واکاوی چالش های صنعت اسباب بازی و ارائه راهکارهای تقنینی

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسنده

کارشناس گروه فرهنگ عمومی، هنر و صنایع خلاق دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

اسباب بازی محصولی فرهنگی و از مهم ترین عوامل الگوساز و تأثیرگذار در شکل گیری شخصیت و پرورش خلاقیت و مهارت های کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان است. صنعت اسباب بازی نیز ازجمله صنایع فرهنگی و خلاق است که با تنوع بالای خود گستره وسیعی از علایق و سلایق را در بستر سرگرمی و رفتارسازی فرهنگی در برگرفته و از گردش مالی قابل توجهی نیز در صنعت سرگرمی برخوردار است. در بازار اسباب بازی ایران، مغایرت ها و کمبودهای اطلاعاتی پرشماری در آمارهای موجود، قابل تشخیص است؛ بااین حال، درمجموع سهم پایین تولیدات داخلی استنباط می شود. در بُعد اسناد و مصوبات نیز رویکرد سیاستی مشخص و هدفمندی قابل دریافت نیست و به طور کلی به سیاستگذاری در این حوزه کم توجهی شده است. از این منظر، اصلی ترین و اولویت ترین چالش های صنعت اسباب بازی عبارتند از: ۱) برخوردار نشدن صنعت اسباب بازی از تسهیلات بخش فرهنگ، ۲) کاستی های جدی در نظام آماری و مدیریت دانش، ۳) رعایت نشدن حقوق مالکیت معنوی تولیدکنندگان داخلی و رواج کپی غیرقانونی، ۴) خلأ نظام صنفی صنعت اسباب بازی، ۵) سهم بالای کالای قاچاق در بازار و ۶) کم توجهی به پیوست نگاری و بازارپردازی فرهنگی.
با تمرکز بر مسائل یادشده، راهکارهای ذیل پیشنهاد شده اند: ۱) افزودن محصولات اسباب بازی به فهرست کالاهای فرهنگی مشمول تسهیلات مالیاتی، ۲) ایجاد نظام آماری و بسترهای مشورتی و توسعه دهنده (نظیر استارت آپ و انکوباتور) ، ۳) صیانت از حقوق مالکیت معنوی طراحان و تولیدکنندگان با بهره گیری توأمان از ابزارهای سلبی و ایجابی، ۴) تشکیل و تقویت نظام صنفی صنعت اسباب بازی، ۵) مقابله با کپی غیرقانونی و قاچاق و ۶) طراحی الزامات و مشوق های تقویت پیوست فرهنگی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

  • بیان / شرح مسئله

اسباب‌بازی به‌عنوان یک محصول فرهنگی با سبک زندگی اعضای جامعه -به‌ویژه کودکان و نوجوانان- ارتباطی عمیق و تأثیرگذار دارد. ازاین‌رو، ورود و مصرف بی‌رویه اسباب‌بازی‌های خارجیِ متضمن سبک‌زندگی غربی، زمینه شکل‌گیری الگوهای نگرشی، هنجاری و رفتاری نامطلوب را در مخاطبان فراهم می‌کند. صنعت اسباب‌بازی نیز با تنوع و گستره بالای خود، از صنایع فرهنگی و خلاق کلیدی در زمینه سرگرمی و رفتارسازی فرهنگی به‌حساب می‌آید.

حجم بازار جهانی اسباب‌بازی از 90/3 میلیارد دلار در سال 2017 به 107/4 میلیارد دلار در سال 2022 رسیده که نشان‌دهنده نرخ رشد مرکب سالانه 3/5 درصدی طی بازه زمانی یادشده است. در سطح داخلی، متأسفانه آمار و اطلاعات شفاف و جامعی از وضعیت بازار اسباب‌بازی در دسترس نیست و بررسی آمارهای اندک حاصل از تخمین‌های صورت‌گرفته، مغایرت‌ها و کمبودهای اطلاعاتی پرشماری را نمایان می‌کند.

رویکرد سیاستی مشخص و هدفمندی درخصوص ساماندهی و بهبود صنعت اسباب‌بازی در اسناد و مصوبات بالادستی قابل‌دریافت نیست که نشان‌دهنده کم‌توجهی به سیاستگذاری در این حوزه است، البته در «سند ملی توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم» مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، صنعت اسباب‌بازی به‌عنوان یکی از حوزه‌های مهم فناوری‌های فرهنگی و نرم لحاظ شده و هدف کمّی مشخصی نیز برای آن تعیین شده‌ است. «شورای نظارت بر اسباب‌بازی»[1] نیز تلاش‌هایی برای بسترسازی و تعریف سازوکارهای تنظیم‌گرانه داشته ‌است. نابسندگی مصوبات موجود در مقایسه با انبوه مسائل و چالش‌های ذی‌نفعان گوناگون حوزه اسباب‌بازی در کشور و نیز اعتبار و ضمانت اجرای ناکافی مقررات کنونی، ازجمله دلایل ضعف سیاستگذاری در این زمینه بوده‌اند.

 

  • نقطهنظرات / یافته‌های کلیدی

حوزه اسباب‌بازی با مسائل و چالش‌های متعددی در ابعاد «ساختار و نهاد»، «مطالعه و پژوهش»، «آموزش و سرمایه انسانی»، «ایده و طراحی»، «مجوز و مالکیت معنوی»، «تولید»، «توزیع و فروش»، «ترویج و تبلیغ» و «فرهنگ مصرف» روبه‌روست. بااین‌حال، با بررسی‌های صورت‌گرفته اولویت‌ترین مسائل، بدین ترتیب هستند:

1) برخوردار نشدن از تسهیلات بخش فرهنگ: در قوانین و مقررات مالیاتی موجود، محصولات اسباب‌بازی برخلاف بسیاری از کالاها و خدمات فرهنگی دیگر، از معافیت‌ها، تخفیف‌ها یا اعتبارهای مالیاتی بی‌بهره‌ هستند. ازاین‌رو، تولیدکنندگان داخلی که عمدتاً با درصد اندکی سود به تولید محصول می‌پردازند، در صورت برخورداری از تسهیلات مالیاتی می‌توانند در عرصه رقابت با شرکت‌های خارجی، بر کیفیت و کمیت کالاها و خدمات خود بیفزایند.

2) کاستی‌های جدی در نظام آماری و مدیریت دانش: یکی از لوازم سیاستگذاری کارآمد و طراحی نقشه راه برای ارتقای صنعت اسباب‌بازی، در دست داشتن اطلاعات توصیفی و تحلیلی از وضعیت کنونی و روندهای پی‌آیند است. ازسوی ‌دیگر، گردش اطلاعات در حوزه اسباب‌بازی اغلب به‌طور محفلی و توأم با برداشت‌های شخصی و تجارب فردی است. نبود مراجع داده و اطلاعات، حجم اندک پژوهش‌های انجام‌شده، ضعف اطلاع‌رسانی و کمبود بسترها و رویدادهای هم‌اندیشی، از مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری این مشکل محسوب می‌شوند.

3) رعایت‌نشدن حقوق مالکیت معنوی تولیدکنندگان داخلی و رواج کپی (روگرفت) غیرقانونی: به‌دلیل ضعف نظام حقوقی مالکیت معنوی، بازار کنونی اسباب‌بازی از محصولات کپی (روگرفت) اشباع شده‌ است. بسیاری از محصولات داخلی دارای مجوز و گواهی ثبت، توسط تولیدکنندگان غیرقانونی و غیررسمی با کیفیتی نازل و بدون رعایت استانداردهای ایمنی و بهداشتی، کپی (روگرفت) شده و با قیمتی کمتر از محصول اصلی عرضه می‌شوند. اگرچه سازوکاری قانونی برای ثبت طرح‌های اسباب‌بازی در شورای نظارت بر اسباب‌بازی و وزارت صمت ایجاد شده ‌است، به‌دلیل ضعف پیگیری‌های قضایی و اقدامات نظارتی، برخورد با متخلفان به نتیجه خاصی نمی‌انجامد.

4) خلأ نظام صنفی: به‌دلیل گوناگون بودن نوع مواد اولیه، بعضی از تولیدکنندگان اسباب‌بازی ذیل اتحادیه‌های نامناسب و پراکنده‌ای مانند خرازی، پلاستیک و نایلون و چوب قرار گرفته و دیگر بازیگران این عرصه نیز از لحاظ صنفی جایگاه مشخصی ندارند. ازسوی دیگر نبود هویت سازمان‌یافته و همکاری مناسب در میان فعالان عرصه اسباب‌بازی ازجمله عوامل اثرگذار است.

5) سهم بالای کالای قاچاق در بازار: در میان کالاهای قاچاق موجود در کشور کالایی مانند اسباب‌بازی وجهه آسیب‌زنندگی کمتری دارد (برای مثال، در مقایسه با لوازم‌خانگی). به این ‌ترتیب، در مواقع برخورد با چنین اسباب‌بازی‌هایی سخت‌گیری کافی انجام نشده و بخش زیادی از اسباب‌بازی‌های قاچاقِ کشف و ضبط‌شده، به روش‌های مختلفی دوباره وارد بازار می‌شود. این اسباب‌بازی‌ها علاوه‌بر اینکه ضربه‌ای جدی بر پیکره تولیدکنندگان داخلی وارد می‌آورند، از لحاظ فرهنگی نیز عمدتاً حاوی ارزش‌ها و نمادهای آسیب‌زا و مهاجم هستند.

6) کم‌توجهی به پیوست‌نگاری و بازارپردازی فرهنگی: عواملی مانند ضعف در تولید داستان و شخصیت‌های بومی و تبدیل آنها به آثار هنری و رسانه‌ای، استفاده تولیدکنندگان داخلی از شخصیت‌های خارجی برای کاهش هزینه‌ها و افزایش فروش و نیز داده‌محور و پژوهش‌بنیاد نبودن فرایندهای بازارسنجی، تبلیغات و فرهنگ مصرف، در مسئله پیوست فرهنگی بسیار تأثیرگذار هستند.

 

  • پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی

راهکارهای زیر به‌منظور بهبود وضعیت صنعت اسباب‌بازی با محوریت مسائل اولویت‌دار یادشده، پیشنهاد می‌شوند:

1) افزودن محصولات اسباب‌بازی به فهرست کالاهای فرهنگی مشمول تسهیلات مالیاتی پیش‌بینی‌شده در «قانون مالیات‌های مستقیم» و «قانون مالیات بر ارزش‌افزوده».

2) ایجاد نظام آماری و تهیه و انتشار گزارش‌های ادواری و نیز فراهم‌کردن بسترها و سازوکارهای مشورتی و توسعه‌دهنده در صنعت اسباب‌بازی با راهبری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری (ستاد توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم).

3) صیانت از حقوق مالکیت معنوی طراحان و تولیدکنندگان با بهره‌گیری توأمان از ابزارهای سلبی و ایجابی از طریق صدور آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اختصاصی، اعطای گواهی و نشان، امتیازبخشی و اعتبارافزایی به مجوزها، حمایت‌های مادی و معنوی و نیز ایجاد شعبه تخصصی در مراجع قضایی به‌منظور صیانت از حقوق مالکیت فکری و معنوی.

4) تشکیل نظام صنفی صنعت اسباب‌بازی با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تسهیلگرانه موجود ذیل «قانون نظام صنفی کشور» و «قانون کار جمهوری اسلامی ایران» و نیز فراهم‌کردن تمهیدات زیرساختی و فرایندی برای دانش‌بنیان شدن صنعت اسباب‌بازی با حمایت وزارت صنعت، معدن و تجارت و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری.

5) مقابله با کپی غیرقانونی و قاچاق از طریق تقویت سازوکارها و ابزارهای نظارتی و نیز فراهم‌کردن امکان تشخیص و اعتباربخشی به کالاهای استاندارد و قانونی تولید داخل به‌وسیله طراحی و اختصاص شناسه یا نشان معتبر به کالاهای مورد تأیید.

6) التزام بخش دولتی به آشناسازی مخاطبان با شخصیت‌ها و جهان‌داستانی مربوط به اسباب‌بازی‌ها از طریق آثار دیداری- شنیداری زمینه‌ساز و ترغیب بخش خصوصی به تولید محصول با محوریت شخصیت‌های معرفی‌شده بومی.

1. مقدمه و بیان مسئله

اسباب‌بازی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده بازی -در کنار محیط، فرایند، هدف، ویژگی‌های بازیکنان و روابط بین آنها- از مهم‌ترین عوامل الگوساز و تأثیرگذار در شکل‌گیری شخصیت کودکان و نوجوانان است [1]. در شرایطی که بازی‌های انفرادی جایگزین بازی‌های گروهی سنتی شده‌اند، انتخاب اسباب‌بازی مناسب (از لحاظ سن، جنسیت، ایمنی، قیمت، تنوع، ارزش‌های فرهنگی و...) برای فرزندان -به‌ویژه در رده سنی کودکان- بیش از پیش اهمیت یافته است. همچنین اسباب‌بازی‌ها می‌توانند بر رفتار، اعتماد به نفس، رشد ذهنی و عاطفی، پرورش جسمانی، باورداشت‌های ارزشی، آرمان‌های اجتماعی و حتی رژیم غذایی کودکان اثر مثبت یا منفی داشته باشند [2]. ازسوی دیگر، اسباب‌بازی مهم‌ترین کالای فرهنگی است که ارتباط بین مصنوعات و رفتارهای اجتماعی را نشان‌ می‌دهد؛ اسباب‌بازی‌ها، ابزارهایی آموزشگر و سبک‌سازند که با اسطوره‌ها و فناوری‌های زندگی مدرن بزرگسالان هماهنگ هستند. بر همین اساس، اسباب‌بازی‌های اولیه، بیشتر اشیایی بزرگسالانه بودند (مثل ابزارهای کار، آشپزخانه‌های کوچک، عروسک‌ها و...) که در فرایند بازی‌، رفتارها یا مهارت‌های مورد نیاز زندگی در دوران بزرگسالی را بروز داده و امکان تقلید و تمرین را فراهم می‌کردند [3].

اسباب‌بازی محصول فرهنگی است که پیوندی ناگسستنی با هویت و فرهنگ هر جامعه دارد. استفاده از اسباب‌بازی‌های غیربومی به‌معنای مواجهه با فرهنگ و آداب و رسوم ملت‌ها و جوامع دیگر خواهد بود. بدین‌ترتیب، ورود و مصرف بی‌رویه اسباب‌بازی‌های خارجیِ متضمن سبک زندگی غربی، زمینه شکل‌گیری الگوهای نگرشی، هنجاری و رفتاری نامطلوب را در کودکان و نوجوانان فراهم می‌کند. برای نمونه، وقتی دختر ایرانی با عروسکی حاوی ارزش‌ها و نمادهای آسیب‌زای غربی (مانند باربی) انس می‌گیرد، ادراک زیبایی‌شناختی او در همان قالب شکل می‌یابد. ازاین‌رو، در مراحل مختلف رشد، به‌هنگام انتخاب شیوه‌ها و سبک‌های مختلف زیبایی و خودآرایی، به‌طور ناخودآگاه همان الگوهای نهادینه‌شده برای او مجسم می‌شود و چون ناخودآگاه است، با تذکرات و آموزش‌های بعدی نیز از ذهن و ترجیحات سلیقه‌ای او زدوده نمی‌شود. حال اگر این زیبایی را مقارن با بدن‌نمایی و برهنگی درک کند، به‌تبع معنا و ارزش پوشیدگی نزد او دچار خدشه شده و در آینده نیز در مقابل رعایت هنجارهای پوششی از خود مقاومت نشان می‌دهد. چنانچه این عروسک نامتعارف در معرض یک کودک پسر نیز قرار گیرد، ناخودآگاه در آینده زن ایدئال را با توجه به آن تعریف خواهد کرد [2].

طبق نتایج یک پیمایش میدانی مندرج در کتاب «کودک ایرانی و اسباب‌بازی؛ تحلیلی بر رفتار مصرف‌کننده»، پنج شخصیت محبوب در میان فرزندان ایرانی عبارتند از: باب اسفنجی، فروزن (اِلسا و آنا)، بن‌تن، اسپایدرمن و کیتی (شخصیت‌های کارتونی بیگانه). این مسئله به‌معنای آن است که همه محصولات اسباب‌بازی و لوازم جانبی مرتبط با این شخصیت‌ها، مورد علاقه و تقاضای فرزندان است. ازسوی ‌دیگر، براساس نتایج همین پیمایش، عمده برندها (ویژندها)‌ی اسباب‌بازی شناخته شده و معروف در میان خانواده‌ها، متعلق به شرکت‌های اسباب‌بازی‌های ایرانی است [4]. بنابراین، اگرچه برندها (ویژندها)‌ی ایرانی توانسته‌اند از نفوذ خوبی در میان خانواده‌های ایرانی برخوردار شوند، همچنان شخصیت‌های خارجی بیشترین محبوبیت را در میان مخاطبان دارند. در چنین شرایطی، برندها (ویژندها)‌ی ایرانی نیز برای بقا در بازار، با تولید اسباب‌بازی‌های کپی‌شده یا اقتباس‌شده از محصولات و شخصیت‌های خارجی و سوارشدن بر موج تقاضای موجود، می‌کوشند وفاداری مصرف‌کنندگان به محصولات خود را تقویت کنند. مشابه همین رویکرد، در میان فروشندگان اسباب‌بازی نیز وجود دارد؛ به‌طوری‌ که چیدمان فروشگاهی خود را عموماً به اسباب‌بازی‌ها و شخصیت‌های خارجی اختصاص می‌دهند تا از این طریق، با جذب کودکان و نوجوانان و هدایت خرید والدین به‌سوی محصولات پر تقاضا و محبوب خارجی، فروش خود را افزایش دهند [3].

صنعت اسباب‌بازی ازجمله صنایع فرهنگی و خلاق است که با تنوع بالای خود گستره وسیعی از علایق و سلایق کودکان و نوجوانان را در بستر سرگرمی و رفتارسازی فرهنگی در برمی‌گیرد. وجود تنوع در محصولات بازی و اسباب‌بازی به‌معنای آن است که این صنعت در نگاه ملی، به مجموعه‌ای از تخصص‌های انسانی در حوزه‌های مختلف ایده‌پردازی و طراحی اولیه، خلق شخصیت و روایت، تصویرپردازی و مدل‌سازی بصری، روانشناسی، پزشکی، طراحی صنعتی، معماری، مدیریت و بازاریابی و... نیازمند است. ازاین‌رو، با در پیش گرفتن رویکرد سیاستگذارانه صحیح نسبت به حوزه اسباب‌بازی و گسترش و تقویت زنجیره ارزش این صنعت در کشور، نیازمندی‌های متنوعی برای به‌کارگیری متخصصان به وجود می‌آید [3].

افزون بر خلأهای کنونی در صنعتی‌سازی حوزه اسباب‌بازی در ایران، در بازارپردازی و پیوست فرهنگی محصولات بومی هستند که در‌حال حاضر تولید و عرضه می‌شوند نیز ضعف جدی وجود دارد. اسباب‌بازی‌های ایرانی که با محصولات دیگر فرهنگی هیچ‌گونه ارتباط و هم‌بستگی ندارند، عملاً نمی‌توانند در این میدان پررقابت، نسبت به محصولات وارداتی دست برتر را داشته باشند [3]. در همین راستا، مقام معظم رهبری مدظله‌العالی در دیدار اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ 19 آذرماه سال 1392 فرمودند: «تهاجمفرهنگی یک حقیقتی است که وجود دارد؛ می‌خواهند بر روی ذهن ملت ما و بر روی رفتار ملت ما -جوان، نوجوان، حتی کودک- اثرگذاری کنند. این بازی‌های اینترنتی ازجمله همین است؛ این اسباب‌بازی‌هایی که وارد کشور می‌شود ازجمله همین است که من چقدر سر قضیه تولید اسباب‌بازی داخلیِ معنی‌دار و جذاب حرص خوردم با بعضی از مسئولین این کار که این کار را دنبال کنند؛ البته بحمدالله ظاهراً اینجا یک تصمیمی در این زمینه گرفته شد، حالا ان‌شاءالله همان تصمیم را هم دنبال کنید که اجرایی بشود. خب، دوستان ما آمدند در یکی از دستگاه‌های فعال و مسئول، عروسک‌های خوبی درست کردند؛ خوب هم بود؛ اول هم حساسیت طرف مقابل را -یعنی مخالفین را، خارجی‌ها را- برانگیخت که اینها آمدند در مقابل باربی و مانند اینها، این [عروسک‌ها] را درست کردند؛ ولی نگرفت. من به اینها گفتم که اشکال کار شما این است که شما آمدید به فلان نام، یک پسری را، یک دختری را آوردید در بازار، این عروسک شما را بچه ما اصلاً نمی‌شناسد -ببینید، پیوست فرهنگی که می‌گوییم اینهاست- خب، یک عروسک است فقط، درحالی ‌که مرد عنکبوتی را بچه ما می‌شناسد، بتمن را بچه ما می‌شناسد. ده بیست فیلم درست کرده‌اند، این فیلم را آنجا دیده، بعد که می‌بیند همان عروسکی که در فیلم داشت کار می‌کرد، در مغازه هست، به پدر و مادرش می‌گوید این را برای من بخرید؛ عروسک را می‌شناسد؛ این پیوست فرهنگی [است‌]. شما بایستی این عروسک را که ساختید، در کنار ساخت عروسک، ده بیست فیلم کودک درست می‌کردید برای اینکه این عروسک معرفی بشود پیش بچه‌ها؛ بعد که معرفی شد، آن‌وقت خودشان می‌خرند، [ولی‌] وقتی معرفی نشد، بازار ندارد و ورشکست می‌شود؛ و ورشکست شد. یعنی یک چنین دقت‌هایی را بایست کرد. به هرحال این تهاجمفرهنگی به این شکل یک واقعیتی است.» [5]

با وجود فرازونشیب‌ها و تحولات گوناگونی که طی سال‌های اخیر در عرصه سرگرمی پدید آمده است، آمارهای موجود از رشد قابل‌توجه صنعت اسباب‌بازی در سطح جهان خبر می‌دهند. طبق آمارهای انجمن جهانی اسباب‌بازی،[2] حجم بازار اسباب‌بازی در جهان از 90/3 میلیارد دلار در سال 2017 به 107/4 میلیارد دلار در سال 2022 رسیده[3] که نشان‌دهنده نرخ رشد مرکب سالیانه 3/5 درصدی طی بازه زمانی یادشده است [6]. در سطح داخلی، متأسفانه آمار و اطلاعات شفاف و جامعی از وضعیت صنعت اسباب‌بازی و بازار مصرف آن در دسترس نیست و در این زمینه ضعف جدی وجود دارد. بااین‌حال، در ادامه به برخی از آمارهای اعلامی و تخمین‌های صورت‌گرفته در این حوزه اشاره می‌شود. درخصوص حجم گردش مالی در بازار اسباب‌بازی در ایران، رقم دقیقی وجود ندارد و برآوردهای حدودی مطرح‌شده نیز اختلاف قابل‌توجهی با یکدیگر دارند. مدیرکل وقت دفتر صنایع خلاق و ورزشی وزارت صمت، گردش مالی صنعت اسباب‌بازی در ایران در سال 1399 را حدود 900 میلیون دلار اعلام کرده‌ که طبق آمار ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، حدود ۵۵۰ میلیون دلار آن از طریق قاچاق تأمین شده‌ است، البته آمارهای غیررسمی این ستاد از کاهش قاچاق در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به زیر ۳۰۰ میلیون دلار حکایت دارند [7]. رئیس وقت هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی ایران در سال 1400 نیز گردش مالی سالیانه اسباب‌بازی در ایران را حدود 300 میلیون دلار اعلام کرده که از این میزان تنها 30 تا 35 درصد متعلق به تولیدات داخلی است [8]. همچنین در گزارشی با عنوان «صنعت اسباب‌بازی و مسائل آن» که به‌طور مشترک توسط ستاد فناوری‌های نرم و توسعه صنایع خلاق معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی ایران و مجمع فعالان اسباب‌بازی، در شهریورماه سال1401 منتشر شده، حجم تقریبی بازار اسباب‌بازی در ایران حدود 445 میلیون دلار و سهم تولیدکنندگان داخلی 25 درصد تخمین زده شده‌ است [9]. در کنار این آمارها، طبق اظهارات اخیر دبیر شورای نظارت بر اسباب‌بازی، هم‌اکنون ۴۰ تا ۵۰ درصد نیاز اسباب‌بازی داخل کشور از طریق تولیدات داخلی تأمین می‌شود [10]. در بخش واردات و صادرات نیز طبق اعلام مدیرکل دفتر صنایع خلاق و ورزشی وزارت صمت، صادرات اسباب‌بازی در سال 1401، 38/5 میلیون دلار بوده که این رقم به نسبت سال پیش از آن، 10 درصد افزایش داشته است. همچنین در سال 1401، با کاهش 30 درصدی در مقایسه با سال 1400، 13/5 میلیون دلار واردات انجام شده است [7]. این درحالی است که طبق آمارهای رسمی منتشرشده توسط شورای نظارت بر اسباب‌بازی درخصوص واردات اسباب‌بازی از مبادی ورودی رسمی به کشور، حجم واردات در سال 1400، 21/07 میلیون دلار و در سال 1401، 29/73 میلیون دلار، محاسبه و اعلام شده است.[4] بدین‌ترتیب، با بررسی آمارهای اندک حاصل از تخمین‌های صورت‌گرفته از بازار اسباب‌بازی در ایران، مغایرت‌ها و کمبودهای اطلاعاتی پرشماری قابل ‌تشخیص بوده؛ اما آنچه از مجموع این داده‌ها و اطلاعات استنباط می‌شود سهم پایین تولیدات داخلی است.

2. جایگاه اسباب‌بازی در اسناد و مصوبات قانونی

حضرت آیت‌الله خامنه‌ایمدظله‌العالی در دیدار با اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی (1392/9/19)، به تشریح بحث «تهاجم‌فرهنگی» علیه کشورمان می‌پردازند و درخصوص بازی و اسباب‌بازی می‌فرمایند: «کارهای ابتکاری کنید؛ اسباب‌بازی همین‌جور، بازیِ رایانه‌ای همین‌جور، عروسک همین‌جور، اینها چیزهایی است که لازم است. اسباب‌بازی رایج بچّه‌های ما شده تفنگ. خب! آمریکایی‌ها که [سابقه طولانی] در این کار [تولید اسباببازی مغایر با روحیه کودک] دارند، الان پشیمانند، در آن درمانده‌اند که چه‌کار کنند. ما بچّه‌های خودمان را که بازی میکردند که تحرّک داشت و ورزش بود و بازی و سرگرمی بود -بازیِ بچّه‌های ما اینها بود- آورده‌ایم نشانده‌ایم پای اینترنت، نه تحرّک جسمی دارند، نه تحرّک روحی دارند، و ذهنشان تسخیر شده به‌وسیله طرف مقابل. خب بیایید بازی تولید کنید، بازی ترویج کنید، این قبیل بازی [که‌] بین بچّه‌های ما از قدیم معمول بوده را ترویج کنید؛ [این‌] یکی از کارها است، اینها را ترویج کنید. ما همه‌اش نباید نگاه کنیم ببینیم که غربی‌ها از چه‌جور بازی‌ای حمایت میکنند، ما هم از همان بازی حمایت کنیم.» [11]

با توجه به منویات و تأکیدات مذکور، در جدول ذیل با بررسی اسناد بالادستی نظیر «نقشه مهندسی فرهنگی» و «سند ملی توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم» مشخص می‌شود سیاستگذار با چه رویکردی به مسئله اسباب‌بازی پرداخته تا در تدوین قوانین براساس این رویکردها و نیز منویات معظم له اهداف مدنظر پیگیری شوند.

 

جدول 1. جایگاه بازی و اسباب‌بازی در اسناد بالادستی

ردیف

عنوان

تاریخ تصویب

مرجع تصویب

حکم / بند

مفاد

1

سند راهبردی کشور در امور نخبگان

1391/7/11

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

راهبرد کلان 1، راهبرد ملی 2، اقدام ملی 11

ایجاد و گسترش پارک‌های آموزشی و تقویت و ساماندهی فرایند طراحی، تولید و توزیع و سایل بازی کودکان به‌منظور پرورش خلاقیت و مهارت حل مسئله در کودکان با تکیه‌بر فرهنگ اسلامی-ایرانی و رعایت استانداردهای سلامت و ایمنی.

2

نقشه مهندسی فرهنگی

1391/12/15

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

راهبرد کلان 3، راهبرد ملی 3-9، اقدام ملی 35

استانداردسازی فضاهای بازی ورزش و تفریح و آموزش کودکان از نظر بهداشتی محیطی و احیای بازی‌های سنتی و بومی مناسب و ترویج آن و پرهیز از تهیه و ساخت و ورود اسباب‌بازی‌های مغایر با هدف تربیت دینی کودکان.

راهبرد کلان 8، راهبرد ملی 5، اقدام ملی 17

طراحی الگوهای فرهنگی تولید و بهره‌برداری از اسباب‌بازی و لوازم‌التحریر مبتنی‌بر ارزش‌های اسلامی-ایرانی.

3

سند ملی توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم

1397/4/26

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

ماده (۱‍) (تعاریف)، تبصره «۱»

«حوزه‌های مهم» فناوری‌های فرهنگی و نرم در این سند عبارتند از: تولید محتوا و نشر مکتوب و رقومی، طراحی، اسباب‌بازی، نوشت‌افزار، ظواهر و سبک پوشش، صنایع دستی و گردشگری، فناوری‌های اجتماعی، نوآوری‌های اجتماعی، بازی‌های ویدئویی، پویانمایی و پی‌نمایی، سینما، هنرهای تجسمی، هنرهای نمایشی، تبلیغات، فناوری‌های مهندسی انگیزه، سازوکارهای مدیریت بهره‌وری و حکمرانی در حوزه فرهنگی و اجتماعی، بازی‌وارسازی، ارتباطی و رسانه‌ای، آموزشی و یادگیری.

ماده (۵)- ج (اهداف کمّی تا افق 1404)، بند «۹»

دستیابی اسباب‌بازی‌های تولید داخل به سهم حداقل ۲۵ درصدی از ارزش بازار اسباب‌بازی کشور در سال چشم‌انداز.

4

اساسنامه سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک

1399/12/26

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

ماده (۶) (وظایف و فعالیت‌های سازمان)، بند «۷»

سیاستگذاری و تعیین ضوابط و قواعد تدوین برنامه‌ها، روش‌ها، مواد و محصولات آموزشی، تربیتی، فرهنگی، بازی و سرگرمی، هنری و ورزشی، مکتوب و چندرسانه‌ای ویژه کودکان و پایش سلامت جسمی و روانی و حقوق تربیتی کودک در عرصه‌های اجتماعی و فضای مجازی با جلب مشارکت دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط.

5

سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی

1401/6/27

شورای‌عالی فضای مجازی

اقدام کلان 12

طراحی نظام سرگرمی، بازی و غنابخشی به اوقات فراغت در فضای مجازی (دستگاه متولی: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری وزارت کشور، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت ورزش و جوانان، وزارت آموزش‌وپرورش، سازمان صداوسیما، سازمان تبلیغات اسلامی).

اگرچه طی سال‌های اخیر در اسناد بالادستی به‌مقوله بازی و اسباب‌بازی پرداخته شده ‌است، رویکرد سیاستی مشخص و هدفمندی درخصوص ساماندهی و بهبود وضعیت صنعت اسباب‌بازی در این دسته از مصوبات قابل‌دریافت نیست. درمجموع می‌توان گفت در اسناد بالادستی به سیاستگذاری در این حوزه کم‌توجهی شده، البته در «سند ملی توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم» به صنعت اسباب‌بازی به‌عنوان یکی از حوزه‌های مهم فناوری‌های فرهنگی و نرم توجه شده و هدف کمّی مشخصی نیز برای آن تعیین شده‌ است. در ادامه، برای آشنایی بیشتر با چارچوب سیاستگذاری موجود در حوزه اسباب‌بازی، اهم مصوبات اختصاصی این حوزه مرور شده‌اند.

 

جدول 2. اهم مصوبات اختصاصی حوزه اسباب‌بازی

ردیف

عنوان

تاریخ تصویب

مرجع تصویب

توضیحات

1

اساسنامه شورای نظارت بر ساخت، طراحی، واردات و توزیع اسباب‌بازی کودکان

1377/4/16

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

به‌منظور تحقق «حمایت، هدایت و نظارت بر طراحی، ساخت، واردات و توزیع اسباب بازی کودکان»، به‌موجب تصویب این اساسنامه، شورایی متشکل از مدیرعامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، نمایندگان وزارتخانه‌های صنایع، بازرگانی، آموزش‌وپرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان صداوسیما، یک نفر کارشناس متخصص در روانشناسی کودک، دو نفر کارشناس فرهنگی و هنری و نماینده اتحادیه تولیدکنندگان اسباب‌بازی و نیز نماینده سازمان تبلیغات اسلامی (الحاق‌شده به‌موجب مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به تاریخ 1398/10/3)، تحت‌عنوان «شورای نظارت بر ساخت، طراحی، واردات و توزیع اسباب‌بازی کودکان» تشکیل شده‌ است. این اساسنامه مشتمل بر یک مقدمه، 9 ماده و 6 تبصره است.

2

آیین‌نامه اجرایی شورای نظارت بر ساخت، طراحی، واردات و توزیع اسباب‌بازی کودکان

1379/8/18

شورای فرهنگ عمومی

براساس ماده (۳) اساسنامه فوق‌الذکر، این آیین‌نامه اجرایی به‌منظور تبیین وظایف شورا و تشکیلات مربوط تنظیم شده‌ است. این آیین‌نامه مشتمل بر یک مقدمه، 22 ماده و 14 تبصره است.

3

سیاست‌ها و خط‌مشی‌های حمایتی و هدایتی درباره اسباب‌بازی کودکان

1393/7/9

شورای فرهنگ عمومی

در اجرای ماده (۸) اساسنامه و ماده (۲) آیین‌نامه اجرایی شورای نظارت بر اسباب‌بازی، به‌منظور حمایت و هدایت طراحان، تولیدکنندگان، صادرکنندگان، فروشندگان و مصرف‌کنندگان اسباب‌بازی، سازمان‌ها و مؤسسات مربوطه را ملزم ساخته است ضمن هماهنگی با شورای نظارت بر اسباب‌بازی برای تحقق سیاست‌های ابلاغی در این مصوبه، برنامه‌ریزی کنند. این مصوبه شامل سیاست‌ها (8 محور)، خط‌مشی‌ها و راهکارهای متناسب با ارزش‌ها و آموزه‌های فرهنگ اسلامی-ایرانی (13 محور)، حمایت‌های مادی و معنوی (20 محور) و فرهنگ‌سازی تولید و استفاده از اسباب‌بازی با رویکردهای بومی و مذهبی (6 محور) است.

افزون‌بر این موارد، شورای نظارت بر ساخت، طراحی، واردات و توزیع اسباب‌بازی کودکان، مصوبات و دستورالعمل‌هایی را درخصوص برخی ابعاد صنعت اسباب‌بازی، تصویب و ابلاغ کرده که مهم‌ترین موارد آن عبارتند از:

  • طرح فرهنگ‌سازی و تصحیح نگرش نسبت به موضوع اسباب‌بازی (مصوب 1378/6/9).
  • ضوابط ناظر بر ثبت طرح و صدور مجوز (ساخت و واردات و صادرات اسباب‌بازی) (مصوب 1380/5/30).
  • ضوابط و مقررات و گردش کار ثبت طرح‌های اسباب‌بازی (مصوب 1381/1/24).
  • آیین‌نامه و شرایط ثبت در کمیسیون صدور مجوز و ثبت شورای نظارت (مصوب 1381/1/24، بازنگری‌شده در 1401/2/15).
  • معیارهای اسباب‌بازی مناسب برای کودکان و نوجوانان (مصوب 1384/12/9).
  • ضوابط و مقررات ثبت اسباب‌بازی‌های خارجی در ایران (مصوب 1391/3/27).
  • مصوبه الزامی‌شدن مجوز تولید اسباب‌بازی (مصوب 1391/3/27).
  • آیین‌نامه نظارت بر پایگاه‌های اینترنتی عرضه و فروش اسباب‌بازی و سرگرمی (مصوب 1401/3/11).
  • محورهای ممنوعیت و مغایرت‌های فرهنگی و حقوقی (مصوب 1401/3/11).

اگرچه شورای نظارت بر اسباب‌بازی از زمان شکل‌گیری تاکنون تلاش کرده تا با تعریف سازوکارها و ایجاد بسترهای تنظیم‌گرانه قدم در مسیر ساماندهی بخش‌هایی از حوزه اسباب‌بازی بگذارد، همچنان کاستی‌های بی‌شماری در عرصه سیاستگذاری و راهبری این حوزه وجود دارد. نابسندگی مصوبات موجود در مقایسه با انبوه مسائل و چالش‌های ذی‌نفعان گوناگون حوزه اسباب‌بازی در کشور و نیز اعتبار و ضمانت اجرای ناکافی مقررات کنونی، ازجمله دلایل ضعف سیاستگذاری در این زمینه بوده‌اند که در ادامه بدان پرداخته می‌شود.

3. نگاشت نهادی حوزه اسباب‌بازی

یکی از ابزارهای مهم برای شناخت هر صنعت، زنجیره ارزش آن است که فعالیت‌های اصلی و پشتیبان صنعت را ترسیم می‌کند. مراحل زنجیره ارزش صنعت اسباب‌بازی به‌ترتیب، «ایده و طراحی»، «تولید»، «توزیع و فروش» و «ترویج» در نظر گرفته شده‌ است. همچنین فعالیت‌های پشتیبان در ساختار زنجیره ارزش صنعت اسباب‌بازی شامل زیرساخت آموزش منابع انسانی، زیرساخت استانداردسازی و زیرساخت اعتبارسنجی است.

ساختار زنجیره مبتنی‌بر ارزش صنعت اسباب‌بازی، ارزش‌افزوده در فرایند تولید اسباب‌بازی عبارتند از: رشد فرهنگ و هویت‌سازی، درآمد ملی و ارزش‌افزوده اقتصادی، افزایش تولید محصولات بازی و اسباب‌بازی، پرورش و اشتغال نیروهای متخصص و ارتقای دانش فنی در زمینه طراحی و تولید بازی [3].

 

شکل 1. ساختار زنجیره ارزش صنعت اسباب‌بازی [3]

 

بر این اساس، می‌توان نگاشت نهادی صنعت اسباب‌بازی را به‌صورت زیر ترسیم کرد.

 

 

جدول 3. نگاشت نهادی ذینقشان و ذی‌نفعان صنعت اسباب‌بازی[5] [3]

 

سیاستگذاری

فرایندهای اصلی

زیرساخت و پشتیبانی

هدایت و هدف‌گذاری

هماهنگی و یکپارچه‌سازی

تدوین قوانین و مقررات

ارزیابی و نظارت

شبکه‌سازی

مالکیت فکری

خلق اولیه

خلق ثانویه اثر و نمونه هنری

تولید، بازتولید و تأمین

توزیع و عرضه

توسعه کارآفرینی فرهنگی

توسعه، تأمین و تسهیل حمایت مالی

توسعه بازارها و زیرساخت‌های آن

آگاهی، تبلیغ و فرهنگ‌سازی مصرف

زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی

زیرساخت‌های اماکن و تأسیسات

زیرساخت‌های آموزشی و پژوهشی

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

*

*

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شورای نظارت بر اسباب‌بازی

*

*

*

*

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مجلس شورای اسلامی (کمیسیون فرهنگی به‌عنوان کمیسیون اصلی)

*

*

*

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ستاد حمایت و صیانت از محصولات فرهنگی

*

*

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وزارت صنعت، معدن و تجارت

 

 

 

 

*

*

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ستاد توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم

 

*

*

 

 

 

 

 

 

 

*

*

 

 

 

*

 

سازمان ملی استاندارد ایران

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

گمرک جمهوری اسلامی ایران

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شهرداری‌ها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

مرکز مالکیت معنوی

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

*

*

 

 

 

 

*

*

*

*

*

 

 

*

 

 

*

ایده‌پردازان

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

طراحان

 

 

 

 

 

 

*

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمونه‌سازان

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شرکت‌های دولتی تولیدی

 

 

 

 

 

 

*

*

*

*

*

 

 

 

 

 

 

شرکت‌های خصوصی تولیدی

 

 

 

 

 

 

*

*

*

*

*

 

 

 

 

 

 

واردکنندگان اسباب‌بازی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی

 

*

 

*

*

 

 

 

 

*

*

 

 

 

 

 

*

توزیع‌کنندگان دولتی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

توزیع‌کنندگان خصوصی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

فروشگاه‌ها، سوپرمارکت‌ها، دکه‌های مطبوعاتی و...

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

سازمان توسعه صادرات ایران

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

وزارت آموزش‌وپرورش

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

*

پارک‌ها و مراکز رشد فرهنگی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

بانک‌ها، صندوق‌های حمایتی و...

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

سازمان صداوسیما

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

*

 

 

شرکت‌های ایجاد خط تولید

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

مشاوران و مجریان تبلیغاتی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

نمایشگاه‌های محصولات فرهنگی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

جشنواره‌ها و همایش‌ها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

نشریات حوزه اسباب‌بازی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

*

 

 

پایگاه‌های اینترنتی اسباب‌بازی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

دانشگاه‌ها

 

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

پژوهشگاه‌ها و پژوهشگران مستقل

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

همان‌طورکه در جدول بالا مشهود است، نهادها و بخش‌های متعددی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در حوزه اسباب‌بازی نقش دارند. بااین‌حال، همه‌ ابعاد و حوزه‌ها به‌طور همگن و متناسبی از مسئولیت و مشارکت برخوردار نیستند. به‌طور دقیق‌تر، دستگاه‌ها و نهادهای گوناگونی در بُعد سیاستگذاری عهده‌دار مسئولیت هستند، اما در بُعد زیرساخت و پشتیبانی که خلأهای فراوانی وجود دارد، دستگاه‌ها و نهادهای اندکی ایفای نقش می‌کنند.

 

4. مسائل و چالش‌های صنعت اسباب‌بازی

در این بخش، ابتدا به تفکیکِ مراحل مختلف زنجیره ارزش صنعت اسباب‌بازی و دیگر ابعاد قابل‌توجه این حوزه، مسائل و چالش‌های احصا شده به‌طور مختصر مرور می‌شوند. در ادامه، با جزییات بیشتری بر اصلی‌ترین و اولویت‌ترین مسائل تمرکز می‌شود.

 

جدول 4. مجموعه مسائل و چالش‌های صنعت اسباب‌بازی [3] [12]

ابعاد

مسائل و چالش‌ها

ساختار و نهاد

-    احتساب‌نشدن اسباب‌بازی به‌عنوان «کالای فرهنگی» در قوانین و مقررات مالیاتی.

-    خلأ و ضعف نهادهای صنفی تخصصی و نظام‌مند (از قبیل اتحادیه‌ها، انجمن‌ها، تعاونی‌ها و تشکل‌ها) در بخش‌های مختلف صنعت اسباب‌بازی اعم از طراحی، تولید، پخش، ترویج، مصرف و....

-    جایگاه ضعیف بازی و اسباب‌بازی و کودک و نوجوانان در ساختار حاکمیتی کشور (سیاستگذاری، تولی‌گری و تسهیلگری).

-    نبود ساختار قاعده‌مند، شبکه‌ای و هماهنگ جهت هدایت و راهبری نوآوری و تجاری‌سازی اسباب‌بازی.

-    نامشخص بودن مسئولیت حمایتی و تسهیل‌گری در نقشه نهادی حوزه اسباب‌بازی.

-    ناهماهنگی میان نهادهای متولی محیط‌های اجتماعات کودکان و نوجوانان در تأمین و خریداری ابزارها و و سایل بازی و سرگرمی.

-    ضعف ارتباطی و نظارتی میان فعالان بخش‌های مختلف صنعت اسباب‌بازی به‌ویژه جامعه طراحان و تولیدکنندگان.

-    خلأ نهادهای سرمایه‌گذاری و تأمین مالی در صنعت اسباب‌بازی به‌خصوص نهادها و شرکای خارجی و بین‌المللی.

مطالعه و پژوهش

-   نبود نظام آماری و اطلاعات رسمی، جامع و روزآمد در بخش‌های مختلف زنجیره ارزش صنعت اسباب‌بازی.

-   ضعف اطلاعاتی و پژوهشی در زمینه بازارپردازی فرهنگی.

-   کمبود بودجه مطالعاتی و پژوهشی در دانشگاه و صنعت در حوزه اسباب‌بازی.

-   ضعف تعاملات میان دانشگاه و صنعت و دیگر نهادهای مؤثر در این زمینه.

-   کمبود پژوهشگر متخصص در صنعت اسباب‌بازی.

-   کم‌توجهی به فعالیت‌های مبتنی‌بر تحقیق و توسعه در بخش تولید.

-   خلأ شرکت‌ها و مجموعه‌های خدماتی در عرصه مطالعه و رصد بازار اسباب‌بازی.

-   ضعف در شناخت جامع و دقیق ظرفیت‌های بازار اسباب‌بازی در سطوح داخلی و بین‌المللی.

آموزش و سرمایه انسانی

-  نبود برنامه‌ها و دوره‌های آموزشی، مهارتی و تخصصی ویژه صنعت اسباب‌بازی.

-  نبود رشته‌ها و گرایش‌های تخصصی (به‌ویژه گرایش طراحی) حوزه اسباب‌بازی در نظام آموزشی کشور.

-  نبود کارگر ماهر در صنعت اسباب‌بازی به‌دلیل نبود استاندارد شغلی در سازمان فنی و حرفه‌ای.

ایده و طراحی

-  ضعف حمایت و پشتیبانی از ایده‌پردازی‌های بومی و توان طراحی در صنعت اسباب‌بازی.

-  کم‌توجهی تولیدکنندگان به استفاده از طراحی‌های اختصاصی و بومی.

-  رعایت‌نکردن ملاحظات مربوط به پیوست فرهنگی به‌دلیل نگاه تک‌محصولی، کم‌توجهی به عناصر شخصیت‌پردازی و الگوسازی، تمرکز بر بازار داخلی و ضعف نگاه ترویجی در سطح بین‌المللی.

-  نبود استانداردهای کاربردی و محتوایی (به‌ویژه نظام رده‌بندی سنی بومی).

-  غلبه طراحی غیربومی و کپی‌برداری از نمونه‌های خارجی.

مجوز و مالکیت معنوی

-     نابسامانی و عدم شفافیت در قوانین و مقررات مربوط به مالکیت فکری (کپی‌رایت).

-     وجود تشتت و موازی‌کاری در نهادها و مراجع مجوزدهی.

-     کم‌توجهی به اخذ مجوز تولید از تولیدکننده اصلی.

-     تحریم‌های بین‌المللی و موانع مربوط به نقل‌وانتقالات مالی.

-     خلأ حمایت‌ها و امتیازات اختصاصی برای محصولات دارای مجوز.

-     عدم احساس نیاز تولیدکنندگان برای اخذ مجوز.

-     روی‌آوردن تولیدکنندگان به استفاده از ایده‌های کپی.

-     ناهماهنگی مجوزها و استانداردهای داخلی با ساختارها و نهادهای بین‌المللی مرتبط.

-     اعمال سلیقه و نظرات شخصی بر ثبت‌ها و مجوزها.

-     ناتوانی نهادهای ناظر در حمایت و پیگیری حقوقی از دارندگان مجوز.

-     نبود ضمانت اجرای کافی و پیگیری قضایی قوی برای صیانت از مالکیت معنوی.

-     ناکارآمدی نظام اعطای هولوگرام و مجوز تولید اسباب‌بازی و لزوم جایگزینی آن با نظام‌های نوآورانه تشخیص اصالت محصولات اسباب‌بازی مبتنی‌بر مشارکت مردمی.

تولید

-  جای خالی مناطق صنعتی اختصاصی اسباب‌بازی با رویکرد حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (SME).

-  کمبود ماشین‌آلات و ابزارهای اختصاصی صنعت اسباب‌بازی.

-  عدم بهره‌گیری از دانش‌ها و فناوری‌های روز در ابعاد مدیریتی و فرایندی بخش تولید.

-  غیررسمی بودن بخش زیادی از تولید اسباب‌بازی در ایران.

-  کاهش کیفیت به‌دلیل کپی بودن محصولات.

-  نبود استانداردهای لازم ارزیابی کیفیت محصولات تولید داخلی.

-  نبود شبکه آزمایشگاهی کنترل کیفیت اسباب‌بازی برای ارزیابی کیفیت اسباب‌بازی‌های تولید داخل.

-  رقابت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تولید محصولات اسباب‌بازی با تولیدکنندگان خصوصی و مشارکت ضعیف با این تولیدکنندگان.

-  تأثیرپذیری بالای تولیدات داخلی از افزایش نرخ ارز و تورم و درنتیجه افزایش قیمت تولید.

-  ضعف ارتباطی میان تولیدکنندگان اسباب‌بازی به‌منظور هم‌افزایی در ظرفیت‌های تولید.

-  نبود ساختار مناسب تأمین مالی برای تولیدکنندگان به‌خصوص تولیدکنندگان کوچک و نوآور.

-  نبود بسته‌های حمایتی از تولید داخل از قبیل ضمانت خرید ازسوی دستگاه‌ها و سازمان‌های متقاضی.

توزیع و فروش

-  ضعف مقابله با قاچاق اسباب‌بازی.

-  نبود ارتباطات بین‌المللی در صنعت اسباب‌بازی.

-  کمبود نمایشگاه‌های دائمی[6] اسباب‌بازی.

-  غیررسمی بودن بخشی از توزیع و فروش در صنعت اسباب‌بازی.

-  ناکارآمدی نظام ارزیابی و نظارت بر اسباب‌بازی‌های وارداتی.

-  نبود هماهنگی و هم‌بستگی میان توزیع‌کنندگان برای اصلاح رویه‌ها و جلوگیری از تنش در بازار.

-  کمبود نقاط فروش اسباب‌بازی.

-  نبود نظام قیمت‌گذاری واحد و متوازن در سطح مراکز عرضه.

-  وجود نظام سنتی و انحصارگرایانه در توزیع محصولات اسباب‌بازی و نبود کانال‌های توزیع هدفمند.

-  نبود نظام و ساختار کارآمد برای صادرات اسباب‌بازی.

ترویج و تبلیغ

-   ضعف جدی بازارپردازی فرهنگی در صنعت اسباب‌بازی به‌ویژه در طراحی شخصیت و روایت.

-   نبود برنامه‌های ترویجی در حوزه ارتقای فرهنگ مصرف اسباب‌بازی.

-   نبود سازوکارهایی جهت معرفی و ترویج کاربردی بازی و اسباب‌بازی به‌ویژه در محیط‌های اجتماعات کودکان و نوجوانان.

-   ضعف دانشی و عملیاتی در حوزه‌های بازاریابی، برندسازی (ویژندسازی) و تبلیغات در صنعت اسباب‌بازی.

-   نبود برنامه‌های تلویزیونی جذاب برای معرفی اسباب‌بازی‌های ایرانی.

-   بالا بودن تعرفه‌های تبلیغاتی صداوسیما برای اسباب‌بازی‌های ایرانی.

-   عدم توجه و برنامه‌ریزی دیپلماسی برای استفاده از ظرفیت محصولات اسباب‌بازی برای دیپلماسی فرهنگی با کشورهای مجاور و همسایه.

فرهنگ مصرف

-   فرهنگ نادرست خانواده‌ها در استفاده از اسباب‌بازی به‌مثابه کالایی تجملاتی و غیرضروری.

-   بی‌اطلاعی یا کم‌اطلاعی خانواده‌ها از ابعاد فرهنگی و پیامدهای تربیتی اسباب‌بازی و تقلیل‌یافتن ادراک از اسباب‌بازی به‌عنوان وسیله‌ای برای سرگرم‌کردن کودکان در خانواده‌ها.

-   ضعف در نهادها و سازوکارهای جریان‌ساز و آگاهی‌بخش به مخاطبان نسبت به ابعاد و دامنه‌های تأثیر اسباب‌بازی.

-   کم‌توجهی به پیوست‌نگاری فرهنگی برای محصولات اسباب‌بازی.

-   ناآشنایی مربیان و معلمان به استفاده از بازی و اسباب‌بازی در فرایندهای آموزشی و پرورشی.

-   تسری سلایق و گرایش‌های مصرفی خانواده‌های مرفه در انتخاب اسباب‌بازی‌های تجملاتی و خارجی به اقشار دیگر جامعه.

-   غلبه بازی‌های دیجیتال (رقومی) به‌جای اسباب‌بازی در سبد مصرف فرهنگی و سرگرمی خانواده‌ها.

-   ضعف نهادهای متولی در ذائقه‌سازی و فرهنگ‌سازی استفاده صحیح از اسباب‌بازی.

 

پس از احصای مسائل و چالش‌های صنعت اسباب‌بازی در ابعاد و جنبه‌های گوناگون، با مرور منابع کتابخانه‌ای و نیز برگزاری نشست‌های تخصصی و جلسات مصاحبه با فعالان شاخص بازار اسباب‌بازی، خبرگان صاحب‌نظر و مسئولان دولتی و غیردولتی مرتبط، فهرست مسائل احصا شده اولویت‌بندی شدند. در ادامه، اولویت‌ترین موارد از لحاظ کلان و مبنایی بودن، تأثیرگذاری مستقیم و عمیق بر حوزه اسباب‌بازی و نیز برخورداری از جنبه‌های تقنین، شناسایی شدند که عبارتند از:

1) برخوردار نشدن صنعت اسباب‌بازی از تسهیلات بخش فرهنگ: درحال ‌حاضر، وضعیت حوزه اسباب‌بازی در کشور، عمدتاً به «بازار» اسباب‌بازی نزدیک است، نه «صنعت» اسباب‌بازی؛ صنعتی‌شدن این حوزه به لوازمی نیاز دارد که تاکنون به‌طور کامل محقق نشده‌اند. یکی از لوازمی که در مقطع کنونی می‌تواند به رونق و گسترش هدفمند تولید داخل کمک شایانی کند و زمینه‌ساز تحقق «صنعت اسباب‌بازی» در کشور باشد، اعطای تسهیلات مالیاتی به فعالان این عرصه فرهنگی است. در قوانین و مقررات موجود در حوزه مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم، محصولات اسباب‌بازی برخلاف بسیاری از کالاها و خدمات فرهنگی و هنری دیگر، از معافیت‌ها، تخفیف‌ها یا اعتبارهای مالیاتی برخوردار نیستند. ازاین‌رو، تولیدکنندگان داخلی که عمدتاً با درصد اندکی سود به تولید محصول می‌پردازند، در صورت برخورداری از تسهیلات مالیاتی می‌توانند بر کیفیت و کمیت فعالیت‌های خود افزوده و در رویارویی با رقبای خارجی در بازارهای داخلی و فرامرزی، به‌طور مؤثرتری عرض‌اندام کنند که این امکان درحال‌حاضر در حداقل‌ترین شکل است. افزون‌بر اینها، با اینکه بستر تبلیغات بازرگانی در سازمان صداوسیما می‌تواند نقش ‌بسزا و گسترده‌ای در معرفی، ترویج و بازاریابی اسباب‌بازی‌های بومی و تولید داخل داشته ‌باشد، تولیدکنندگان و شرکت‌های داخلی به‌دلیل تعرفه‌های بالای تبلیغاتی صداوسیما، در عمل امکان و توان بهره‌گیری از این ظرفیت را ندارند.

2) کاستی‌های جدی در نظام آماری و اطلاعاتی و مدیریت دانش: همان‌طورکه پیشتر نیز اشاره شد، آمارهای موجود و اعلامی درباره وضعیت بازار و صنعت اسباب‌بازی ناقص و تخمینی بوده و از دقت و جامعیت لازم بی‌بهره‌اند. این درحالی است که یکی از لوازم سیاستگذاری کارآمد و طراحی نقشه راه برای ارتقای این صنعت خلاق و فرهنگی، در دست داشتن اطلاعات توصیفی و تحلیلی دسته‌بندی‌شده و روشمند از وضعیت کنونی و روندهای پی‌آیند در بخش‌ها و ابعاد مختلف زنجیره ارزش صنعت اسباب‌بازی است. ازسوی ‌دیگر، گردش اطلاعات در حوزه اسباب‌بازی اغلب به‌طور محفلی و توأم با برداشت‌های شخصی و تجارب فردی است. نبود مراجع داده و اطلاعات، حجم اندک پژوهش‌های انجام‌شده، ضعف اطلاع‌رسانی و کمبود بسترها و رویدادهای هم‌اندیشی، از مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری این مشکل به‌شمار می‌آیند [13]. افزون‌بر این، مدیریت دانش در صنعت اسباب‌بازی امر مهمی است که به آن کمتر توجه شده‌ است. بانک اطلاعاتی جامعی از فعالیت‌های این حوزه وجود ندارد تا یک تولیدکننده تازه‌کار بداند باید چه فرایندی از سعی و خطا را طی کند؟ برای مدون‌سازی علوم و فنون این حرفه و در کنار آن آموزش‌های تخصصی نیز کمتر راهکاری وجود دارد. همچنین نبود یا ضعف رشته‌ها و سرفصل‌های دانشگاهی و حتی آموزش‌های مربوط به تجاری‌سازی این محصولات از خلأهای جدی به‌شمار می‌روند.

3) رعایت‌نشدن حقوق مالکیت معنوی تولیدکنندگان داخلی و رواج کپی (روگرفت) غیرقانونی: به‌دلیل ضعف نظام حقوقی مالکیت معنوی، بازار کنونی اسباب‌بازی از محصولات کپی (روگرفت) اشباع شده‌ است. اگرچه سازوکاری قانونی برای ثبت طرح‌های اسباب‌بازی در شورای نظارت بر اسباب‌بازی و وزارت صمت ایجاد شده ‌است، اما به‌دلیل ضعف پیگیری‌های قضایی و اقدامات نظارتی در این زمینه، برخورد با متخلفان به نتیجه خاصی نمی‌انجامد، البته شایان ذکر است که برخی طرح‌ها و محصولات ثبت‌شده تولید داخل نیز خود با اندکی تغییر، کپی (روگرفت) شده یا برگرفته از محصولات خارجی‌ هستند و اسباب‌بازی‌هایی که ایده و طراحی بومی و ابداعی داشته باشند، بسیار کم‌شمارند. بااین‌حال، بسیاری از محصولات داخلی دارای مجوز و گواهی ثبت نیز توسط تولیدکنندگان غیرقانونی و غیررسمی و به‌اصطلاح زیرزمینی، با کیفیتی نازل و بدون رعایت استانداردهای ایمنی و بهداشتی کپی (روگرفت) شده و با قیمتی کمتر از محصول اصلی در بازار عرضه می‌شوند.

4) خلأ نظام صنفی صنعت اسباب‌بازی: اصناف تولیدکننده کالا و خدمات، افزون‌بر تحولات اقتصادی، آثار قابل‌توجهی بر مسائل فرهنگی و اجتماعی دارند. دامنه این امر آنقدر گسترده است که آثار آن در موارد متعددی مانند چگونگی ترکیب سبد تقاضا، معیارهای قیمت‌گذاری، شیوه‌های تبلیغاتی، طراحی فیزیکی بازارها، میزان محاسبه سود، حجم ورود و خروج کالاها و خدمات به کشور و... پدیدار است [14]. بااین‌حال، عوامل متعددی مانع از شکل‌گیری و استقرار نظام صنفی در صنعت اسباب‌بازی کشور شده‌اند؛ به‌دلیل گوناگون بودن نوع مواد اولیه، بعضی از تولیدکنندگان اسباب‌بازی طی این سال‌ها ذیل اتحادیه‌های نامناسب و پراکنده‌ای مانند خرازی، پلاستیک و نایلون و چوب قرار گرفته و دیگر بازیگران این عرصه نیز از لحاظ صنفی جایگاه مشخصی ندارند. ازسوی ‌دیگر، نبود هویت سازمان‌یافته و همکاری و هم‌افزایی مناسب در میان فعالان عرصه اسباب‌بازی - برای مثال، در بستری مانند شورای نظارت بر اسباب‌بازی که نمایندگان ذی‌نفعان مختلف در آن عضویت و حضور دارند- ازجمله این عوامل است، البته در سطح ملی در سال 1396 نهادهای صنفی «انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی ایران» و «انجمن فروشندگان اسباب‌بازی و عروسک‌های پولیشی» تشکیل‌ شده‌اند، اما برای ایجاد یک نظام صنفی توانمند و اثرگذار، نیاز است شبکه‌ای از اتحادیه‌ها، انجمن‌ها، تعاونی‌ها، تشکل‌ها و... در سطوح مختلف به نمایندگی از طراحان، تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان، فروشندگان، مصرف‌کنندگان و دیگر بخش‌های صنعت اسباب‌بازی برای راهبری و ایجاد هم‌افزایی در زنجیره ارزش این صنعت، شکل بگیرد.

5) سهم بالای کالای قاچاق در بازار: همان‌طور که پیشتر در بخش بررسی آماری اشاره شد، حجم قابل‌توجهی از اسباب‌بازی‌های موجود در بازار از شیوه‌های غیرقانونی و قاچاق، تأمین و توزیع می‌شوند. با توجه به اینکه در میان کالاهای قاچاق موجود در کشور کالایی چون اسباب‌بازی وجهه آسیب‌زنندگی کمتری از لحاظ ایمنی، اقتصادی و فرهنگی دارد (برای مثال، در مقایسه با مواد مخدر یا لوازم‌خانگی)، در مواقع برخورد با چنین اسباب‌بازی‌هایی سخت‌گیری کافی انجام نمی‌شود. بدین‌ترتیب، بخش زیادی از اسباب‌بازی‌های قاچاقِ کشف و ضبط‌شده، امحا یا مرجوع نشده و به طرق مختلفی (مانند فروش از طریق مزایده توسط سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی) دوباره وارد بازار می‌شود. این اسباب‌بازی‌ها علاوه‌بر اینکه ضربه‌ای جدی بر پیکره تولیدکنندگان داخلی وارد می‌آورند، از لحاظ فرهنگی نیز عمدتاً حاوی ارزش‌ها و نمادهای آسیب‌زا و مهاجم‌ هستند. ازسوی ‌دیگر، میزان تقاضای موجود در بازار اسباب‌بازی کشور ایجاب می‌کند که واردکنندگان، توزیع‌کنندگان و فروشندگان برای تأمین نیاز بازار به کالاهای قاچاق روی بیاورند. در این راستا نیاز است که سیاست‌ها و اقدامات مدنظر بر افزایش کمّی و کیفی تولیدات داخلی متمرکز شده تا به‌تدریج کالاهای تولید داخل جایگزین کالاهای قاچاق شوند، البته طی سال‌های فعالیت حوزه اسباب‌بازی در کشور، با اقدامات انجام‌شده و شرایط به‌وجود آمده (از قبیل افزایش تولیدکنندگان داخلی، ایجاد محدودیت در واردات و بالا رفتن نرخ ارز)، به‌تدریج سهم کالاهای تولید داخل در بازار رشد قابل‌توجهی یافته و از میزان بسیار اندک زیر ده درصد به حدود یک‌سوم و حتی -طبق برخی آمارهای اعلامی که پیشتر اشاره شد- نزدیک به پنجاه درصد از بازار اسباب‌بازی رسیده است. بااین‌حال، چه از لحاظ ذائقه و گرایش مخاطبان و چه از لحاظ گردش مالی، اسباب‌بازی‌های قاچاق همچنان حضوری مؤثر و چشمگیر در بازار اسباب‌بازی کشور دارند.

6) کم‌توجهی به پیوست‌نگاری و بازارپردازی فرهنگی برای محصولات اسباب‌بازی: همان‌طور که در بیانات مقام معظم رهبریمدظله‌العالی مورد تأکید قرار گرفته است، به مسئله پیوست فرهنگی در حوزه اسباب‌بازی توجه چندانی نشده ‌است. درواقع، نبود برنامه‌ریزی مناسب برای بازارپردازی فرهنگی و ضعف پیوستاری زنجیره ارزش در حوزه اسباب‌بازی، از مهم‌ترین موانع شکوفا شدن صنعت اسباب‌بازی در کشور قلمداد می‌شود. از برجسته‌ترین عواملی که به پدید آمدن چنین وضعیتی منجر شده‌اند، می‌توان این موارد را نام برد:

  • ضعف در تولید داستان و روایت و شخصیت‌پردازی از گنجینه‌های فرهنگی و تاریخی بومی و تبدیل آنها به آثار هنری و محصولات رسانه‌ای (در قالب‌هایی مانند رمان، پی‌نما (کامیک)، پویانمایی، سریال، فیلم سینمایی، بازی‌های دیجیتال (رقومی) و...).
  • تکیه و تمرکز تولیدکنندگان داخلی بر استفاده از شخصیت‌های خارجی شناخته‌شده و پرطرفدار در میان مخاطبان برای کاهش هزینه‌های ترویج و بازاریابی و افزایش تضمین فروش محصول.
  • داده‌محور و هوشمند نبودن فرایندها و سازوکارهای ترویج، بازاریابی و تبلیغات و ضعف حمایت‌های بخش دولتی در این زمینه.
  • پژوهش‌محور نبودنِ مخاطب‌شناسی، بازارسنجی و تحلیل روندهای جاری در فرهنگ مصرف اقشار گوناگون مردم.

5. راهکارهای پیشنهادی

در بخش پایانی گزارش، با توجه به مسائل و چالش‌های پیش‌گفته، راهکارهایی به‌منظور ساماندهی و بهبود وضعیت صنعت اسباب‌بازی پیشنهاد می‌شوند. اگرچه متناظر با مجموعه مسائل مطرح‌شده در بخش پیشین (جدول 4) می‌توان ملاحظات و پیشنهادهای پرشماری را مطرح کرد، در این بخش صرفاً بر بیان راهکارهایی تمرکز شده‌ است که شش مسئله‌ اصلی و اولویت‌دار یادشده را هدف قرار می‌دهند.

1) افزودن محصولات اسباب‌بازی به فهرست کالاهای فرهنگی مشمول تسهیلات مالیاتی: براساس بند «ل» ماده (139) قانون مالیات‌های مستقیم (اصلاحیه مصوب 1394/4/31)، فعالیت‌های انتشاراتی، مطبوعاتی، قرآنی، فرهنگی و هنری که به‌موجب مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام می‌شوند، از پرداخت مالیات معاف‌ هستند. در «دستورالعمل اصلاحی موضوع ماده (12) آیین‌نامه اجرایی تبصره «3» ماده (139) اصلاحی قانون مالیات‌های مستقیم» که در تاریخ 1393/12/25 ازسوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان امور مالیاتی کشور ابلاغ شده است، فهرست مصادیق فعالیت‌های موضوع این حکم در دسته‌های مجزای «انتشاراتی»، «مطبوعاتی»، «فرهنگی» و «هنری» آمده ‌است، اما حوزه اسباب‌بازی در آن جایی ندارد. در جزء «3» بند«ن» تبصره «۶» قانون بودجه سال 1402 کل کشور نیز در این‌خصوص آمده ‌است: «درآمد سالانه مشمول اشخاص موضوع بند «ل» ماده (۱۳۹) قانون مالیات‌های مستقیم تا معادل چهار برابر سقف مالیاتی ماده (۸۴) قانون مذکور معاف است و مازاد بر آن حسب مورد به نرخ قانون مالیات‌های مستقیم، مشمول مالیات است. فعالیت‌های انتشاراتی، مطبوعاتی و قرآنی و مؤسسات رسانه‌ای دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کماکان از معافیت مندرج در بند «ل» ماده (۱۳۹) قانون مالیات‌های مستقیم برخوردار خواهند بود».

 

حکم پیشنهادی: الحاق کالاهای اسباب‌بازی در «دستورالعمل موضوع ماده (12) آیین‌نامه اجرایی تبصره «3» ماده (139) اصلاحی قانون مالیات‌های مستقیم»، ذیل طبقه فعالیت «فرهنگی» و تعریف نوع فعالیت جدیدی با عنوان «تولید اسباب‌بازی‌های بومی مطابق با فرهنگ ایرانی-اسلامی» و با تأیید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

 

ازسوی‌ دیگر، در ماده (9) قانون مالیات بر ارزش‌افزوده (مصوب 1400/4/12) نیز برخی کالاها و خدمات فرهنگی از پرداخت این مالیات معاف شده‌اند. کالاها و خدمات فرهنگی مشمول عبارتند از: «خمیر کاغذ و کاغذ باطله، دفتر تحریر، کاغذ چاپ، تحریر و روزنامه، کتاب، روزنامه، مجله و نشریه، خدمات زینک، چاپ، انتشار روزنامه اعم از کاغذی یا الکترونیکی، کتاب، نشریه و خدمات نشر و توزیع آنها به‌استثنای مؤسسات کمک آموزشی و کنکور و هرگونه تبلیغات کالاها و خدمات داخلی در روزنامه‌ها و نشریات».

حکم پیشنهادی: الحاق کالاها و خدمات مربوط به حوزه اسباب‌بازی ذیل کالاها و خدمات فرهنگی مشمول ماده (9) «قانون مالیات بر ارزش‌افزوده» (مصوب 1400/4/12) صرفاً محصولات تولید داخل.

2) ایجاد نظام آماری و بسترهای مشورتی در صنعت اسباب‌بازی: در راستای جبران کاستی‌های جدی موجود در بُعد آمار و اطلاعات حوزه اسباب‌بازی در کشور، حکم قانونی زیر پیشنهاد می‌شود:

حکم پیشنهادی ذیل برنامه توسعه: به‌منظور تقویت وضعیت‌شناسی و عملکردسنجی زیست‌بوم اسباب‌بازی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین لوازم صنعتی‌سازی حوزه اسباب‌بازی کشور، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری (ستاد توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم) مکلف است با همکاری مرکز آمار ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (مرکز رصد فرهنگی کشور)، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (دبیرخانه شورای نظارت بر اسباب‌بازی)، انجمن‌ها و اتحادیه‌های صنفی حوزه اسباب‌بازی و دیگر نهادها و ذی‌نفعان مربوطه، نسبت به طراحی نظام آماری، تدوین نظام‌نامه آماری و تهیه و انتشار برخط و عمومی گزارش‌های ادواری توصیفی و تحلیلی در همه موضوعات موردنیاز صنعت اسباب‌بازی کشور، اقدام کند.

 

افزون‌بر این، در راستای ارتقای بازار و صنعت اسباب‌بازی در کشور نیاز است با تعبیه بسترها و سازوکارهای مشورتی و توسعه‌دهنده (نظیر استارت‌آپ و انکوباتور) با راهبری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری (ستاد توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم) و با همکاری انجمن‌ها و اتحادیه‌های صنفی و نیز متخصصان، صاحب‌نظران و افراد مجرب در این زمینه، خدمات مشورتی، آگاهی‌افزایی و مهارت‌آموزی در بخش‌های مختلف زنجیره ارزش اسباب‌بازی - با تأکید بر بخش‌های ایده‌پردازی و طراحی، بازاریابی و فرهنگ مصرف- به فعالان و مخاطبان این عرصه ارائه شود.

3) صیانت از حقوق مالکیت معنوی طراحان و تولیدکنندگان با بهره‌گیری توأمان از ابزارهای سلبی و ایجابی: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنعت اسباب‌بازی و نیز دیگر صنایع خلاق و فرهنگی در کشور، ضعف نظام قانونی در حوزه‌ی مالکیت معنوی و حقوق مربوط به تألیف و نشر است. در رویارویی با چنین چالشی دو راهکار بلندمدت (ماندگار) و کوتاه‌مدت (موقت) متصور است. راهکار بلندمدت تدوین و تصویب قانون جامعی در حوزه مالکیت معنوی و فکری در کشور است؛ به‌گونه‌ای که نیازها و چالش‌های همه متأثران از این مسئله -ازجمله فعالان صنایع خلاق و فرهنگی- لحاظ شده و با تعیین و ترسیم چارچوب‌ها و فرایندهای تنظیم‌گرانه کارآمد و شفاف، حفاظت و حمایت حداکثری از حقوق مربوط به مالکیت معنوی و فکری محقق شود. بااین‌حال، در چنین شرایطی برای جلوگیری از افزایش و گسترش آسیب به پدیدآورندگان و تولیدکنندگان داخلی اسباب‌بازی لازم است چارچوب‌هایی قانونی، نظارتی، قضایی و تشویقی در قالب‌هایی چون آیین‌نامه، دستورالعمل، صدور گواهی، اعطای نشان، طراحی جشنواره‌ها و جوایز و... به‌منظور تنظیم‌گری اختصاصی مسئله مالکیت معنوی در حوزه اسباب‌بازی ایجاد شود. در این راستا، اقداماتی مانند ایجاد شعبه تخصصی در مراجع قضایی به‌منظور صیانت از حقوق مالکیت فکری و معنوی می‌تواند بسیار راهگشا باشد. علاوه‌بر این، با افزایش اعتبار و ضمانت اجرای مجوزها و گواهی‌ها، در کنار ابعاد سلبی (از قبیل پلمب‌کردن محل کسب‌وکار متخلفان یا تعطیلی تولیدی‌های فاقد مجوز) لازم است با امتیازبخشی به دارندگان مجوز، بر اعتبار و کارکرد مجوزها افزوده شود. این امتیازبخشی می‌تواند در قالب اعطای تسهیلات و حمایت‌های مادی و معنوی، ارائه خدمات زیرساختی و مشورتی رایگان یا کم‌هزینه یا اعطای تخفیف در تعرفه‌های تبلیغاتی و... محقق شود.

4) تشکیل نظام صنفی صنعت اسباب‌بازی: مجموع تعداد واحدهای صنفی در بیشتر شهرستان‌ها و استان‌های کشور به حدنصاب تشکیل اتحادیه نمی‌رسد.[7] بدین‌ترتیب، این واحدهای صنفی یا از ظرفیت حمایت‌های صنفی بی‌نصیب می‌مانند یا ناچار می‌شوند ذیل اتحادیه‌هایی نامرتبط و نامناسب قرار گیرند. در تبصره‌های «5»، «6» و «7» ماده (21) قانون نظام صنفی کشور (اصلاحیه مصوب 1392/6/12)، شرایط تسهیلگرانه‌ای برای تشکیل اتحادیه برای واحدهای صنفی کمتر از حدنصاب در نظر گرفته شده‌ است. بر این اساس، با توجه به نوپا و کوچک‌مقیاس بودن بسیاری از واحدهای صنفی فعال در حوزه اسباب‌بازی، مقتضی است وزارت صنعت، معدن و تجارت (هیئت‌عالی نظارت بر سازمان‌های صنفی کشور و اتاق اصناف ایران) حمایت‌ها و پشتیبانی‌های لازم -از قبیل صدور مجوز تشکیل نهادهای صنفی با تعداد اعضای کمتر- را برای تشکیل اتحادیه‌های صنفی تخصصی بخش‌های مختلف صنعت اسباب‌بازی در سطوح استانی و ملی یا تبدیل انجمن‌های صنفی موجود به اتحادیه‌های صنفی به عمل آورد.[8] افزون‌بر این، پیشنهاد می‌شود معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری (ستاد توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم) تمهیدات لازم از قبیل پشتیبانی‌های زیرساختی و حمایت‌های مالی -از طریق مشارکت با سرمایه‌گذاران خطرپذیر[9]- را برای حرکت شرکت‌های توانمند حوزه اسباب‌بازی به‌سمت تولید محصولات و ارائه خدمات دانش‌بنیان، فراهم کند. به این ‌وسیله می‌توان از ظرفیت‌های حمایتی و تسهیلگرانه موجود در صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست‌جمهوری، قانون جهش تولید دانش‌بنیان (مصوب 1401/2/31) و دیگر بسترهای مرتبط، برای رونق و شکوفایی صنعت اسباب‌بازی استفاده‌کرد. همچنین پشتیبانی از ایجاد پارک‌های علم و فناوری تخصصی صنعت اسباب‌بازی توسط معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری و جایابی آنها مبتنی‌بر ظرفیت‌های تولیدی و توزیعی مناطق مختلف کشور، از دیگر اقدامات راهگشا در این زمینه است.

5) مقابله با کپی (روگرفت) غیرقانونی و قاچاق: به‌منظور چاره‌جویی برای تولید و توزیع غیرقانونی (اعم از کپی (روگرفت) داخلی و قاچاق) اسباب‌بازی در کشور، علاوه‌بر تشدید و تدقیق سازوکارها و ابزارهای نظارتی (مانند کشف و ضبط و پلمب‌کردن اماکن غیرقانونی کسب‌وکار)، راهکارهای دیگری نیز قابل‌طرح است. طراحی و به‌کارگیری یک شناسه یا نشان معتبر برای تشخیص و اعتباربخشی به کالاهای استاندارد و قانونی تولید داخل به‌انضمام امتیازدهی به تولیدکنندگان و همچنین مصرف‌کنندگان این کالاها می‌تواند اقدام ایجابی و تشویقی مناسبی برای کاهش سهم کالاهای غیرقانونی در بازار باشد. افزون‌بر این، گسترش دایره نظارتی به مراکز چاپ و بسته‌بندی مربوط به محصولات غیرقانونی کپی‌شده از طرح‌ها و تولیدات داخلی، می‌تواند از ورود بخش قابل‌توجهی از این محصولات به بازار جلوگیری کند.

6) طراحی الزامات و مشوق‌های تقویت پیوست فرهنگی محصولات اسباب‌بازی: عمده‌ پیشنهادهای پیش‌گفته به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر تقویت پیوست فرهنگی و بهبود وضعیت بازارپردازی در حوزه اسباب‌بازی تأثیر می‌گذارند. با وجود این، با طراحی برخی راهبردهای الزام‌آور یا تشویقی می‌توان ظرفیت‌های کنونی را در راستای تحقق هرچه بیشتر این مهم، رهنمون کرد. نهادها و سازمان‌های دولتی فعال در عرصه تولید و عرضه محصولات اسباب‌بازی ملزم هستند که در تعامل و همکاری با دیگر ذی‌نقشان و با بهره‌گیری از آثار دیداری-شنیداری زمینه‌ساز (با تأکید بر پویانمایی و بازی‌های دیجیتال (رقومی))، پیش از تولید محصول مخاطبان هدف را با شخصیت‌ها و جهان‌داستانی مربوط به اسباب‌بازی‌ها آشنا ساخته و از این طریق اشتیاق و تقاضا ایجاد کنند. گذشته از این، برای بازیگران بخش خصوصی نیز باید مشوق‌هایی -از سنخ راهکارهای پیشنهادی مزبور- فراهم کرد. به‌گونه‌ای که تولیدکنندگان به استفاده از شخصیت‌های معرفی‌شده بومی ترغیب شده و با محوریت این دسته از شخصیت‌ها، به تولید محصول بپردازند.

 

گزیده سیاستی:

اسباب‌بازی تأثیری عمیق بر سبک‌زندگی اعضای جامعه -به‌ویژه کودکان و نوجوانان- دارد. برخوردار نشدن از تسهیلات بخش فرهنگ، کاستی‌های جدی در نظام آماری، عدم رعایت حقوق مالکیت معنوی و خلأ نظام صنفی، اولویت‌ترین چالش‌های صنعت فرهنگی و خلاق اسباب‌بازی‌ هستند.

 

 

 
[1]    کریم. مردمی و سیما. ابراهیمی. بازی‌انگیزی، راهبرد طراحی محیط‌های یادگیری، انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، جلد 7، 1393، صص 74-65 .
[2]    فلاحتی، حمید. پرونده ویژه: اسباب‌بازی، دوماهنامه پایش سبکزندگی، جلد 3، ش 15، ۱۳۹۵، صص121-60.  
[3]    آقایی، س. سیاست‌نامه توسعه صنعت اسباب‌بازی ایران، گروه سیاست‌پژوهی و تحلیل داده نمافر، تهران، 1400.
[4]    خانی، سجاد و مهدی، ایزدخواه و محمد، اسدی. کودک ایرانی و اسباب‌بازی؛ تحلیلی بر رفتار مصرف‌کننده، تهران،کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1398.
[5]    دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، بیانات در دیدار اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی،19 آذر 1392. [درون خطی]. Available: https://khl.ink/f/24721. [دستیابی در 1402 مهر 26].
[6]   Circana, "The Toy Association," The Toy Association, 2022. [Online]. Available: https://www.toyassociation.org/ta/research/data/population/toys/research-and-data/data/global-sales-data.aspx. [Accessed 18 October 2023].
[7]    اکرمی، زهرا. ایسنا، خبرگزاری دانشجویان ایران،19 تیر 1402. [درون خطی].
Available: https://www.isna.ir/news/1402041912077/. [دستیابی در 26 مهر 1402].
[8]    فارس، خبرگزاری فارس، خبرگزاری فارس, 24 آبان 1400. [درون خطی].
 Available: https://www.farsnews.ir/news/14000824000848/. [دستیابی در 26 مهر 1402].
[9]    همیار دانش‌بنیان، خانه خلاق و نوآوری مجازی همیار دانش‌بنیان، 17 شهریور 1401. [درون خطی].
Available: https://hamyardaneshbonyan.ir/article/237/. [دستیابی در 22 آبان 1402].
[10] پرورش،       زهره. خبرگزاری صداوسیما، 20 مهر 1402. [درون خطی].
Available: https://www.iribnews.ir/fa/news/4013296/. [دستیابی در 26 مهر 1402].
[11] بیانات در دیدار اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی ۱۳۹۲/۰۹/۱۹ [درون خطی].
Available: https://farsi.khamenei.ir/audio-content?id=24760.
[12] نخ‌چی، م.  بازی‌بین، 16 خرداد 1399. [درون خطی].
Available: https://bazibin.com/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%A8-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/. [دستیابی در 1402 آبان 16].
[13] شورای نظارت بر اسباب‌بازی، کاستی‌ها و مشکلات موجود در صنعت اسباب‌بازی (نظام مسائل)، شورای نظارت بر اسباب‌بازی، 1400، اسفند.
[14] عیوضلو، حسین و جواد، ارباب. اصلاح سازوکار نظام صنفی عرضه و تقاضای کالاها و خدمات در پرتو آموزه‌های اسلام، مطالعات اقتصاد اسلامی، جلد 3، ش 1، 1389، صص 87-69.