصد 24/8 درصد از صادرات فلزات آهنی و غیرآهنی روسیه بوده است؛ ازجمله 26/2 درصد محصولات فولادی، 62 درصد نیکل، 47/5 درصد سرب، 15 درصد مس، اما براساس آمارهای تجارت جهانی محصولات حوزه معدن و صنایع معدنی این کشور پس از جنگ با تمرکز بر بازارهای آسیایی (مانند ترکیه و چین) توانسته است روند تجاری خود را بهبود دهد.
در مقابل، کشور ایران نیز از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به توسعه صنایع معدنی و اهمیت آن در اقتصاد ملی، تحریمهای اعمالشده علیه کشور روسیه و راهبردهای اتخاذ شده توسط آن برای مقابله با تحریمهای مذکور، میتواند در تجارت مواد و صنایع معدنی ایران نیز تأثیرگذار باشد. در این راستا تولیدکنندگان ایرانی نیز برای از دست ندادن بازار خود مجبور به ارائه تخفیف هستند تا بتوانند با شرکتهای روسی رقابت کنند. از طرفی، عرضه محصولات روسی به بازارهای آسیایی، باعث شده سهم صادراتی ایران در برخی از بازارهای مشترک کاهش پیدا کند. لذا این تأثیرات را میتوان به دو دسته، ارائه تخفیف و بهتبع آن کاهش سود تولیدکنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیمبندی کرد.
پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی
معادن و صنایع معدنی نقش تأثیرگذاری در اقتصاد جوامع مدرن دارند، بهطوری که یکی از حوزههای مهم برای کشورهای درحالتوسعه و دارای منابع معدنی است. وجود فرصتهای متعدد در این بخش، نیروی محرکی برای گسترش همکاریهای اقتصادی بینالمللی و توسعه صادرات کشورهاست. ایران نیز دارای ظرفیتهای متعدد اقتصادی جهت بهرهبرداری از منابع معدنی در اقتصاد ملی است؛ که از آن جمله میتوان به ارزآوری ۱۲ میلیارد و ۲۳۹ میلیون دلاری صادرات محصولات این زنجیره در سال ۱۴۰۱ (حدود 20 درصد از صادرات غیرنفتی کشور) اشاره کرد[9]. به توجه به ارزآوری قابلتوجه زنجیره معدن و صنایع معدنی برای کشور، که بیش از 70 درصد آن را صنایع فولاد و آلومینیوم تشکیل میدهد، هرگونه تغییر در روند تجارت جهانی آن میتواند تأثیر قابلتوجهی بر اقتصاد ملی بگذارد. ازاینرو باتوجه به جایگاه روسیه در معدن و صنایع معدنی مانند فولاد و آلومینیوم و از طرفی تحریمهای اعمالی علیه این کشور بهدلیل وقوع جنگ در شرق اروپا، نیاز است راهبردهای کشور روسیه برای مقابله با تحریمها شناسایی و تأثیرات احتمالی آن بر کشور ایران بررسی شود تا بتوان در شرایطی مشابه (وقوع جنگ یا تحریم علیهکشورهای دیگر)، تابآوری بیشتری در مقابل تأثیرات منفی داشت.
در این پژوهش ابتدا جایگاه حوزه معدن و صنایع معدنی روسیه در جهان بررسی و پس از آن تأثیر جنگ و تحریمها بر این حوزه برای کشور روسیه مطالعه شده است. در پایان نیز، تأثیرات اقدامهای انجامشده از طرف روسیه بر صنایع معدنی ایران بررسی قرار گرفته و راهکارهایی برای کاهش آنها توصیه شده است.
2.بررسی جایگاه حوزه معدن و صنایع معدنی روسیه در جهان
روسیه پهناورترین کشور جهان است؛ ازاینرو توانمندیهای فراوانی در حوزه منابع طبیعی داراست. در سراسر خاک روسیه میدانهای بزرگ نفت و ذخایر عظیم مواد معدنی وجود دارد. این کشور با داشتن ذخایر بزرگ معدنی و توسعه صنایع معدنی توانسته یکی از کشورهای مهم در حوزه معدن و صنایع معدنی باشد[3]. در جدول 1، مقایسهای بین ذخایر روسیه با ذخایر معدنی جهان ارائه شده که نشان میدهد یکی از کشورهای اصلی معدنی جهان است.
جدول 1. سهم روسیه از ذخایر محتوای مواد معدنی فلزی کشفشده
نیکل (تن) |
طلا (هزار تن) |
روی (هزار تن) |
سرب (هزار تن) |
بوکسیت (هزار تن) |
مس (هزار تن) |
آهن (میلیون تن) |
ماده معدنی |
7,500,000 |
6,800 |
22,000 |
4000 |
500,000 |
62000 |
25,000 |
ذخایر روسیه (Mton) |
95,000,000 |
54,000 |
250,000 |
90,000 |
32,000,000 |
880,000 |
180,000 |
ذخایر جهان (Mton) |
9/7 |
6/12 |
8/8 |
4/4 |
6/1 |
0/7 |
9/13 |
درصد از کل |
Source: (USGS) United States Geological Survey 2023.
علاوهبر استخراج مواد معدنی، روسیه در صنایع معدنی نیز تولیدات چشمگیری دارد. در جدول 2، تولید فولاد، مس و آلومینیوم روسیه با تولیدات جهان در سال 2021 مقایسه شده است. با بررسی آمار مشاهده میشود که روسیه تولید 8/3 درصد فولاد، 5/3 درصد فلز مس و 4/5 درصد آلومینیوم جهان را در اختیار دارد[3].
جدول 2. سهم تولیدات فلزهای اساسی روسیه از تولیدات جهان در سال 2021
آلومینیوم (Kton) |
مس (Kton) |
فولاد (Mton) |
فلز خام |
|
Pig iron |
Raw steel |
|||
3,700 |
920 |
53 |
73 |
تولید روسیه |
68,000 |
26,000 |
1,400 |
1,900 |
تولید جهان |
4/5 |
5/3 |
8/3 |
8/3 |
سهم روسیه (%) |
Source: (USGS) United States Geological Survey 2023.
با توجه به بررسیهای انجامشده و آمار موجود روسیه در بازار برخی از فلزات و مواد معدنی از بازیگران اصلی محسوب میشود. بنابراین بررسی اثرگذاری تحولات جنگ اوکراین بر بازار این فلزات و احتمالاً بر بازار صنایع مرتبط با آنها در ایران، برای درک صحیح پیامدهای اقتصادی این جنگ مفید خواهد بود.
3.تأثیر جنگ بر بخش معدن و صنایع معدنی روسیه
در پی وقوع جنگ میان روسیه و اوکراین در اسفندماه سال ۱۴۰۰ (۲۴ فوریه سال ۲۰۲۲)، تحریمهایی علیه روسیه اعمال شد؛ لیست تعداد تحریمهای اعمالشده به تفکیک کشورهای مختلف در شکل 1، نشان داده شده است. شایان ذکر است که اکثر تحریمهای اعمالی از طرف کشورهای اروپایی و آمریکا بوده است؛ بهنحوی که کشورهای اوکراین، آمریکا، سوئیس، نیوزلند و انگلستان بیشترین تحریمها را در بازه زمانی سالهای 202۳ – 202۲ علیه روسیه اعمال کردهاند[6].
شکل 1. لیست تعداد تحریمهای کشورهای مختلف علیه روسیه
مأخذ: سایت Statista
3-1. تحریمهای روسیه در حوزه معدن و صنایع معدنی
طبق بررسی اخبار مشخص شد که سرمایهگذاری و خرید برخی از مواد معدنی و محصولات صنایع معدنی نیز در فهرست تحریمها قرار گرفتهاند[5]. در جدول 3، مهمترین تحریمهای اعمال شده بر صنایع معدنی روسیه تشریح شده است.
جدول 3. فهرست تحریمهای اعمالی علیه روسیه در حوزه معدن و صنایع معدنی
تاریخ |
عنوان |
توضیحات |
8 آوریل سال 2022 (19 فروردینماه سال 1401) |
بسته پنجم اقدامات محدودکننده اتحادیه اروپا |
ممنوعیت خرید و واردات زغالسنگ و سایر سوختهای فسیلی جامد، گسترش محدودیتهای موجود در تجارت کالاها / فناوری خاص مناسب برای استفاده در پالایش نفت و گاز طبیعی مایع (LNG)، گسترش محدودیتهای موجود در کالاها / فناوری تجاری برای استفاده در هوانوردی یا صنایع فضایی، ممنوعیت دسترسی به بنادر اتحادیه اروپا به کشتیهایی که تحت پرچم روسیه ثبت شدهاند، محدودیت تجاری برای کالاهای لوکس و کالاهای فرهنگی، محدودیتهای تجاری - کالاهایی که درآمد قابلتوجهی برای روسیه ایجاد میکنند مانند سختپوستان و خاویار، سیمان، انواع مواد شیمیایی، کودها، لاستیک، چوب، کاغذ و محصولات شیشهای، برخی از فلزات ازجمله نقره، آلومینیوم و سرب، توربین، کشتی و سایر صنایعدستی. |
3 ژوئن سال 2022 (18 خردادماه سال 1401) |
بسته ششم اقدامات محدودکننده اتحادیه اروپا |
ممنوعیت خرید / واردات / انتقال نفت خام یا فرآوردههای نفتی، ممنوعیت ارائه کمکهای فنی، خدمات فروش یا تأمین مالی یا کمکهای مالی، مربوط به حملونقل، اصلاح محدودیتهای مالی در معامله با نهادهای دولتی ازجمله معاملات لازم برای خرید، واردات یا حملونقل گاز طبیعی و نفت، محصولات نفتی فرآوری شده شده، فلزات تیتانیوم، آلومینیوم، مس، نیکل، پالادیوم و سنگآهن از روسیه یا از طریق روسیه به اتحادیه اروپا، منطقه اقتصادی اروپا، سوئیس یا بالکان غربی. |
6 اکتبر سال 2022 (14 مهرماه سال 1401) |
بسته هشتم اقدامات محدودکننده اتحادیه اروپا |
اصلاح محدودیتهای تجاری برای حملونقل نفت و فرآوردههای نفتی روسیه. اعمال تغییرات مختلف مرتبط با سقف قیمت نفت و فرآوردههای نفتی (مطابق با توافق گروه هفت)، از تاریخی که شورای اروپا با معرفی سقف قیمت موافقت میکند. همچنین از 30 سپتامبر سال 2023، ممنوعیت واردات و خرید محصولات آهن و فولاد مشخص شده فرآوری شده در کشور ثالث که هریک از محصولات آهن و فولاد تعیین شده از مبدأ روسیه را در خود جای داده است. ممنوعیت جدید در ارائه خدمات معماری و مهندسی، خدمات مشاوره حقوقی و خدمات مشاوره فناوری اطلاعات به دولت روسیه. ارائه معافیتهای شامل موارد زیر است: · اهداف بشردوستانه؛ · تضمین تأمین انرژی حیاتی در اتحادیه اروپا و عرضه تیتانیوم، آلومینیوم، مس، نیکل، پالادیوم و سنگآهن به اتحادیه اروپا. · تأسیسات هستهای غیرنظامی، کاربردهای پزشکی، نظارت بر تشعشعات محیطی، همکاری هستهای غیرنظامی؛ و... · اهداف مختلف ارتباط الکترونیکی. |
16 دسامبر سال 2022 (25 آذرماه سال 1401) |
بسته نهم اقدامات محدودکننده اتحادیه اروپا |
ممنوعیت واردات یا خرید برخی از محصولات آهن و فولاد فرآوری شده در کشور ثالث که دارای محصولات آهن و فولاد با مبدأ روسیه است. این محدودیت از 1 اکتبر سال 2024 اجرا میگردد. |
مأخذ: سایت Ashurst.
با توجه به اینکه که روسیه یکی از تأمینکنندگان اصلی برخی محصولات معدن و صنایع معدنی جهان است، هرگونه تغییر در روند تجاری آن میتواند باعث ایجاد تغییراتی در بازار جهانی میشود. برای مثال پس از شروع جنگ، قیمتهای مواد و صنایع معدنی جهانی افزایش پیدا کردند. در شکل 2، درصد تغییرات قیمت مواد اولیه پس از چند ماه از شروع جنگ را نشان میدهد[1].
شکل 2. افزایش قیمت مواد اولیه پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین
مأخذ: سایت Refinitiv.
براساس آنچه در شکل 2، مشخص است، بسیاری از مواد اولیه با افزایش قیمت ناشی از ایجاد حس عدم پایداری تأمین بهواسطه جنگ مواجه شدهاند. در این میان مواد معدنی مانند نیکل و زغالسنگ بهواسطه تأثیرگذاری بیشتر روسیه در تولید جهانی آنها تأثیر بیشتری پذیرفتهاند؛ بهطوری که نیکل و زغالسنگ حدود 120 و 85 درصد افزایش قیمت داشته است[1].
قبل از تحریمها، اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا مقصد بیش از 24/8 درصد از صادرات روسیه فلزات آهنی و غیرآهنی بوده است که عمده آنها 26/2 درصد محصولات متالورژی آهنی، 62 درصد نیکل، 47/5 درصد سرب، 15 درصد مس هستند. همانطور که در شکل 3، قابل مشاهده است، پیش از جنگ سهم قابلتوجه (بالای 30 درصد) از صادرات صنایع معدنی روسیه به اروپا بوده است (سهم صادرات کالاهای تولید شده در روسیه به اروپا در سال 2021 برای کد تعرفه 26 مربوط به سنگ معدن و کنسانتره مواد معدنی 36/4%، کد تعرفه 7601 مربوط به آلومینیوم 30/2%، کد تعرفه 7403 مربوط به مس 34/4% و کد تعرفه 7207 مربوط به فولاد 30/4% بوده است)[7]. با توجه به تحریمهای اعمالشده، روسیه قصد دارد صادرات خود را بهسمت شرق جهت دهد، که با توجه به امکان تداخل در مقاصد صادراتی با ایران، میتواند تهدیدی برای بازارهای صادراتی کشور باشد.
شکل 3. سهم واردات مواد و صنایع معدنی آسیا و اروپا از صادرات روسیه در سال 2021
Source: Trade Map, 2023.
4.بررسی ابعاد تبعات مواجهه روسیه نسبت به تحریمهای اعمالی
علیرغم تحریمهای اعمالشده علیه شرکتهای معدنی و صنایع معدنی روسیه، بهنظر میرسد روسیه با راهبردهای خود توانسته است در بخش معدن و صنایع معدنی بر تحریمهای این بخش غلبه کند. روسیه پس از آغاز تنشها در شرق اروپا با تبعاتی نظیر تمرکز بر صنایع پاییندستی، کاهش قیمت عرضه محصولات و تلاش برای گسترش بازار به سایر کشورها مواجه شده است.
4-1. تمرکز بر صنایع پاییندستی
با نگاهی به آمار ارزش تولید ناخالص این کشور در فصول گذشته مشخص میشود با راهبردهای در پیش گرفته روسیه، اثر تحریمها در بخش معدن و صنایع معدنی خنثی شده است. شکل 4، آمار تولید ناخالص داخلی بخش معدن کشور روسیه در فصول مختلف سالهای 2020 تا 2023 را نشان میدهد که میتوان اظهار داشت که روند تولید ناخالص کشور روسیه در حوزه معدن و صنایع معدن روند افزایشی داشته است و حتی با وجود جنگ و اعمال تحریمها در این حوزه (در فصل اول سال 2022)، روسیه توانسته است روند افزایشی خود را حفظ کند[4].
شکل 4. تولید ناخالص داخلی بخش معدن کشور روسیه در فصول مختلف سالهای 2020 تا 2023
این درحالی است که بهدلیل تحریمهای اعمالشده علیه روسیه، در تبادلات تجاری این کشور اختلال قابلتوجهی بهوجود آمده است. شکل 5، نشان میدهد که صادرات کد تعرفه 26 (انواع سنگهای معدنی و کنسانترههای آن) روند صعودی داشته، ولی در فصل پایانی سال 2021 و شروع سال 2022 این روند شکسته شده و روند نزولی بهخود گرفته است؛ بهطوریکه در فصل دوم سال 2022 به کمترین مقدار ممکن در 10 فصل بررسی شده رسیده است. بنابراین بهنظر میرسد کشور روسیه بعد از زمان شروع جنگ تمرکز بر افزایش تولید صنایع معدنی (مانند تولید فولادهای میانی، شمش آلومینیوم و...) بهجای صادرات مواد معدنی دارد.
شکل 5. ارزش صادرات کد تعرفه 26 (مواد معدنی و کنسانتره)
روسیه در 10 فصل از سال 2020 تا سال2022
Source: Trade Map, 2023.
4-2. کاهش قیمت عرضه محصولات روسی در بازارهای مختلف
در بررسیانجام شده مشخص شد که قیمت عرضه محصولات روسی در بازارهای مختلف صادراتی نسبت به سایر عرضهکنندگان در برخی محصولات صنایع معدنی تفاوت قابل توجهی دارد. این رخداد میتواند یا ناشی از دامپینگ از سوی روسیه باشد یا حاصل از افزایش قدرت چانهزنی مشتریان این محصولات. دامپینگ میتواند به عنوان یک راهبرد کلی بازارشکنی برای حذف رقبا و در اختیار گرفتن بازار باشد. این عبارت به آن معناست که تولیدکننده برای حفظ یا بهدست آوردن بازارهای فروش خارجی، محصولات خود را با قیمتی کمتر از بازار داخلی عرضه کند. از سوی دیگر نیز میتوان شرایطی را تصور نمود که در آن مشتریان محصولات صنایع معدنی روسیه در کشورهای شرقی با علم به شرایط پیچیده تحریمها، امکان اخذ تخفیف از محصولات عرضه شده از سوی روسیه را داشته باشند. در هر صورت این که محصولات روسی در بازارهای کشورهای شرقی (که به طور سنتی از اهداف صادرات محصولات ایرانی بودهاند) با قیمتهایی کمتر عرضه میشوند و سایر رقبا مجبور به رقابت قیمتی با آنها میباشند، واقعیتی غیرقابل انکار است.
به این منظور، ارزش واحد صادراتی کد تعرفههای مختلف مواد معدنی و محصولات زنجیرههای آن مورد بررسی قرار گرفت. شکل 6 و شکل 7 مربوط به ارزش واحد واردات کدهای تعرفه 2601 (سنگ معدن و کنسانتره آهن) و 2607 (سنگ معدن و کنسانتره سرب) ترکیه و کرهجنوبی از کشورهای مختلف و روسیه در ده فصل اخیر نشانمیدهد. روند قیمتی کشور روسیه در دو فصل بعد از جنگ روند نزولی داشته است و بدان معناست که محصولات صنایع معدنی روسیه در حوزه سنگ معدن و کنسانتره آهن و سرب با قیمت پایینتر به فروش رسیدهاند. با توجه بهشکل 6 مشخص است که کشورهای سوئد و برزیل نیز برای حفظ سهم بازار خود و رقابت پذیری با روسیه مجبور به ارائه تخفیف شدهاند، هرچند میتواند این کاهش قیمت بهدلیل افت قیمت جهانی نیز باشد ولی روند قیمتی کشور روسیه کاهشیتر از بقیه رقبای خود بوده است، این موضوع نیز برای واردات کد تعرفه 2607 کرهجنوبی (شکل 7) نیز تکرار شدهاست.
شکل 6. ارزش واحد واردات کد تعرفه 2601 ترکیه از کشورهای مختلف در 10 فصل از سال 2020 تا سال2022
Source: Ibid.
شکل 7. ارزش واحد واردات کد تعرفه 2607 کرهجنوبی از کشورهای مختلف
Source: Ibid.
با توجه به جایگاه صادراتی روسیه در حوزه آهن و آلومینیوم و تحریمهای موجود علیه این کشور، این موضوع در این حوزهها نیز بررسیشد. برای بررسی این موضوع دو کد تعرفه 7601 (شمش آلومینیوم) و 7207 (محصولات نیمهتمام فولاد غیر آلیاژی) نیز مورد بررسی قرار گرفتند. بدینمنظور ارزش واحد واردات فولاد کشور چین تایپه (تایوان) و ارزش واحد واردات آلومینیوم کشور ترکیه که شریک تجاری روسیه در این حوزهها میباشند، در 10 فصل اخیر بررسیشد.
با توجه بهشکل 8 (ارزش واحد واردات آهن خام کشور چین تایپه در 10 فصل 2020 تا 2022) و شکل 9 (ارزش واحد واردات آلومینیوم خام کشور ترکیه در 10 فصل 2020 تا 2022) میتوان گفت در 8 فصل قبل جنگ روند ارزش واحد خریداریشده کشورهای مورد بحث، صرف نظر از کشور مبدأ تا حدودی مشابه بوده است، اما در حدود آغاز جنگ روسیه، نمودارها نشان از آن دارد که روند ارزش واحد قیمت خریداری شده این کشور تفاوت معناداری نسبت به همان شاخص برای سایر صادرکنندگان را تجربه کرده؛ بهطوری که در حوزه فولاد و آلومینیوم بهترتیب 14 و 17 درصد نسبت به بیشترین قیمت ثبت شده تفاوت ثبت شدهاست[7]. همان طور که در شکلهای 8 و 9 مشخص است روند قیمتی کشور روسیه در مقایسه با ژاپن و کره برای فولاد و ایران و قزاقستان برای آلومینیوم شکسته شده و پایینتر از رقبای خود عرضه شدهاست. لازم به ذکر است که مشاهده نشدن کاهش قیمت عرضه از سوی روسیه در برخی از حوزهها مانند کاتد مس، بهدلیل نبود تحریم در این حوزهها با توجه به پیشبینی عدم تطابق عرضه و تقاضا این فلز در بازارهای جهانی در سالهای پیشرو بوده است.
شکل 8. ارزش واحد واردات فولاد خام کشور چین تایپه در 10 فصل از سال2020 تا سال 2022
Source: Ibid.
شکل 9. ارزش واحد واردات آلومینیوم خام کشور ترکیه در 10 فصل از سال 2020 تا سال 2022
4-3. تلاش برای گسترش بازار به سایر کشورها
ضمن بررسی آمار صادرات روسیه در سال 2021 مشخص شد که حدود نیمی از تجارت روسیه با کشورهای اروپایی است. پس از جنگ و اعمال تحریمهای اتحادیه اروپا، به نظر میرسد روسیه سعی دارد بازارهای جدیدی برای جبران تحریمها پیدا کند.
در شکل 10 و شکل 11 نسبت صادرات روسیه در فلزات آلومینیوم و فولاد در فصلهای سال 2021 تا 2022 به آسیا و اروپا را نشانمیدهد. با بررسی دقیق این روند مشاهده میشود که میزان صادرات محصولات معدنی و صنایع معدنی به اروپا بعد از شروع جنگ و اعمال تحریمها در دو فصل آخر سال 2022 کاهش یافتهاست. در خصوص صادرات روسیه به بازارهای آسیایی نیز مشاهده میشود که نسبت صادرات به این قاره افزایش یافته است؛ که بیشتر به نظر میرسد به دلیل کاهش شدید و دفعی صادرات به اروپا باشد[7]. خط روند نرخ تجارت روسیه به آسیا نسبت به تجارت این کشور به اروپا در شکل 10 و شکل 11 نشان دادهشدهاست.
با اینکه در نمودارهای مذکور نمیتوان نشانهای از افزایش قابل توجه در ارزش صادرات به کشورهای آسیایی یافت، چرا که اساساً یافتن بازار جدید برای محصولات فرآیندی وقتگیر است و در کوتاهمدت خود را نشان نمیدهد، با این حال میتوان تحرکاتی در روسیه برای افزایش صادرات به این کشورها، به خصوص چین، پیدا کرد. به طور مثال میتوان از پروژه عظیم سرمایهگذاری بانک دولتی VEB و دولت این کشور برای ایجاد تأسیسات انتقال زغالسنگ لاونا در بندر مورمانسک، با سرمایهگذاری تقریبی 4/5 میلیارد روبل (42 میلیون دلار) جهت کمک به به باز کردن بازارهای جدید در کشورهای آسیا و اقیانوسیه برای صادرکنندگان روسی اشاره کرد[2].
با توجه به موقعیت نزدیک جغرافیایی ایران نسبت به روسیه و وجود بازارهای سنتی صنایع معدنی کشور در آسیا، انتظار میرود که حضور پُررنگ روسیه در بازارهای آسیایی بر صادرات ایران تأثیر منفی بگذارد. در صورت عدم تفکیک بازارهای دو کشور و افتادن تولیدکنندگان به ورطه رقابت قیمتی در بازارهای مذکور، مجموعههای بزرگ صنعتی معدنی کشور قطعاً متضرر خواهند شد.
شکل 10. صادرات آلومینیوم روسیه به اروپا و آسیا
Source: Ibid.
شکل 11. صادرات فولاد روسیه به اروپا و آسیا
Source: Ibid .
5.جایگاه صنایع معدنی ایران و روسیه و تأثیرات احتمالی پس از جنگ بر صنایع معدنی ایران
کشور ایران از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به نقش صنایع معدنی در اقتصاد ملی، هرگونه تغییر و تحول در بازار محصولات زنجیرههای جهانی معدن و صنایع معدنی، میتواند تأثیرات قابلتوجهی بر رشد و توسعه اقتصادی کشور داشته باشد. ازاینرو تحریمهای علیه روسیه و راهبردهای آن برای مقابله با تحریمهای اعمالشده، میتواند در تجارت مواد و صنایع معدنی و در ادامه اقتصاد ملی تأثیرگذار باشد.
وجود کمربند فلززایی آلپ هیمالیا داخل خاک ایران موجب ایجاد ذخایر بزرگ معدنی در کشور شده است. طبق سرشماری معادن کشور در سال 1400، تعداد معادن در حال بهرهبرداری 6025 هستند. علاوهبر وجود معادن، صنایع معدنی مانند فولادسازی و کاتد مس و آلومینیوم نیز در ایران تولید و بخش زیادی از این محصولات آنها صادر میشوند. بهطوری که ایران در تولید فولاد، کاتد مس و آلومینیوم خام طبق آمار سال 2021 بهترتیب در جایگاههای 5 ، 18 و 25 جهان قرار دارد[3].
آمار صادرات روسیه و ایران در حوزه فلزات پایه سال 2021، بهمنظور مقایسه جایگاه تجاری دو کشور در این صنایع معدنی، بهشرح جدول 4، است. سهم روسیه از صادرات جهانی فولاد، مس و آلومینیوم بهترتیب 21، 4/2 و 9/4 درصد بوده و به همین ترتیب در جایگاه اول، چهارم و دوم تجاری جهان در این سه حوزه در سال 2021 قرار داشته است. ایران نیز در سه حوزه فولاد، مس و آلومینیوم در رتبههای پنجم، هجدهم و بیست و پنجم جهان قرار داشته است. بنابراین بروز رقابت در تعیین قیمت و یافتن بازار محصولات معدنی میان این دو کشور اجتنابناپذیر است.
جدول 4. جایگاه تجاری روسیه و ایران در صنایع معدنی
فولاد (7207) |
مس (7403) |
آلومینیوم (7601) |
||||
درصد از تجارت جهانی |
رتبه در صادرات |
درصد از تجارت جهانی |
رتبه در صادرات |
درصد از تجارت جهانی |
رتبه در صادرات |
|
21 |
1 |
4/2 |
4 |
9/4 |
2 |
روسیه |
6/2 |
5 |
1/8 |
18 |
0/9 |
25 |
ایران |
43708796 |
90,664,081 |
74,606,290 |
ارزش تجارت جهان (هزار دلار) |
|||
9176399 |
3,847,909 |
6,992,604 |
ارزش تجارت روسیه (هزار دلار) |
|||
2723623 |
1,601,382 |
676,337 |
ارزش تجارت ایران (هزار دلار) |
Source: Ibid .
با توجه به نزدیکی موقعیت جغرافیایی ایران و شباهت تجاری ایران و روسیه در حوزه معدن و صنایع معدنی، راهبردهای در پیش گرفته شده توسط روسیه، تأثیرات منفی بر تجارت صنایع معدنی ایران گذاشته است. این تأثیرات را میتوان به دو دسته، ارائه تخفیف و کاهش سود تولیدکنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیمبندی کرد.
در این راستا در ادامه به بررسی مهمترین نقاط مشترک صنایع معدنی ایران و روسیه، یعنی شمش آلومینیوم و اسلب فولادی پرداخته میشود. روسیه بهتنهایی مهمترین تأمینکننده این محصولات در اروپا بوده که بهواسطه تحریمها به سمت بازارهای آسیایی (که بهطور سنتی در اختیار ایران بوده) در حال حرکت است. در بقیه محصولات تلاقی خاصی وجود ندارد و در برخی نیز تحریم خاصی اعمال نشده است. برای مثال صادرات سنگآهن (که نقش مهمی در صادرات کشور روسیه دارد) در کشور ما با محدودیتهای فراوانی روبهرو است (عملاً صادراتی صورت نمیگیرد) و کاتد مس نیز که از اقلام صادراتی مهم کشور ماست، در فهرست تحریمهای روسیه نیست و بهدلیل پیشبینی کسری عرضه در سالهای پیشرو مشکلی در صادرات آن برای کشور ایجاد نشده است. همانطور که در شکل 12، مشاهده میشود عملاً تفاوتی میان قیمتهای صادراتی کشور و قیمت جهانی وجود ندارد.
شکل 12. مقایسه قیمت صادراتی کاتد مس ایران و متوسط قیمت جهانی
Source: : Ibid .
ازسوی دیگر همچنین بنابر شکل 13، تغییر قابل ملاحظهای در مقاصد صادراتی کاتد مس ایجاد نشده است.
شکل 13. سهم بازارهای صادراتی کاتد مس ایران
5-1. کاهش قیمت عرضه محصولات روسی و کاهش سود تولیدکنندگان
بهمنظور بررسی تأثیر کاهش قیمت عرضه محصولات صنایع معدنی روسیه بر تجارت واحدهای صنایع معدنی کشور، نسبت به بررسی قیمتهای نسبی محصولات زنجیرههای فولاد، آلومینیوم و مس پرداخته شده است؛ به دیگر کلام نسبت قیمت صادراتی محصولات ایرانی به متوسط جهانی در شکلهای بعدی تشریح شده است.
در شکل 14، روند قیمت شمش[1] و تختال[2] فولاد صادراتی کشور نشان داده شده و همانطور که مشخص است، روند قیمتی این محصولات پس از آغاز جنگ تغییر چندانی نداشته است.
شکل 14. روند قیمت صادراتی محصولات فولادی ایران
مأخذ: گزارشهای آماری ایمیدرو.
این درحالی است که بنابر شکل 15، که در آن مقایسهای از قیمت صادراتی محصولات خام فولاد ایران و قیمت متوسط جهانی انجامشده، بررسیها حاکی از آن است که نسبت قیمت صادراتی ایران به قیمت جهانی در مقاطعی کاهش 25 درصدی را تجربه کرده است. بهبیاندیگر، پس از افزایش قیمتهای جهانی بهواسطه آغاز جنگ، قیمت عرضه محصولات ایران تغییری نداشته و واحدهای تولیدکننده اقدام به فروش محصولات خود به قیمت قبلی کردهاند.
شکل 15. مقایسه قیمت صادراتی ایران و متوسط قیمت جهانی
Source: Trade Map, 2023.
بهمنظور تحلیل کاهش قیمت محصولات روسیه بر صادرات حوزه معدن و صنایع معدنی کشور، وضعیت بازار تختال فولاد مورد بررسی قرار میگیرد. روسیه از مهمترین بازیگران تولید و صادرات تختال در فولاد جهان است. پس از اعمال تحریمهای غرب علیه روسیه، این کشور بهمنظور حفظ و گسترش بازار محصولات خود اعطای تخفیف در فروش را در دستور کار خود قرار داد. در شکل 16، مشاهده میشود که کاهش قیمت عرضه محصولات انجامشده و همچنین تغییر مسیر صادرات این محصول از اروپا و آمریکا، بهسمت آسیا، موجب شد قیمت تختال از قیمت شمش فولاد نیز کمتر شود[9]. این درحالی است که در اغلب مواقع اسلب، بهدلیل بیشتر بودن هزینههای تولید، گرانتر از شمش به فروش میرسد. این کاهش قیمت، باعث شد سود تولیدکنندگان ایرانی تختال نیز کاهش یابد و با توجه به انتقال بازار روسیه به آسیا، صادرکنندههای ایرانی نیز مجبور به ارائه تخفیفهای بیشتر باشند.
شکل 16. روند تغییرات قیمت بیلت و اسلب
مأخذ: گزارشهای آماری ایمیدرو.
در این شرایط، شرکتهایی که کوچکتر هستند و هزینههای تمام شده بیشتری دارند، دچار ضرر خواهند شد. یکی از راهکارها برای مقابله با دامپینگ، کم کردن هزینههای تولید است. برای این منظور باید تحلیلی از عوامل مؤثر بر قیمت تمام شده صورت گیرد و براساس رتبهبندی عوامل مؤثر، اصلاحات مورد نیاز برای آنها انجام شود. یکی از هزینههای عمده در این دست صنایع، حملونقل است. زیرساختهای حملونقل مانند خطوط ریلی میتواند تأثیری کاهنده بر هزینههای تمام شده صنایع داشته باشد. معادن و صنایع معدنی نیز تأثیر زیادی از هزینه حملونقل میپذیرند؛ لذا با گسترش خطوط ریلی در کشور و تسهیل استفاده از آن میتوان هزینههای آنها را کاهش داد. این درحالی است که عدم اولویت انتقال مواد معدنی از طریق ریل بهدلیل عدم توسعه کافی (در مقایسه با بارهای ترانزیتی و قطارهای مسافری) برای شرکت راهآهن (بهعنوان تنظیمگر این حوزه) و فرسوده بودن ناوگان لوکوموتیو کشور ازجمله دلایل عدم استفاده از این مسیر است. همچنین یکی از اقداماتی که دولت میتواند در شرایطی مشابه با کاهش قیمت عرضه محصولات روسیه انجام دهد، حذف و یا کاهش تعرفههای صادراتی و مالیاتهاست که در کوتاهمدت میتواند برای صادرکنندگان مفید واقع شود و توان رقابتپذیری خود را در بازارهای جهانی بالاتر ببرند.
5-2. از دست دادن بازارهای تجاری
بهنظر میرسد روسیه با توجه به تحریمهای اعمالشده و بهتبع آن با از دست دادن بازارهای سنتی محصولات خود، تمرکز خود را بر روی بازارهای آسیایی گذاشته است. همانطور که در نمودارهای 10 و 11 نشان داده شد نرخ صادرات محصولات زنجیره معادن و صنایع معدنی روسیه به آسیا نسبت به اروپا بعد از تحریمها افزایش یافته است.
این راهبرد در برخی موارد منجر به ایجاد چالشهایی برای صنایع معدنی ایران شده است. برای مثال میتوان به ترکیه بهعنوان یکی از بازارهای اصلی صادرات آلومینیوم برای ایران، اشاره کرد[7]. با توجه به شکل 17، مشخص است که روند صادرات شمش آلومینیوم ایران با ترکیه صعودی بوده، ولی دو فصل آخر سال 2022 میلادی، با جدیتر شدن حضور روسیه در این بازار، این روند صعودی برای ایران شکسته شده و سهم روسیه بیشتر شده است.
شکل 17. روند صادرات آلومینیوم خام کشور ایران و روسیه به ترکیه
Source: Trade Map, 2023.
این درحالی است که بهنظر میرسد در این حوزه خبری از فروش با قیمتهای ارزانتر نیست؛ زیرا واحدهای تولید آلومینیوم بیش از 90 درصد مواد اولیه خود را وارد میکنند و لذا به ارز حاصل از صادرات خود نیاز دارند. در شکلهای 18 و 19، بهترتیب قیمت صادراتی شمش آلومینیوم و نسبت آن با قیمتهای جهانی نشان داده شده است. به این ترتیب تقریباً روندی ثابت بر قیمتهای صادراتی مشاهده میشود و همچنین پس از آغاز جنگ تنها 8 درصد کاهش نسبت به قیمت جهانی ثبت شده است[8].
شکل 18. روند قیمت صادراتی شمش آلومینیوم ایران
مأخذ: گزارشهای آماری گمرک.
شکل 19. روند صادرات آلومینیوم خام کشور ایران و روسیه به ترکیه
Source: Trade Map, 2023.
حذف و یا کاهش تعرفههای صادراتی در برنامه کوتاه و بلندمدت در چنین شرایطی بهنظر میرسد توسعه صنایع پاییندست و تولید محصولات با ارزشافزوده بیشتر برای کشور ارزآوری بیشتر و پایدارتری نسبت به صادرات شمش خواهد داشت. همچنین تولید محصولات پاییندست در صنایع مختلف بازار جهانی متنوعتری نسبت به صنایع بالادستی دارد و در شرایط وجود تحریم یا مسائلی مانند کاهش قیمت عرضه محصولات، به تولیدکنندگان آسیب کمتری وارد میشود.
مواد و صنایع معدنی نقش تأثیرگذاری در اقتصاد جوامع مدرن دارند. کشور ایران نیز دارای ظرفیتهای فراوانی برای بهرهبرداری از منابع معدنی خود در راستای رشد و توسعه اقتصادی دارد؛ که ازجمله آن میتوان به ارزآوری ۱۲ میلیارد و ۲۳۹ میلیون دلاری این زنجیرهها در سال 1401 اشاره کرد. با توجه به اهمیت اقتصادی این حوزه برای کشور، هرگونه تغییرات در روند تجاری جهانی این صنایع میتواند تأثیری قابلتوجه در اقتصاد ملی داشته باشد.
روسیه یکی از کشورهای اصلی در حوزه تولید و صادرات مواد معدنی و صنایع معدنی است. این کشور علاوهبر اینکه 8/3 درصد تولید فولاد، 5/3 درصد تولید مس و 4/5 درصد تولید آلومینیوم جهان را در اختیار دارد؛ سهم آن از صادرات جهانی فولاد، مس و آلومینیوم بهترتیب 21، 4/2 و 9/4 درصد در سال 2021 بوده است. با توجه به اینکه که روسیه یکی از کشورهای اصلی در حوزه معدن و صنایع معدنی جهان میباشد و اقتصاد آن نیز به این حوزه متکی است، وقوع جنگ در شرق اروپا موجب بروز برخی پیامدها، نظیر کاهش قیمت عرضه محصولات و تلاش این کشور برای یافتن بازارهای جدید شد. با توجه به شباهت جایگاه روسیه و ایران از نظر تولید و صادرات معدن و صنایع معدنی و همچنین نزدیکی موقعیت جغرافیایی این دو کشور نسبت بههم، بهنظر میرسد تغییر روند تجاری روسیه بر معدن و صنایع معدنی ایران نیز تأثیرگذار باشد.
علیرغم تحریمهای اعمالشده علیه شرکتهای معدنی و صنایع معدنی روسیه، بهنظر میرسد این کشور با راهبردهای خود توانسته است در بخش معدن و صنایع معدنی بر بخشی از تحریمهای این بخش غلبه کند؛ بهنحوی که تولید ناخالص داخلی بخش معدن که بلافاصله پس از آغاز جنگ کاهش یافته بود، در ادامه سال 2022 روند افزایشی خود را ادامه داد. این درحالی است که آمار تجارت جهانی این محصولات نشان از آن دارد که روند صادرات کد تعرفه 26 (سنگ معدن و کنسانتره) که در فصول گذشته قبل از جنگ صعودی بوده، پس از شروع جنگ تغییر کرده و بهصورت نزولی درآمده است. بر این اساس بهنظر میرسد این کشور در این دوره زمانی روی تأمین نیاز صنایع معدنی تمرکز کرده است.
ازسوی دیگر طبق آمار بررسی شده مشاهده میشود، روسیه با کاهش قیمت محصولات تولیدی خود (یا به دلیل ارائه تخفیف بیشتر یا افزایش قدرت چانهزنی مشتریان) مواجه شد. بر این اساس میتوان گفت حداقل در 8 فصل قبل جنگ روند ارزش واحد خریداریشده کشورها، دارای روندی مشخص است، ولی در دو فصل بعد از شروع جنگ روسیه، روند ارزش واحد قیمت خریداریشده از کشور روسیه نزولی شده و از روند اصلی قیمت متوسط سایر کشورها جدا میشود.
همچنین پس از جنگ و اعمال تحریمها، روسیه سعی دارد بازارهای جدیدی برای جبران تحریمها پیدا کند. پیش از تحریمها، بازار اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا 24/8 درصد از صادرات فلزات آهنی و غیرآهنی روسیه، ازجمله 26/2 درصد محصولات فولادی، 62 درصد نیکل، 47/5 درصد سرب، 15 درصد مس را مصرف میکردند. روسیه با تمرکز بر بازارهای آسیایی توانسته است روند تجاری خود به بازارهای آسیایی را افزایش دهد.
کشور ایران از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به توسعه صنایع پاییندستی مواد معدنی که در کشور وجود دارد و تحریمهای علیه کشور روسیه و تبعات ناشی از آن، میتواند در تجارت مواد و صنایع معدنی ایران تأثیرگذار باشد. در این راستا مشاهده شده که تولیدکنندگان ایران نیز برای از دست ندادن بازار خود مجبور با ارائه تخفیف میباشند تا بتوانند با شرکتهای روسی رقابت کنند. از طرفی دیگر با توجه به عرضه روسیه به بازارهای آسیایی و در برخی از بازارهای مشترک باعث شده سهم صادراتی ایران به این کشورها کاهش پیدا کند. لذا این تأثیرات را میتوان به دو دسته، ارائه تخفیف و کاهش سود تولیدکنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیمبندی کرد. در ادامه پیشنهادهایی بهمنظور بهبود شرایط ذکر شده است:
1.Commodity performance since the Ukraine invasion. (2022, June 8). بازیابی از Refinitiv: https://www.refinitiv.com/perspectives/market-insights/commodity-performance-since-the-invasion-of-ukraine/
9. (1401). گزارشهای آماری سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو). سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)