مطالعه تطبیقی مجالس آسیایی: کشور هند لوک ساب ها و راجیا ساب ها

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسنده

پژوهشگر ارشد گروه امنیتی - دفاعی دفتر مطالعات سیاسی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

چکیده

یکی از بهترین روش های ارتقای کیفیت قانونگذاری و تحول در کارکرد وظایف نمایندگی مجلس شورای اسلامی، بررسی تطبیقی مجالس قانونگذاری دنیا و مستندسازی تجارب آنها ست. یکی از اولویت های دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی در گام دوم انقلاب، ریل گذاری فعالیت های دیپلماتیک قوه مقننه به سمت تحقق قرن پیش رو - قرن آسیاست. در این میان توسعه دیپلماسی پارلمانی با مجالس تأثیرگذار آسیا همچون هند، روسیه، چین، مالزی و اندونزی نه تنها فرایند توسعه منطقه گرایی پارلمانی را تسریع می نماید، بلکه به تحکیم روابط پایدار با اعضای سازمان همکاری شانگهای کمک می کند. در این میان، آشنایی نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی به ویژه اعضای گروه دوستی قوه مقننه با ساختار و مأموریت مجلسین هند، نقش مهمی را در شناسایی ظرفیت های مغفول ترمیم و توسعه روابط پارلمانی دو کشور ایفا می کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

  • بیان/شرح مسئله

هند یکی از کشورهای مهم عضو سازمان همکاری شانگهای است و آشنایی نمایندگان مجلس شورای اسلامی به‌ویژه اعضای گروه دوستی قوه مقننه با ساختار، ترکیب و مأموریت مجالس لوک ساب‌ها (مجلس عوام یا نمایندگان هند) و راجیا ساب‌ها (مجلس سنای هند) به شناسایی ظرفیت‌های مغفول توسعه دیپلماسی پارلمانی متوازن برای گسترش همکاری های مشترک در چابهار، کریدور راه، امنیت راهبردی در خلیج فارس و گسترش ظرفیت های دیپلماسی اقتصادی و انرژی کمک می کند.

  • نقطه نظرات/یافته‌های کلیدی
  • بررسی برنامه‌های بازوی پژوهشی مجلسین هند بیانگر جایگاه مهم تروریسم‌زدایی و توسعه دیپلماسی اقتصادی در سیاست‌های منطقه‌ای هند است. به همین دلیل نحوه حمایت مجالس دو کشور برای پیشبرد طرح‌های مشترک در منطقه آزاد چابهار، امنیت پایدار در منطقه، فعالیت‌های تهاتری و نحوه دلارزدایی در روابط دو کشور از ظرفیت مناسبی در مذاکرات پارلمانی دوجانبه برخوردار است.
  • در قانون اساسی هند، به دلیل تنوع بالای قومی و فرهنگی، حکمرانی محلی ایالت‌ها تقویت شده و مجالس ایالتی و فرمانداری‌ها در بسیاری از حوزه‌ها، سیاست‌های مستقلی نسبت به مرکز دارند. از طرفی مجالس محلی هم‌زمان با نقش‌آفرینی در انتخابات رئیس‌جمهور یا داشتن سهمیه در مجلس راجیا ساب‌ها (مجلس سنا) در گستره ملی نیز ایفای نقش می‌کنند. به عبارتی یکی از دلایل ثبات سیاسی هند، توجه به حکمرانی محلی و استقلال نسبی ایالت‌ها در برخی حوزه‌های تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری است.
  • حزبی که اکثریت را در مجلس لوک ساب‌ها به دست آورده است دولت را در هند تشکیل می‌دهد. به همین دلیل طراحی برنامه‌ای منسجم برای توسعه روابط دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی با مجلس لوک ساب‌ها به‌صورت مستقیم به دولت سیزدهم برای توسعه دیپلماسی رسمی کمک می‌کند.
  • تمرکز هیئت دیپلماتیک و گروه دوستی مجلس شورای اسلامی باید به سمت رؤسای مجلسین، رؤسای احزاب اکثریت و اقلیت، رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر باشد. مذاکره هیئت‌های دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی با نخست‌وزیر هند که خود از قانونگذاران شاخص حزب حاکم در مجلس لوک ساب‌هاست، هم‌افزایی ظرفیت قوه مقننه با دولت سیزدهم برای پیشبرد منافع ملی و منطقه‌ای در عرصه سیاست خارجی را افزایش می‌دهد. در حال حاضر رئیس مجلس لوک ساب‌ها، رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر هند از حزب «بهاراتیا جاناتا» هستند.
  • با توجه به سابقه جنگ و تنش‌افروزی بین هند و پاکستان، لازم است در روند مذاکرات دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی، توازن راهبردی با این دو کشور لحاظ شود.
  • در نظام قانونگذاری هند، ابتکار ارائه لایحه فقط با دولت است، زیرا وزرای دولت، نمایندگان حزب اکثریت مجلس لوک ساب‌ها در قوه مجریه هستند.
  • بیشترین رقابت حزبی برای تصاحب کرسی‌های هفدهمین دوره مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها) بین دو حزب قدرتمند «بهاراتیا جاناتا» و «کنگره ملی هند» بود و سایر احزاب، اقبالی برای اثرگذاری بر سیاست‌های مجلس نمایندگان هفدهم نداشتند و به‌نظر می‌رسد در انتخابات هجدهمین دوره مجلس لوک ساب‌ها، رقابت همچنان بین دو حزب مذکور باشد. به همین دلیل افق رایزنی‌های دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی همچنان باید به سمت رهبران و قانونگذاران شاخص این دو حزب متمرکز باشد.
  • پیشنهاد راهکار‌های تقنینی

توصیه می‌شود بخشی از نقشه راه مذاکرات دیپلماتیک مجالس دو کشور به سمت سازوکارهای تأسیس اتحادیه بین‌المجالس شانگهای و بررسی نحوه اشتراک‌گذاری ظرفیت مجالس دو کشور برای توسعه منافع مشترک در چهار عرصه گسترش روابط دوجانبه، منطقه‌ای(سازمان همکاری شانگهای)، قاره‌ای (مجمع مجالس آسیا) و جهانی (اتحادیه بین‌المجالس جهانی) متمرکز شود.

 

 

مقدمه

یکی از ملزومات دیپلماسی گام‌به‌گام برای تحقق قرن بیست‌و‌یکم ـ قرن آسیا، توسعه دیپلماسی پارلمانی متوازن با مجالس کشورهای جنوب شرق آسیا و مجالس عضو «سازمان همکاری شانگهای»[1] است. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران، روسیه، چین، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان از اعضای رسمی سازمان همکاری شانگهای هستند. در این میان کشور هند با گستره وسیع جغرافیایی و جمعیتی، به‌ترتیب هفتمین کشور بزرگ و دومین کشور پرجمعیت دنیا [1] و از لحاظ بیوفناوری، فناوری اطلاعات، انرژی اتمی، علوم پزشکی و صنعت کشاورزی در زمره کشورهای سرآمد جهان است [2]. گفتنی است جمعیت هند تا مه ‌2022، حدود 3/1 میلیارد نفر بود [3] که نزدیک به 200 میلیون نفر آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند که پس از اندونزی و پاکستان بیشترین جمعیت مسلمان را دارد [4].

عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای و اهتمام کشورمان برای احیای جاده ابریشم و توسعه کریدور شمال ـ جنوب و همچنین اهمیت بالای ریل‌گذاری دقیق سیاست‌ها در راهبرد قرن پیش‌رو ـ قرن آسیا، موجب شده‌اند گسترش روابط پارلمانی با هند از جایگاه ویژه‌ای در راهبرد دیپلماسی پارلمانی و رسمی جمهوری اسلامی ایران برخوردار باشد. از طرفی جمهوری اسلامی ایران و هند به‌دلیل اشتراکات تاریخی و فرهنگی از یک ارتباط بین‌تمدنی برخوردارند که این امر بستر گسترش روابط همه‌جانبه بین دو کشور را هموارتر کرده است [5].

کریدور‌ یا راه‌گذار بین‌المللی‌ شمال - جنوب، نام پروژه بزرگ حمل‌و‌نقل است که در پی توافق سه کشور هند، ایران و روسیه در سال ۱۳۷۹ کلید خورد.‌ کریدور بین‌المللی ‌شمال - جنوب در جمهوری اسلامی ایران امکان ترانزیت ریلی کالا از هند و کشورهای خلیج‌فارس به جمهوری آذربایجان، روسیه و شرق و شمال اروپا را فراهم می‌‌کند؛ بنابراین این کریدور دارای مزیت راهبردی برای هر دو کشور جمهوری اسلامی ایران و هند خواهد بود.

 

تصویر ۱. موقعیت جمهوری اسلامی ایران و هند در کریدور شمال - جنوب

 

از طرفی شناسایی ظرفیت‌های توسعه دیپلماسی پارلمانی متوازن به‌صورت دوجانبه در قالب سازمان همکاری شانگهای، فرصت‌های نوینی را در مسیر شکوفایی دیپلماسی اقتصادی به وجود می‌آورد. گفتنی است الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای در 1401/11/4 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و از 1401/11/16 ابلاغ و اجرا شده است.[2]

گفتار اول - جایگاه مجلس و ریاست‌جمهوری در قانون اساسی هند

یک روز پس از استقلال پاکستان از استعمار انگلیس پس از تصویب «قانون استقلال هند»[3]در پارلمان انگلیس در دوره پادشاهی جرج ششم، کشور هند نیز در 15 اوت 1947 استقلال یافت. در آن زمان، پاکستان، نپال و بنگلادش نیز جزو سرزمین هند بود. این روز در تقویم هند به‌عنوان «روز استقلال هند»[4] از استعمار انگلیس نام‌گذاری شده و تعطیل سراسری است و مردم آن را جشن می‌گیرند [6]. «جواهر لعل نهرو» معروف به «پاندیت»[5] اولین نخست‌وزیر هند بود. پاندیت از ریشه سانسکریت و در زبان فارسی به معنای حکیم و مرجع است.

قانون اساسی هند بیش از هفتاد سال قدمت دارد و در زمره معدود اسناد بالادستی هند است که در گذر زمان با اصلاحات زیاد مواجه نشده است. قانون این کشور در 26 نوامبر 1949 به تصویب مجلس مؤسسان رسید، ولی در فاصله اندکی برخی مفاد آن تغییر یافت و قسمت عمده آن از 26 ژانویه 1950 معروف به «روز آغاز» یا «روز جمهوری»[6] اجرایی شده است‌ [7]. این روز در سراسر هند، تعطیل رسمی است [8] و در 26 ژانویه 2023، مردم هند هفتاد‌و‌چهارمین روز جمهوری را جشن گرفتند [9].

مبنای بررسی ساختار، وظایف و مأموریت مجلسین هند، استناددهی و رجوع به قانون اساسی ژانویه 1950 میلادی است. براساس قانون اساسی هند، اختیار ایالت‌ها در فرایند قانونگذاری افزایش قابل‌توجهی یافته است. مهم‌ترین تغییر از زمان قانون اساسی 1950، افزایش تعداد ایالت‌ها و سازماندهی مجدد آنها براساس مرزهای زبانی بوده است. ساختار دولت هند، فدرالی است و ایالت‌ها و سرزمین‌های تحت اداره دولت مرکزی، دارای دولت‌های منتخب و «مجالس ایالتی»[7]هستند.

دولت‌های مرکزی و ایالتی از طریق انتخابات مستقیم تشکیل می‌شوند [10]. دیوان عالی هند نیز متشکل از یک رئیس و 25 قاضی است که به همراه دادگاه‌های عالی هر ایالت، استقلال کامل دارند [11].

نظام سیاسی هند مبتنی‌بر دمکراسی پارلمانی و دارای «قوه مقننه دومجلسی»[8] شامل «مجلس لوک ساب‌ها»[9] و «مجلس راجیا ساب‌ها»[10]است [12]. با توجه به نقش تأثیرگذار رئیس‌جمهور در فرایند قانونگذاری، او نیز در کنار مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها، سه رکن نهاد قانونگذاری هند را تشکیل می‌دهند که در اصل هفتاد‌و‌نهم قانون اساسی به آن اشاره شده است [13].

براساس مفاد قانون اساسی هند، یک قانونگذار هم‌زمان نمی‌تواند در هر دو مجلس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها عضو باشد.[11] وزرای دولت (شورای وزیران) هم‌زمان در مجلس لوک ساب‌ها نیز حضور و حق رأی دارند. شوراها نیز از پایین‌ترین سطوح در روستاها آغاز می‌شود و تا رده‌های بخش، شهر، ناحیه، ایالت و دولت مرکزی ارتقا می‌یابند. شهرداری‌ها نیز استقلال مالی و مدیریتی دارند و شهرداران با رأی اعضای شورا برگزیده می‌شوند [14].

به‌دلیل سابقه طولانی استعماری انگلیس در هند، برخی ساختارها و فرایندهای سیاسی این کشور از انگلیس و نظام پارلمانی وست مینستر[12] الگوبرداری شده‌اند [15]. البته تفاوت‌هایی بین نظام انتخاباتی هند و نظام‌های وست مینستر وجود دارد. اول آنکه نظام سیاسی هند فدرال است و اختیارات قابل‌توجهی به مجالس قانونگذاری ایالتی اعطا شده است و دوم آنکه هند از یک نظام ذخیره‌سازی برخوردار است که براساس آن برخی حوزه‌های انتخاباتی برای نامزدهای قبایل فهرست‌بندی شده‌اند [16]. برای مثال همانند نظام پارلمانی انگلیس که دارای دو مجلس نمایندگان و اعیان است، مجلس هند نیز دارای دو مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها) و اعیان (راجیا ساب‌ها) است. نظام سیاسی هند، یک نظام فدرال است و هریک از ایالات، دارای قوای مجریه و قانونگذاری مستقل هستند و در چارچوب اصول قانون اساسی به وضع قانون در ایالت خود مبادرت می‌ورزند [17]. هریک از ایالت‌ها در اداره داخلی خود استقلال نسبی دارند و دارای «سروزیر»،[13]شورای وزیران و مجلس ایالتی هستند که از این منظر به ساختار سیاسی ایالات متحده آمریکا شباهت دارد.

براساس قانون اساسی 26 ژانویه 1950، قانونگذاری در حوزه‌های بانکداری، دفاعی، سیاست خارجی، دفاعی و ارتباطات در صلاحیت مجلسین مرکزی (مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها) ولی در حوزه‌هایی همچون پلیس، بهداشت عمومی، تجارت و بازرگانی داخلی و نظم عمومی، به‌صورت مطلق در صلاحیت مجالس ایالتی است، این امر موجب شده است هر گونه اشتباه یا قصور در عملکرد پلیس ایالتی به هزینه ملی تبدیل نشود. از طرفی با اختیارات ایالت‌ها در حوزه بازرگانی داخلی، نوعی رقابت سازنده برای شکوفاسازی اقتصاد داخلی ایجاد شده است.

گفتار دوم - نقش و جایگاه رئیس‌جمهور در نظام قانونگذاری هند

سمت ریاست‌جمهوری هند هرچند حالت تشریفاتی دارد اما این سمت بالاترین مقام اجرایی بوده و از اختیارات قانونی گسترده‌ای نیز برخوردار است. در هند حداقل سن رئیس‌جمهوری ۳۵‌ سال بوده اما محدودیتی در حداکثر سن وجود ندارد. رئیس‌جمهور، رئیس دولت و نخست‌وزیر رئیس حکومت است. اگر چه قدرت سیاسی بیش از همه در دست نخست‌وزیر است، اما وجود نهادهای نظارتی گوناگون و تلاش برای حفظ موازنه قدرت موجب تداوم مردم‌سالاری در این کشور شده است. برای مثال در‌حالی‌که رئیس‌جمهور براساس مفاد قانون اساسی می‌تواند مجلس را منحل کند، مجلس نیز می‌تواند رئیس‌جمهور را از کار برکنار کند. همچنین از‌آنجا‌که تمامی اعضای کابینه از میان اعضای مجلس لوک ساب‌ها (مجلس عوام یا نمایندگان) انتخاب می‌شوند، بنابراین انحلال شورای وزیران توسط رئیس‌جمهور تا هنگامی که آنان اکثریت را در مجلس دارند، ممکن نیست. افزون بر این، چون وزیران هم‌زمان نمایندگان مجلس نیز هستند، مجلس به راحتی بر عملکرد دولت نظارت دارد. این وضعیت در مجالس محلی نیز حاکم است. به‌این‌ترتیب مهم‌ترین عامل پیشگیری از فساد سیاسی، وجود ابزارهای کافی کنترل، نظارت و نیز تقسیم قدرت میان نهادهای گوناگون در این کشور است. اینکه در هند چگونه توانسته‌اند بین دو نظام فدرالیسم و تمرکزگرایی پارلمانی آشتی بدهند، از آن جهت است که این دو هیچ یک بر دیگری برتری ندارد و برتری تنها به قانون اساسی داده شده است [18].

«دروپادی مورمو»،[14] فرماندار سابق جارکند، اولین رئیس‌جمهور قبیله‌ای هند، دومین رئیس‌جمهور زن و پانزدهمین رئیس‌جمهور هند پس از استقلال این کشور است. او در 25 ژوئیه 2022 به این مسئولیت برگزیده شد. «نارندرا مودی»[15] نیز چهاردهمین نخست‌وزیر پاکستان از 24 مه 2014 است. هم رئیس‌جمهور و هم نخست‌وزیر از حزب «بهاراتیا جاناتا» هستند که حزب حاکم و اکثریت در مجلس لوک ساب‌هاست.

 

 

 

تصویر 2. رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر هند

دروپادی مورمو، رئیس‌جمهور هند

نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند

 

  • دوره ریاست‌جمهوری

رئیس‌جمهور حداکثر می‌تواند برای دو دوره 5‌ساله انتخاب شود [19].

  • روند انتخاب رئیس‌جمهور

به‌دلیل اینکه رئیس‌جمهور باید نماد هم‌بستگی ملی باشد، نقش مجالس ایالتی نیز در انتخابات رئیس‌جمهور پررنگ است. انتخاب ریاست‌جمهوری هند در این کشور به‌صورت غیرمستقیم انجام می‌گیرد، یعنی مردم عادی در این انتخابات شرکت نمی‌کنند و تنها اعضای مجالس لوک ساب‌ها، راجیا ساب‌ها و مجالس ایالتی در رأی‌گیری شرکت می‌کنند. انتخابات ریاست‌جمهوری هند براساس یک روش تناسبی و محاسبه‌ای خاص صورت می‌گیرد و رأی هریک از اعضای مجالس مرکزی و ایالتی دارای ارزش جداگانه‌ای است و نامزدی که بیشترین امتیاز را به دست آورد بر مسند ریاست‌جمهوری این کشور تکیه می‌زند.

مجالس ایالتی هند به‌جز ایالت‌های «جامو و کشمیر» و «بیهار» دارای نظام تک‌مجلسی‌اند [20]. گفتنی است هند در تقسیمات کشوری، دارای 28 ایالت و 8 «مناطق متحد»[16] یا «نواحی هم‌پیوسته» است. «جزایر آندمان و نیکوبار»،[17] «چاندیگِر»،[18] «دادرا و ناگار هاولی»،[19] «دامان و دی»،[20] «لاکشادویپ»،[21] «ناحیه پایتخت دهلی»، «پودوچری»[22]و جامو و کشمیر،[23]هشت منطقه متحد محسوب می‌شوند [21]. در‌نتیجه هند دارای 35 مجلس ایالتی است که با توجه به گستردگی جغرافیایی و تنوع بالای قومی و فرهنگی، توسعه حکمرانی محلی و تشکیل مجالس ایالتی از مزیت‌های قانون اساسی هند است و با این شیوه توانسته نظر و دغدغه اقوام و خرده فرهنگ‌های ایالتی را در سپهر تصمیم‌سازی کشور منعکس نموده و از چندپارگی کشور پیشگیری نماید.

مرجع رسیدگی‌کننده به هرگونه مشکلی در‌خصوص انتخاب رئیس‌جمهوری هند، دادگاه عالی هند است. البته رئیس‌جمهوری هند ریاست اجرایی کشور را برعهده ندارد و این مسئولیت سیاسی برعهده نخست‌وزیر است.

  • وظایف و مأموریت‌های رئیس‌جمهور

رئیس‌جمهور، رئیس رسمی قوای مقننه، مجریه، قضائیه و فرمانده کل نیروهای مسلح است [22]. در قانون اساسی، رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس دولت معرفی شده، ولی در محیط میدان، نخست‌وزیر و شورای وزیران مسئولیت اجرایی را برعهده دارند و در برابر مجلسین هند پاسخ‌گو هستند، با وجود این قانون اساسی وظایفی را برای ریاست‌جمهوری در نظر گرفته که قدرت او را در مدار تصمیم‌گیری‌های کلان سیاست داخلی و خارجی بسیار برجسته ساخته است [23].

با توجه به تکثر بالای موزاییک‌های قومی و فرقه‌ای در هند، رئیس‌جمهوری نماد «هم‌بستگی، وحدت و یکپارچگی ملت»[24] است [24]. قانون اساسی مهم‌ترین مرجع حقوقی برای مطالعه دامنه صلاحیت‌های رئیس‌جمهور است. این نقش رئیس‌جمهور هند، همانند نقش پادشاه یا ملکه در ساختار سیاسی و کابینه انگلیس است‌ [25].

 

جدول ۱. وظایف و صلاحیت‌های رئیس‌جمهور هند

وظایف رئیس‌جمهور

توضیحات

حفاظت و مراقبت از اجرای دقیق مفاد قانون اساسی

ماده (60) قانون اساسی هند

انتصاب فرمانداران کل، قضات دیوان ‌عالی و قضات دیوان حسابرسی

همان‌گونه که رئیس‌جمهور هند بالاترین مقام اجرایی در سطح کشور است، فرمانداران نیز بالاترین مقام اجرایی در ایالت‌ها محسوب می‌شوند.

انتخاب دو نفر از هندی‌های انگلیسی‌تبار به‌عنوان قانونگذار مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها)

-

انتخاب 12 سناتور از 250 سناتور مجلس راجیا ساب‌ها

-

اختیار «تعلیق»[25]مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها) و مجلس سنا (راجیا ساب‌ها)

-

احضار قانونگذاران و سخنرانی در صحن پارلمان[26]

رئیس‌جمهور هند در مراسم افتتاحیه مجلس لوک ساب‌ها پس از پایان انتخابات عمومی و همچنین قبل از آغاز جلسات مشترک مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها، برای قانونگذاران سخنرانی و سیاست‌های کلی را ترسیم می‌کند.

اختیار انحلال مجلس لوک ساب‌ها[27]

براساس بند دوم ماده (83) قانون اساسی، رئیس‌جمهور از اختیار انحلال مجلس لوک ساب‌ها برخوردار است که از مصادیق آن می‌توان به انحلال مجلس دوازدهم در سال 1999 اشاره کرد. انحلال مجلس لوک ساب‌ها باید پس از مشورت با نخست‌وزیر و شورای وزیران انجام شود [26].

توشیح لوایح مصوب مجالس نمایندگان و سنا

با استناد به ماده (111) قانون اساسی، لوایح مصوب مجلسین هند پس از توشیح رئیس‌جمهور لازم‌الاجرا هستند.

وتوی مصوبات مجالس ایالتی

با استناد به ماده (200) قانون اساسی، فرمانداران ایالت‌ها مصوبات مجالس ایالتی را برای رئیس‌جمهور ارسال می‌کنند و او این صلاحیت را دارد که هریک از آنها را وتو یا برای انجام برخی اصلاحات به مجالس ایالتی مسترد نماید.

فرماندهی کل نیروهای مسلح هند[28]

وظیفه اعلان و پایان جنگ برعهده رئیس‌جمهور است.

لازم‌الاجرا شدن معاهدات بین‌المللی

تمامی معاهدات و قراردادهای مهم به نام رئیس‌جمهور منعقد می‌شوند.

اختیار عفو[29]

ماده (72) قانون اساسی به رئیس‌جمهور اختیار داده است تحت شرایطی محکومان دادگاه‌های هند را عفو نماید. احکام دادگاه‌های نظامی و جرائم اعدام می‌تواند توسط ریاست‌جمهوری نقض و متهمان مورد عفو قرار گیرند.

اختیار بالا در خصوص لوایح پولی

بدون توصیه‌های رئیس‌جمهور، هیچ لوایح پولی نمی‌تواند در مجلسین هند مطرح شود. به‌طوری‌که سیاست‌های پولی و مالی هند در مراسم افتتاحیه مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها باید توسط رئیس‌جمهور مطرح ‌شوند.

اعلام وضعیت اضطرار ملی[30]

اعلام وضعیت اضطرار ملی براساس مواد (352، 356 و 360) قانون اساسی انجام می‌شود. شرایط اضطرار به سه بخش شرایط اضطرار ملی (ماده (352) قانون اساسی)، شرایط اضطرار نقض قانون اساسی در یک ایالت (ماده (356) نقض قانون اساسی) و شرایط اضطرار مالی (ماده (360) قانون اساسی) تقسیم می‌شوند.

 

  • برکناری رئیس‌جمهور

با استناد به اصل شصت‌ویکم قانون اساسی در صورت اقدام خلاف قانون اساسی رئیس‌جمهور، مجلسین این کشور می‌توانند با رأی یک‌چهارم هریک از مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها، رئیس‌جمهور را استیضاح کنند [27]. حداکثر ظرف چهار روز پس از اعلام رأی عدم اعتماد مجلس به رئیس‌جمهور، پیشنهاد برکناری وی باید به امضای نمایندگان مخالف برسد.

 

گفتار سوم - ساختار، کارکرد و اهداف مجلس لوک ساب‌ها

«مجلس سفلی»،[31] «مجلس عوام»، «مجلس مردمی»،[32] «لویه جرگه» و مجلس نمایندگان، سایر عناوین مجلس لوک ساب‌ها هستند. نظام سیاسی هند بر شاسی دمکراسی پارلمانی پیاده شده است یعنی هر حزب یا ائتلاف سیاسی که اکثریت کرسی‌های مجلس لوک ساب‌ها را در اختیار داشته باشد، دولت مرکزی را تشکیل می‌دهد، د‌رحالی‌که این موضوع در جمهوری اسلامی ایران بر‌عکس است و رئیس‌جمهور منتخب مستقیم ملت است، هرچند وزرا باید از مجلس شورای اسلامی رأی اعتماد بگیرند ولی مشروعیت رئیس‌جمهور در جمهوری اسلامی ایران مستقیم به آرای مردم گره خورده، به همین دلیل حوزه اختیارات آن بسیار بیشتر از اختیارات رئیس‌جمهور هند است.

  • فرایند و روش برگزاری انتخابات

انتخابات پارلمانی هند همواره با برخی خشونت‌های قومی و فرقه‌ای در برخی ایالت‌ها همراه است، به همین دلیل به‌منظور برگزاری نظم و امنیت، انتخابات عمومی پارلمانی در این کشور بیش از یک ماه زمان می‌برد. انتخابات هفدهمین دوره انتخابات مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها)[33]در 11 آوریل 2019 آغاز و در 19 مه 2019 پایان یافت. مجلس هفدهم تا آوریل 2024 به فعالیت خود ادامه خواهد داد. این دور از انتخابات در هفت مرحله در سراسر این کشور برگزار و نتیجه آن در 23 مه 2019 (دوم خرداد 1398) اعلام شد. هشت هزار نامزد در این دور از انتخابات در قالب 2354 حزب با یکدیگر رقابت داشتند [28].

در انتخابات سراسری پارلمانی سال 2019 بالغ ‌بر نهصد میلیون نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که پانزده میلیون نفرشان بین 19 ـ 18 سال سن داشتند. انتخابات پارلمانی عمومی در این کشور به‌طور معمول پرهزینه‌ترین انتخابات در جهان است. برای مثال هزینه برگزاری انتخابات عمومی سال 2019 میلادی، حدود 9 میلیارد دلار اعلام شد.

در این کشور با فاصله گرفتن از شمارش سنتی آرا، از «رأی‌گیری الکترونیکی»[34] در تمامی حوزه‌ها استفاده می‌شود [29]. برای کمک به رأی‌دهندگان بی‌سواد، هریک از نامزدها در ایالت‌های مختلف با نماد حزبی خود معرفی می‌شوند. برای مثال گل نیلوفر آبی، نماد حزب بهاراتیا جاناتا (بی جی پی) است [30].

  • مجری برگزاری انتخابات

مجری برگزاری انتخابات وزارت کشور است [31].

  • نهاد ناظر بر انتخابات

کمیسیون انتخابات یک نهاد مستقل دولتی است که در تشخیص شرایط برگزاری انتخابات ، نظارت بر فرایند و تأیید نتایج آن اختیار کامل دارد. انتخابات پارلمانی هند، گسترده‌ترین انتخابات در جهان است.

  • تعداد کرسی‌ها

هریک از قانونگذاران مجلس لوک ساب‌ها، نمایندگی 2457211 نفر را برعهده دارد که بالاترین میزان نمایندگی در دنیاست. با استناد به اصل (81) قانون اساسی هند، مجلس لوک ساب‌ها (مجلس نمایندگان) دارای 553 کرسی است و حزبی که اکثریت کرسی‌ها را تصاحب نماید از طریق ائتلاف با احزاب کوچک‌تر، شورای وزیران (کابینه) را تشکیل می‌دهد [32].

530 نماینده از ایالات، 20 نفر از فرمانداری‌ها و دو نماینده نیز از بین «هندی‌های انگلیسی تبار»[35] توسط رئیس‌جمهور انتخاب می‌شوند [33].

  • تعداد بانوان نماینده در هفدهمین مجلس لوک ساب‌ها

تعداد بانوان نماینده در مجلس هفدهم 78 نفر است. به عبارتی نزدیک به 17 درصد مجلس نمایندگان هفدهم را زنان تشکیل می‌دهند [34]. در حال حاضر لایحه‌ای در مجلس هفدهم در حال بررسی است که در صورت تصویب نهایی، 33 درصد نمایندگان لوک ساب‌ها باید از بانوان باشند.

  • شرایط رأی‌دهندگان

شرایط رأی‌دهندگان در انتخابات مجلس لوک ساب‌ها عبارتند از:

  • حداقل سن قانونی 18 سال
  • رأی‌دهندگان باید از شهروندان هند باشند. (در انتخابات به جنسیت، نژاد، طبقه اجتماعی، فرقه یا قومیت توجه نمی‌شود و تمامی شهروندان هندی بالای 18 سال، از حقوق یکسان برای رأی دادن برخوردارند).
  • شرایط نامزدهای مجلس لوک ساب‌ها

شرایط نامزدی در انتخابات مجلس لوک ساب‌ها عبارتند از:

  • داشتن حداقل 25 سال سن،
  • هر قانونگذار باید نمایندگی حداقل 500 هزار نفر را در اختیار داشته باشد، یعنی هر شهر یا روستایی که حداقل 500 هزار نفر جمعیت را داشته باشد، می‌تواند یک نماینده در مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها) داشته باشد [35]،
  • نباید در استخدام سایر نهادهای دولتی باشد،
  • شهروند هند باشد. در جمهوری اسلامی ایران، نامزدهای نمایندگی مجلس باید ایرانی‌الاصل باشند ولی در هند، نامزد انتخابات فقط باید شهروند هند باشد.
  • انحلال مجلس لوک ساب‌ها

هرچند دوره فعالیت مجلس لوک ساب‌ها پنج سال است، ولی در شرایطی خاص به رئیس‌جمهور اختیار قانون اساسی داده شده است که این مجلس را زودتر از موعد مقرر منحل نماید [36].

  • رئیس مجلس لوک ساب‌ها

در اولین نشست مجلس لوک ساب‌ها، قانونگذاران مجلس نمایندگان باید از بین خودشان، یک نماینده را به‌ترتیب به‌عنوان رئیس (سخنگوی پارلمان) و نایب‌رئیس انتخاب کنند. در حال حاضر، «شری اُم بیرلا»[36]ریاست مجلس لوک ساب‌ها را برعهده دارد [37]. کلمه «شری» پیشوندی است که قبل از تمامی قانونگذاران می‌آید و معادل کلمه «آقا» است.

تصویر3. لوگوی پارلمان و رئیس لوک ساب‌ها (مجلس نمایندگان)

لوگوی پارلمان هند

 

لوگوی مجلس لوک ساب‌ها

شری اُم بیرلا

رئیس مجلس نمایندگان هند (لوک ساب‌ها)

 

  • نظارت بر دولت

مجلس لوک ساب‌ها (مجلس نمایندگان) بر فعالیت دولت نظارت دارد و دولت در قبال آن از مسئولیت سیاسی برخوردار است. همان‌گونه که در مجلس شورای اسلامی، نمایندگان قبل از آغاز هر جلسه، نطق‌هایی را در‌خصوص دغدغه‌های جاری در سطوح ملی و حوزه‌های ایالتی مطرح می‌کنند، در مجلس لوک ساب‌ها نیز در ابتدای جلسه، یک ساعت به نمایندگان برای پرسش از اعضای دولت در‌خصوص مشکلات جاری و دغدغه‌های نمایندگان در ابعاد داخلی و خارجی اختصاص می‌یابد.

گفتار چهارم - ساختار، کارکرد و اهداف مجلس راجیا ساب‌ها

«مجلس علیا»،[37] «شورای ایالت‌ها»[38] و مجلس سنا سایر عناوین مجلس راجیا ساب‌ها هستند. به همین دلیل به قانونگذاران این مجلس، لقب سناتور اطلاق می‌شود. این مجلس بیش از همه به مجلس لردهای انگلیس شباهت دارد.

  • تعداد کرسی‌ها

تعداد کرسی‌های مجلس راجیا ساب‌ها، 245 کرسی است که 233 سناتور انتخابی از بین نمایندگان مجالس ایالتی و فرمانداران کل هستند و دوازده سناتور را رئیس‌جمهور از بین ادیبان، دانشمندان، هنرمندان و نیکوکاران برجسته انتخاب می‌کند[38]. دوره فعالیت هر سناتور 6 سال است. مجلس راجیا ساب‌ها یک نهاد دائمی است و یک‌سوم از اعضای آن هر دو سال یکبار بازنشسته شده و جای خود را به قانونگذاران تازه وارد می‌دهند. این مورد نیز مشابه مجلس سنای ایالات متحده آمریکاست.

  • انتخابات راجیا ساب‌ها

انتخابات قانونگذاران راجیا ساب‌ها غیرمستقیم است. سناتورهای هر ایالت به‌طور غیرمستقیم توسط هیئت یا کالج انتخاباتی همان ایالت براساس «نظام نمایندگی تناسبی»[39] انتخاب می‌شوند. برخلاف بسیاری از کشورهای فدرال که سهمیه هر ایالت در مجلس سنا ثابت است، ولی در هند سهمیه هر ایالت به میزان جمعیت هر ایالت بستگی دارد. برای مثال ایالت «اوتار پراداش» دارای 31 سناتور و برخی ایالت‌ها دارای دو سناتور هستند.

  • شرایط نامزدی در انتخابات مجلس راجیا ساب‌ها

شرایط نامزدی در انتخابات مجلس راجیا ساب‌ها عبارتند از:

  • داشتن حداقل 30 سال سن،
  • نداشتن شغل دولتی در زمان ثبت‌نام،
  • تبعه هند بودن [39].
  • انحلال راجیا ساب‌ها

مجلس راجیا ساب‌ها هیچ‌گاه منحل نمی‌شود و یک‌سوم اعضای آن در پایان هر دو سال تغییر می‌کند.

  • رئیس راجیا ساب‌ها

ریاست مجلس راجیا ساب‌ها به‌طور معمول با معاون رئیس‌جمهور است که همانند ساختار سیاسی ایالات متحده آمریکاست و همانند ساختار کنگره آمریکا، عضو موظفی پارلمان است. عضو موظفی پارلمان به نماینده‌ای اطلاق می‌شود که حضورش در مجلس مولود پُست و جایگاه سیاسی اوست و از طریق انتخابات عمومی مجلس لوک ساب‌ها انتخاب نشده است [40].

از یازدهم آگوست 2022، «شری جاگدیپ دانخار»،[40]به‌عنوان چهاردهمین معاون رئیس‌جمهوری در تاریخ هند، «ریاست موظف مجلس راجیا ساب‌ها»[41]را برعهده دارد [41]. «هاریواش نارایان سینگ»[42] نیز از چهاردهم سپتامبر 2020، نایب‌رئیس مجلس راجیا ساب‌هاست [42].

 

تصویر4. لوگو، رئیس و معاون رئیس مجلس سنا (راجیا ساب‌ها)[43]

لوگوی مجلس راجیا ساب‌ها

 

شری جاگدیپ دانخار

رئیس راجیا ساب‌ها

شری هاریوانش

نایب رئیس راجیا ساب‌ها

 

  • کمیته‌های راجیا ساب‌ها

مهم‌ترین مباحثات درخصوص لوایح دولت در کمیته‌ها بررسی می‌شوند. کمیته مشورت تجاری،[43]کمیته تضمین‌های دولتی،[44] کمیته مدیریت فناوری اطلاعات و ارتباطات،[45] کمیته اخلاق، کمیته اهداف عمومی،[46] کمیته شهرسازی، کمیته امتیازات و کمیته مقررات، کمیته‌های مجلس راجیا ساب‌ها هستند [44].

گفتار پنجم - ابتکار و فرایند قانونگذاری در هند

در نظام قانونگذاری هند، ابتکار ارائه لایحه فقط با دولت است، زیرا وزرای دولت، نمایندگان حزب اکثریت مجلس لوک ساب‌ها در قوه مجریه هستند. لازم است بین «لوایح پولی»[47]و «لوایح غیرمالی» تفاوت قائل شد. لوایح مالی تنها قابل طرح در مجلس لوک ساب‌هاست و نظر مجلس راجیا ساب‌ها بیشتر جنبه توصیه‌ای دارد.[48] این لوایح پس از تصویب در مجلس لوک ساب‌ها برای توشیح رئیس‌جمهوری ارسال می‌شود، ولی لوایح غیرمالی ابتدا در مجلس لوک ساب‌ها بررسی و سپس به مجلس راجیا ساب‌ها ارجاع می‌شوند. اگر اختلافات مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها درخصوص لایحه در مدت 6 ماه برطرف نشود، رئیس‌جمهور برای خروج از بن‌بست سیاسی، خواستار برگزاری «نشست مشترک»[49]بین مجلسین می‌شود [45].

مراحل قانونگذاری شامل بررسی پیش‌نویس لایحه در مجلسین هند تا ابلاغ آن در روزنامه رسمی کشور است که شامل پنج مرحله زیر است:

مرحله اول: تشکیل کمیته تحقیق در شورای وزیران برای بررسی ابعاد پیش‌نویس لایحه

پیش‌نویس لایحه توسط کارشناسان وزارتخانه ذی‌ربط تهیه و در شورای وزیران آماده می‌شود. شورای وزیران برای بررسی دقیق‌تر، «کمیته تحقیق» را تشکیل می‌دهد که پیشنهاداتش را به شورای وزیران ارائه می‌دهد و پس از اعمال اصلاحات، پیش‌نویس لایحه به تأیید شورای وزرا می‌رسد. گفتنی است دولت هند گروهی را متشکل از چندین وزیر به‌منظور بررسی لایحه‌ها و نیز دیگر موضوعات عمده تشکیل داده که به «گروه وزرا» معروف است.

گفتنی است طرح لایحه در پارلمان هند همیشه به راحتی صورت نمی‌گیرد و از‌سوی اعضای احزاب مخالف برخی اوقات اخلال‌هایی انجام می‌شود به گونه‌ای که وزیر قادر به ارائه لایحه نیست و رئیس مجلس ادامه کار مجلس را برای مدتی متوقف می‌کند.

مرحله دوم: ارائه لایحه به وزارت حقوق و دادگستری

لایحه پس از تصویب نهایی در شورای وزیران به «وزارت حقوق و دادگستری»[50]ارجاع و از طریق این وزارتخانه با امضای نخست‌وزیر، به رؤسای مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها ارائه می‌شود.

مرحله سوم: بررسی کارشناسی مجدد لوایح در کمیته‌های دائمی و مشترک

رؤسای مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها، لوایح ارجاعی دولت را برای بررسی تخصصی به «کمیته‌های دائمی»[51]ارجاع می‌دهند. در سال 1993، تعداد کمیسیون‌های مجلسین هند از 17 کمیسیون به 24 کمیسیون افزایش یافت که هشت کمیسیون زیرنظر رئیس مجلس راجیا ساب‌ها و 16 کمیسیون زیرنظر رئیس مجلس لوک ساب‌ها فعالیت می‌کنند. هشت کمیسیون نیز بین دو مجلس مشترک است که به آن «کمیته» می‌گویند و اعضای آن از بین قانونگذاران هر دو مجلس نمایندگان و سنا انتخاب می‌شوند [46].

راجیا ساب‌ها 14 روز فرصت دارد درخصوص مصوبه مجلس نمایندگان (مجلس لوک ساب‌ها) اظهارنظر کند. هرگاه بین مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها اختلاف‌نظری وجود داشته باشد، با تشکیل «کمیته منتخب مشترک»،[52] اختلافات طرفین برطرف می‌شود [47].

مرحله چهارم: ارجاع مصوبه مجلسین هند برای توشیح رئیس‌جمهور

در‌صورتی‌که مجلس راجیا ساب‌ها پس از مدت 14 روز درخصوص مصوبه مجلس لوک ساب‌ها اظهارنظری نکند، لایحه مذکور برای اینکه به قانون تبدیل شود، باید به توشیح رئیس‌جمهور برسد. در این بخش دو حالت زیر متصور است:

الف) توشیح مصوبه مجلسین توسط رئیس‌جمهور و تبدیل لایحه به قانون،

ب) مخالفت رئیس‌جمهور با مصوبه مجلسین هند.

گاهی اوقات رئیس‌جمهوری به‌دلایل گوناگون از امضای مصوبه پارلمان خودداری می‌کند و آن را برای انجام اصلاحاتی مجدداً به مجلس ارجاع می‌دهد. اگر توشیح مصوبه مجلسین هند بیش از 6 ماه طول بکشد، آن لایحه لغو و دولت باید مجدداً لایحه جدیدی را ارائه دهد [48]. این مرحله نیز شباهت بالایی به فرایند قانونگذاری در کنگره آمریکا دارد.

مرحله پنجم: انتشار قانون در روزنامه رسمی کشور

پس از توشیح مصوبه مجلسین توسط رئیس‌جمهور، لایحه به قانون تبدیل و برای اطلاع افکار عمومی در «روزنامه رسمی»[53]منتشر می‌شود [49].

گفتنی است دولت در موارد بسیار نادر، لایحه‌ای را در نشست مشترک اعضای مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها مطرح می‌کند. «لایحه ممانعت از تروریسم» آخرین لایحه‌ای بود که دولت هند آن را 26  مارس 2002 در نشست مشترک اعضای مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها مطرح کرد.

گفتار ششم - احزاب مجلسین هند

نقش احزاب و فراکسیون‌های پارلمانی در ساختار و فرایند قانونگذاری هند بسیار برجسته و تأثیرگذار است [50]. هر حزب به تنهایی یا از طریق ائتلاف با سایر احزاب، برای تشکیل دولت به رأی 272 از 543 نماینده پارلمان نیاز دارد. برخی مواقع یک حزب آرای بالایی آورده است، ولی برای رسیدن به سقف 272 رأی، تشکیل ائتلاف یا «جبهه»[54]را می‌دهد. هر حزب یا فراکسیونی که بیشترین کرسی را در مجلس لوک ساب‌ها (مجلس نمایندگان) به‌ دست آورد، دولت مرکزی را تشکیل می‌دهد.

بیش از 700 حزب سیاسی در هند در سه گروه احزاب ملی، ایالتی و محلی با یکدیگر رقابت می‌کنند [51]. ولی تاکنون فقط نمایندگان 6 حزب موفق شده‌اند در تاریخ سیاسی هند به پُست نخست‌وزیری دست یابند. از طرفی الگوی رقابت حزبی در ایالت‌های مختلف نیز متفاوت است که مولود تنوع بالای جغرافیایی و فرهنگی در این کشور است.

حزب کمونیست هند در هفتم نوامبر 1964 پایه‌گذاری شد. این حزب از طریق ائتلاف با «جبهه سکولار ترقی‌خواه»[55] و «جبهه چپ دمکراتیک»[56] تلاش می‌کند نفوذش را در پارلمان هند حفظ نماید [52]. «حزب باهوجان سامج» در 14 آوریل 1984 توسط «کانشی رام»[57]و «حزب کنگره ملی گرا» در دهم ژوئن 1999 توسط «شاراد پاوار» و «طریق انوار» از بین طرفداران «گاندی» و «نهرو» تأسیس شد. بیشترین رقابت حزبی برای تصاحب کرسی‌های هفدهمین دوره مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها) بین دو حزب قدرتمند «بهاراتیا جاناتا» و «کنگره ملی هند» بود و سایر احزاب، اقبالی برای اثرگذاری بر سیاست‌های مجلس نمایندگان هفدهم نداشتند [53].

  • حزب بهاراتیا جاناتا

حزب بهاراتیا جاناتا (بی جی پی)[58]یا «حزب مردم هند» در ششم آوریل 1980 تأسیس و طی 20 سال قدرت آن به‌تدریج افزایش یافت [54]، به‌طوری‌که این حزب در انتخابات عمومی سال 2014 با تصاحب 303 کرسی، اکثریت 545 کرسی مجلس نمایندگان را به ‌دست آورد و «نارندرا موری» از طرف حزب حاکم به‌عنوان نخست‌وزیر هند انتخاب شد [55]. در انتخابات سراسری ماه‌های آوریل ـ مه 2019، این حزب مجدداً با کسب 282 کرسی از مجموع 543 کرسی، برای بار دوم پیروز انتخابات و «نارندرا مودی» مجدداً به‌عنوان نخست‌وزیر و رئیس «شورای وزیران»[59] انتخاب شد [56] و اقتدار این حزب در سپهر سیاسی هند به‌صورت محسوسی گسترش می‌یابد [57].

هر حزبی بتواند حد نصاب آرا یعنی نصف به‌علاوه یک (272 نماینده از مجموع 543 نماینده) را به‌ دست آورد، بدون نیاز به ائتلاف با سایر احزاب می‌تواند دولت را تشکیل دهد. بنابراین شورای وزیران هند می‌تواند تک‌حزبی یا دولت ائتلافی باشد.

 

تصویر 5. آرای احزاب در انتخابات 2014 و 2019 پارلمان هند

 

گفتنی است نخست‌وزیر و تمامی اعضای کابینه به مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها) پاسخ‌گو هستند [58].

خانم «دراوپادی مورمو»، رئیس‌جمهور هند نیز عضو حزب حاکم (حزب بهاراتیا جاناتا) است. احزاب پیروز برای اینکه از حمایت حداکثری مجلس نمایندگان (لوک ساب‌ها) برخوردار باشند و بتوانند کابینه را تشکیل دهند، به سمت تشکیل ائتلاف حزبی گام برمی‌دارند. برای مثال «حزب بی‌ جی پی» یا حزب مردم پس از ائتلاف با احزاب کوچک‌تر، «جبهه ملی دمکراتیک»[60] را تشکیل داد که رهبری آن را نخست‌وزیر وقت هند، «نارندرا مودی» برعهده دارد [59].

جواهر لعل نهرو از حزب کنگره ملی، تاکنون بیشترین سابقه نخست‌وزیری هند را داشته است.

 

تصویر ۶. مدت حکمرانی نخست‌وزیران هند از بدو استقلال تا‌کنون

 

  • حزب کنگره ملی

حزب کنگره ملی در 28 دسامبر 1885 تأسیس شد و قدیمی‌ترین حزب سیاسی هند است. در سال 1914 با ورود مهاتما‌گاندی به این حزب، دوره جدیدی در فعالیت این حزب پایه‌گذاری می‌شود. او با رهبری این حزب، پرچم‌دار نهضت استقلال هند شد. مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها پس از استقلال هند به مدت چهار دهه تحت سیطره حزب کنگره قرار داشتند. این حزب در راجیا ساب‌ها، رقیب حزب بهاراتیا جاناتا و به‌عنوان حزب مخالف شناخته می‌شود. از 16 فوریه 2021، «ماپانا مالی کارجون خارج»[61] و «ادهیر رانجان چودری»[62] به‌ترتیب «رهبر حزب مخالف در مجلس راجیا ساب‌ها»[63] و رهبر حزب کنگره ملی در هفدهمین دوره مجلس لوک ساب‌ها هستند. این حزب در حال حاضر ریاست «جبهه متحد ترقی‌خواه»[64] را برعهده دارد و برای اثرگذاری حداکثری در انتخابات مجلس لوک ساب‌ها، چهار شاخه دانشجویی، جوانان، زنان و کارگران را تشکیل داده که شاخه جوانان حزب به نام کنگره جوانان هند معروف است.

حزب کنگره ملی 46 کرسی از 543 کرسی مجلس لوک ساب‌ها و 57 کرسی از 245 کرسی راجیا ساب‌ها را در اختیار دارد. «جواهر لعل نهرو»[65] به‌عنوان اولین نخست‌وزیر هند از این حزب انتخاب شد [60] و تا زمان درگذشت او در 27 مه 1964، به مدت 16 سال و 286 روز، نخست‌وزیر هند بود [61].

 

 

 

 

گفتار هفتم - ارکان پژوهشی و آموزشی وابسته به مجلسین هند

ارکان پژوهشی و آموزشی مجلسین هند عبارتند از:

7-1.مرکز اطلاعات و تحقیقات

رسالت ارائه اطلاعات به قانونگذاران مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها برعهده «مرکز اطلاعات و تحقیقات»[66] است که زیرنظر «کتابخانه پارلمان هند»[67] فعالیت می‌کند [62]. «بخش اقتصاد و امور مالی»،[68] «بخش امور علمی و آموزشی»،[69] «بخش امور حقوقی و قانون اساسی»،[70] «بخش امور پارلمانی»[71]و بخش امور سیاسی؛[72]پنج بخش مطالعاتی مرکز اطلاعات و تحقیقات پارلمان هند را تشکیل می‌دهند که زیرنظر معاونت پژوهشی فعالیت می‌کنند. مهم‌ترین وظایف این معاونت عبارتند از [63]:

  • ارائه خدمات پژوهشی به قانونگذاران بر‌حسب نوع درخواست و اهمیت موضوع به‌صورت «تک‌نگاره»،[73] بروشور، کتابچه و جزوات؛
  • تهیه پیش‌نویس متن سخنرانی برای رؤسای مجالس نمایندگان و رؤسا و نمایندگان هیئت‌های دیپلماتیک (این اقدام به‌صورت غیرمستقیم نقش«دیپلماسی پارلمانی پژوهشی»[74]را در فعالیت‌های دیپلماتیک مجلسین هند افزایش داده است)؛
  • تهیه پیش‌نویس قطعنامه‌ها به درخواست رؤسای مجلسین هند؛
  • تهیه پیش‌نویس نامه‌های تفصیلی برای مجالس ایالتی با دستور دبیرکل مجلسین لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها پس از برگزاری نشست آنان با با قانونگذاران ایالتی(در پیش‌نویس این نامه‌ها، شرح تمامی فعالیت‌های مهم و پیشنهادات نوآورانه و خلاقانه‌ای که در مباحثات مجلس لوک ساب‌ها ارائه و در کارآمدگرایی این مجلس تأثیرگذار بوده‌اند، برای اطلاع نمایندگان ایالتی آورده می‌شود)؛
  • انتشار کتابچه «اعضای مجلس لوک ساب‌ها در یک معرفی کوتاه و شرح زندگی اعضای آن»[75]پس از مشخص شدن نتایج انتخابات؛
  • انتشار کتابچه جیبی فهرست همایش‌ها و سمینارهای مهم بین‌المللی در هند با رویکرد افزایش ارتباط قانونگذاران با شبکه خبرگان؛
  • انتشار فصلنامه «مجله اطلاعات پارلمانی»[76]پیرامون آخرین ابتکارات و نوآوری‌های مجلسین هند و تجارب موفق سایر مجالس دنیا در حوزه بهبود مستمر فرایندهای پارلمانی؛
  • انتشار فصلنامه «خبرنامه گروه‌های پارلمانی هند» با تمرکز بر موانع و شیوه‌های ارتقای کارآمدی گروه‌های دوستی مجلسین هند به‌منظور حضور قدرتمند هیئت‌های دیپلماتیک هند در مجامع پارلمانی، همایش‌های بین‌المللی، «مجمع پارلمانی کشورهای مشترک‌المنافع»[77] و «مجمع رؤسای مجالس اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای جنوب آسیا»؛[78]

این امر به‌خوبی نشانگر تمرکز فصلنامه‌های این مرکز به سمت ارائه راهبرد به نمایندگان با رویکرد ارتقای عملکرد مجلسین هند در عرصه‌های بین‌المللی است.

  • تهیه پیش‌نویس متن سخنرانی برای قانونگذاران شرکت‌کننده در سمینارهای بین‌المللی؛

کارکنان مجلسین هند برای استفاده از کتابخانه پارلمان باید از طرف دبیران کل مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها مجوز داشته باشند.

کمیته کتابخانه پارلمان هند هر‌ساله به‌دستور رئیس مجلس لوک ساب‌ها دایر می‌شود تا درخصوص سازوکارهای توسعه کتابخانه، پیشنهادات‌شان را به او ارائه کنند. اعضای کمیته 9 نفر از قانونگذاران مجالس مرکزی هستند. سهم قانونگذاران مجلس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها به‌ترتیب 6 و 3 نفر است که توسط رؤسای مجلسین هند منصوب می‌شوند. از بین 6 قانونگذار مجلس لوک ساب‌ها، نایب رئیس مجلس باید عضو آنان باشد.[79]

یکی از اولویت‌های مرکز اطلاعات و تحقیقات، دیجیتال‌سازی اسناد و گزارش‌ها همچون کتاب‌ها و فصلنامه‌های الکترونیکی و خیز به سمت نوسازی کتابخانه دیجیتال پارلمانی است.[80] وب‌سایت کتابخانه پارلمان هند از تنوع بالایی برخوردار است و با استفاده از ظرفیت کتابخانه هوشمند، در کمترین زمان به مخاطبان اطلاع‌رسانی می‌کند. مهم‌ترین اطلاعاتی که در وب‌سایت این کتابخانه بارگذاری شده‌اند عبارتند از:

  • «کتاب‌های بزرگواران موجود در کتابخانه مجلس هند»[81] و بارگذاری آثار پژوهشی قانونگذاران ارشد و رجال عالی‌رتبه هند با هدف تجمیع و مستندسازی صاحبان تجربه و تخصص و هدایت آن به سمت ارتقای کارآیی و اثربخشی پژوهش‌های قانونگذاری و نظارتی؛[82]
  • انتشار عناوین کتب و گزارش‌های منتشر شده کتابخانه در ماهنامه «بولتن کتابخانه پارلمانی»[83] برای اطلاع شهروندان؛[84]
  • بارگذاری «اسناد رسمی»[85]و «آخرین مقالات» با رویکرد مستندسازی و دیجیتال‌سازی اسناد پشتیبان مطالعاتی؛
  • انتشار «بریده جراید»[86] در روزنامه‌های مهم هند و مستندسازی گزارش‌های مرتبط با مجلسین هند،[87]
  • بارگذاری «یادداشت‌های تحقیقی»[88] که در آن خلاصه‌ای از تحقیقات انجام شده پیرامون موضوعی معین آورده شده است.[89]در بخش «یاداشت‌های قانونگذاری»[90] با تفکیک و اولویت‌بندی موضوعی قوانین، فرایند مستندسازی تحقیقات هموارتر شده است؛[91]
  • بارگذاری روزنامه‌های مهم داخلی و سه روزنامه خارجی نیویورک تایمز، فایننشیال تایمز و تایمز لندن به سه زبان هندو، انگلیسی و محلی؛[92]
  • برقراری لینک بین مرکز اطلاعات و تحقیقات با کتابخانه‌های مرجع با هدف تسهیل دسترسی قانونگذاران به فایل پی دی اف فصلنامه‌ها و «نشریات»[93]مهم به‌منظور اطلاع نمایندگان از آخرین نظرات و دیدگاه خبرگان.[94]

مرکز خدمات پژوهشی و اطلاعاتی علاوه بر ارائه پیش‌نیازهای اطلاعاتی در‌خصوص نظام مسائل اساسی کشور، وظیفه آگاهی‌بخشی به نمایندگان و تحلیل و ارزیابی تحولات داخلی و بین‌المللی در حوزه‌های مختلف را برعهده دارد.[95]

رصد مباحث مطروحه در حوزه سیاست خارجی و امنیتی نشان می‌دهد که جهت‌گیری گزارش‌های بازوی پژوهشی مجلسین هند از سال 2022 تا‌کنون به سمت «هوش مصنوعی در جنگ»،[96] «حضور امنیتی رو به رشد چین در منطقه اقیانوس هند و پیامدهای آن برای هند»،[97] «منافع و نفوذ چین در جنوب آسیا»[98]، «نظم جهانی نوظهور - یک دیدگاه هندی»،[99] «پیامدهای ارزهای دیجیتال بر اقتصاد هند»، «تبانی چین و پاکستان»،[100] «تأثیر جنگ روسیه و اوکراین بر اقتصاد هند»،[101] «اروپا در محاسبات ژئواستراتژیک هند»،[102] «مسئله هسته‌ای ایران»،[103] «همکاری انرژی هند و خلیج‌فارس»،[104] «حوثی‌ها، حماس و حزب ا...، بازیگران غیردولتی در حال ساختن دولت‌های جایگزین»[105]تمرکز یافته‌اند.[106]

 

7-2.مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی تحقیقات قانونگذار

«مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی تحقیقات قانونگذار»[107] که عموماً با حروف اختصاری عبارت «مطالعات سیاست‌پژوهی» یعنی (PRS) شناخته می‌شود، از دیگر مراکز تحقیقاتی است که به‌عنوان اندیشکده‌ای مستقل از سال 2005 توسط دکتر «مادهاوان»،[108] یکی از محققین برجسته هند و آقای «مادهوکار»،[109] فارغ‌التحصیل دانشگاه هاروارد، بانکدار و فعال حوزه مالی تأسیس شده و مستقیماً و منحصراً با مجلسین هند همکاری دارد.[110] مهم‌ترین رسالت این مرکز، بهبود فرایند و ارتقای شفافیت در روند قانونگذاری است.

دکتر مادهاوان به‌عنوان مدیرعامل بر تمامی امور مرکز به‌ویژه امور تحقیقاتی احاطه دارد. رئیس هیئت‌مدیره این مرکز «سوبرامانیان رامادورای»[111] است که سابقه مشاور نخست‌وزیر هند را در کارنامه خود دارد. وی از نخبگان سیاسی و اقتصادی هند با شهرت بین‌المللی است.[112]

 

تصویر 7. لوگو، بنیان‌گذار و رئیس هیئت‌مدیره مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی

 

 

لوگوی مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی تحقیقات قانونگذار

 

 

دکتر مادهاوان

بنیان‌گذار و مدیرعامل مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی

 

سوبرامانیان رامادورای

رئیس هیئت‌مدیره مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی

 

مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی از چهار کمیته اصلی با عناوین «کمیته‌های دائمی مرتبط با ادارات»؛[113] «کمیته‌های مالی»؛[114] «کمیته‌های موردی»[115] و «کمیته‌های پارلمانی»[116]تشکیل شده است که هریک از کمیته‌های فرعی تشکیل شده‌اند.

 

 

جدول 2. کمیته‌های اصلی و فرعی مرکز مطالعات سیاست‌پژوهی هند

عناوین کمیته‌های اصلی

کمیته‌های فرعی

رئیس کمیته

کمیته‌های دائمی مرتبط با ادارات

کمیته کشاورزی، دام‌پروری و فراوری مواد غذایی

پرواتاگودا گادیگودار[117] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

مواد و کودهای شیمیایی

ششی تارور[118] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

ذغال‌سنگ، معادن و فولاد

راکش سینگ[119] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

تجارت

آبهیشک سینگوی[120] (نماینده راجیا ساب‌ها)

دفاع

جوآل اورام[121] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

انرژی

جاگدامبیکا پال[122] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

امور خارجی

پرم چادهاری[123] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

مالی

جاوانت سینها[124] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

مواد غذایی، امور مصرف‌کنندگان و توزیع

لوکت چاترجی[125] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

امور داخلی

بریجلال[126] (نماینده راجیا ساب‌ها)

سلامت و رفاه خانواده

بهوبانسوار کالیتا[127] (نماینده راجیا ساب‌ها)

تحصیلات، زنان، کودکان و ورزش

ویوِک ثاکور[128] (نماینده راجیا ساب‌ها)

صنعت

تیروچی سیوا[129] (نماینده راجیا ساب‌ها)

ارتباطات و فناوری‌های اطلاعاتی

جادهاو گانپاترائو[130](نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

توسعه کار تساجی و مهارت

بهارتروهاری مهتاب[131](نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

پرسنل، دادرسی، قانون و عدالت

شوشی مودی[132] (نماینده راجیا ساب‌ها)

نفت و گاز طبیعی

رامش بیدهوری[133] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

راه‌آهن

رادها سینگ[134] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

توسعه روستایی

کانیموژی کارونانیدهی[135] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

علم و فناوری، محیط‌ زیست و جنگل‌ها

جایرام رامش[136] (نماینده راجیا ساب‌ها)

عدالت و توانمندسازی اجتماعی

راما دِوی[137] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

حمل‌ونقل، گردشگری و فرهنگ

ویجی‌آسای رِدی[138] (نماینده راجیا ساب‌ها)

مسکن و امور شهری

راجیو سینگ[139] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

منابع آبی

پاربهات‌بهای پاتل[140] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

کمیته‌های مالی

برآوردها

گیریش پابات[141] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

حساب‌های عمومی

آدهیر چاودهاری[142] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

شرکت‌ها (مقاطعه‌کاران) عمومی

سانتوش گنگوار[143] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

کمیته‌های موردی

کمیته مشترک لایحه حفاظت از داده‌های شخصی (2019)

پرِم چادهاری (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

کمیته مشترک لایحه (اصلاحیه) تنوع زیستی (2021)

سانجای جیسوال[144] (نماینده مجلس لوک ساب‌ها)

 

همان‌طور که در جدول شماره 2 قید شده، مدیریت تمامی کمیته‌ها برعهده نمایندگانی از مجلسین هند است. گفتنی است که این کمیته‌ها عموماً دارای اعضایی در حدود 30 نفر از نمایندگان مجالس لوک ساب‌ها و راجیا ساب‌ها هستند. صرف‌نظر از مسائل و موضوعات مطروحه در مجلس، توسعه ارتباط قانونگذاران و نهادهای دولتی با آحاد مردم در اولویت امور این مرکز قرار دارد که به مردمی‌سازی فعالیت‌های تقنینی و نظارتی نمایندگان و همچنین سنجش افکار جامعه خبرگی هند در‌خصوص عملکرد مجلسین هند کمک می‌کند.

راهبرد این ارتباط، گردآوری نظرات و ملاحظات مشورتی از ذی‌نفعان و انجمن‌های صنعتی و تخصصی در‌خصوص لوایح در حال بررسی است.[145] از دیگر کارویژه‌های این مرکز گزینش دستیارانی از جامعه دانشگاهی، به‌ویژه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها برای نمایندگان مجلسین هند است. این مهم از طریق اعلام فراخوان برای اعطای بورسیه، تحت عنوان «دستیاران قانون‌گذاری اعضای پارلمان»[146]صورت می‌گیرد. رصد مطالب منتشر شده در صفحه اصلی تارنمای این مرکز نشانگر اهتمام آن به حوزه داخلی، طرح‌های عمرانی ملی چون خطوط ریلی، انرژی، کشاورزی، آبرسانی و فضای مجازی است.[147] در حوزه سیاست خارجی، نحوه جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رابطه با چین، «رفاه دیاسپورای»،[148] مسائل مربوط به کارگران مهاجر و همسایگان از اولویت برخوردارند.

 

7-3. مؤسسه تحقیقاتی و آموزشی پارلمانی برای دمکراسی

«مؤسسه تحقیقاتی و آموزشی پارلمانی برای دمکراسی»[149] زیر نظر دبیرخانه مجلس لوک ساب‌ها به برگزاری کارگاه‌های آموزشی در‌خصوص قوانین نهادها، روندها و رویه‌ها پارلمانی و سایر موضوعات مورد نیاز اعضای مجلسین هند مبادرت می‌ورزد،[150] به‌ویژه نمایندگان جدیدالورودی که سابقه فعالیت‌های دولتی نداشته و برای اولین بار حضور در مجلس لوک ساب‌ها را تجربه ‏می‌کنند، از کارگاه‌های آموزشی این مرکز بهره می‌برند. ‏برخی آموزش‌های تخصصی نیز متناسب با عضویت نمایندگان در کمیته‌های تخصصی به آنان ارائه می‌شود.[151]

گفتنی است شرکت مقامات مجالس قانونگذاری هند در فرصت‌های آموزشی و سفرهای مطالعاتی بین‌المللی از طریق این مرکز انجام می‌شود.[152]

 

7-4. مؤسسه تحقیقات پارلمانی و دولتی

«مؤسسه تحقیقات پارلمانی و دولتی»[153] یکی دیگر از نهادهای متولی ارتقای دانش و مهارت نمایندگان و نامزدهای ورود به مجلسین هند است. این مرکز با برگزاری دوره‌های ظرفیت‌سازی برای مقامات و کارکنان وزارتخانه‌ها، کارکنان بخش اجرایی را با رویه‌ها و عملکردهای پارلمانی و الزامات آن در سطوح داخلی و بین‌المللی آشنا ساخته و بستر مفاهمه بیشتر میان قوای مقننه و مجریه را فراهم می‌سازد.

 

تصویر 8. لوگوی ارکان آموزشی وابسته به مجلسین هند

مؤسسه تحقیقاتی و آموزشی پارلمانی

مؤسسه تحقیقات پارلمانی و دولتی

 

 

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

یکی از ملزومات دیپلماسی پارلمانی متوازن در مسیر قرن پیش‌رو - قرن آسیا، گسترش روابط همه‌جانبه پیرامون منافع مشترک با مجالس کشورهای تأثیر‌گذار همچون هند، روسیه، چین، مالزی و اندونزی است. در این میان گسترش رایزنی‌های دیپلماتیک فراکسیون‌های مجلس و رؤسای هیئت‌های دیپلماتیک و گروه‌های دوستی مجلس شورای اسلامی برای شناسایی ظرفیت‌های دوجانبه در قالب سازمان همکاری شانگهای، رایزنی‌های دوجانبه برای تأسیس اتحادیه بین‌المجالس بریکس، برگزاری کنفرانس‌های منطقه‌ای برای امنیت پایدار در منطقه از‌جمله افغانستان، یا اشتراک‌گذاری تجارب مجالس دو کشور در‌خصوص نظام مسائل اساسی کشور از‌جمله بحران کمبود آب یا تجارب دو کشور در حوزه کاربست هوش مصنوعی در حوزه قانونگذاری و نظارت در کنار اتخاذ مواضع همسو در مجمع مجالس آسیایی و اتحادیه بین‌المجالس جهانی از ظرفیت بالایی برای گسترش همکاری‌های دوجانبه برخوردار است. از طرفی با توجه به اولویت منطقه‌گرایی اقتصادی برای مجلسین هند، بستر مساعدی برای گسترش دیپلماسی پارلمانی اقتصادی و نحوه معاضدت مجالس دو کشور برای اجرای سریع‌تر و کم هزینه‌تر پروژه‌های مشترک فراهم است. مجلس شورای اسلامی از طریق فعال‌سازی ظرفیت‌های خود در حوزه روابط خارجی می‌تواند نقش مؤثری در ارتقا سطح روابط ایران و هند ایفا نماید.

 

گزیده سیاستی / مدیریتی (پیامک منتخب)

طراحی نقشه راه دیپلماسی پارلمانی اقتصادی و همچنین شناسایی فرصت‌های گسترش روابط پارلمانی در قالب سازمان همکاری شانگهای همسو با استفاده از مزیت بالای جغرافیایی و ارتباطی ایران برای توسعه منطقه‌گرایی اقتصادی در آسیای میانه، نویدبخش فصل تازه‌ای از روابط جمهوری اسلامی ایران و هند از طریق هوشمندسازی ظرفیت‌های دیپلماسی پارلمانی دوجانبه است.

 

[1] https://go2tr.co/mag/largest-countries-in-the-world. [Online].
[2] https://www.worldbank.org/en/country/india/overview. [Online].
[3] https://www.worldometers.info/world-population/india-population/. [Online].
[4] https://worldpopulationreview.com/country-rankings/muslim-population-by-country. [Online].
[5]   ن. امامی»مشترکات فرهنگی و آیینی قوم هند و ایرانی و ریشه‌های کهن آن,« مجله مطالعات ایرانی, vol. شماره 16, p. 73، سال هشتم.
[6] https://knowindia.india.gov.in/independence-day-celebration/. [Online].
[7] h.-g.-i. Constitution of India. [Online].
[8] https://indianexpress.com/article/explained/why-january-26-is-celebrated-as-republic-day-6230037/. [Online].
[9] https://currentaffairs.adda247.com/26-january-2023/. [Online].
[10]     https://india.mfa.gov.ir/portal/GeneralCategoryServices/5192. [Online].
[11]     https://main.sci.gov.in/. [Online].
[12]     https://legislative.gov.in/sites/default/files/COI_English.pdf. [Online].
[13]     https://www.india.gov.in/my-government/constitution-india. [Online].
[14]     س. ا. د. هند، «ساختار سیاسی و نظام حکومتی هن» سفارت جمهوری اسلامی ایران در دهلی‌نو، دهلی‌نو، 1402.
[15]     http://law.uok.edu.in/Files/5ce6c765-c013-446c-b6ac-b9de496f8751/Custom/Powers_and_Functions_of_President_in_India.pdf.
[16]       ر. مقدم» ساختار نظام انتخاباتی هند، شماره مسلسل 10024,« مرکز پژوهش‌های مجلس، دفتر مطالعات سیاسی, p. 2, 1388.
[17]       خ. س. وزیری»بررسی تطبیقی نظام قانونگذاری در هند و ایران,« پایگاه تخصصی نشر مقالات حقوقی، حق گستر, p. 4.
[18]       ت. ی. ماندانا» بررسی روند توسعه سیاسی دولت در جامعه هندوستان,« فصلنامه دولت‌پژوهی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی, p. 79, 1398.
[19]     https://www.toppr.com/ask/question/what-is-the-term-of-office-of-the-president-of-india/. [Online].
[20]     https://www.india.gov.in/topics/governance-administration/state-legislature. [Online].
[21]     https://currentaffairs.adda247.com/states-and-capitals-of-india/. [Online].
[22] https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/the-president-of-india-powers-and-responsibilities-1880001-2021-11-23. [Online].
[23]     https://babel.ua/en/news/81846-draupadi-murmu-became-the-new-president-of-india. [Online].
[24]     https://www.careerlauncher.com/upsc/president-election/. [Online].
[25]     http://projectbritain.com/royal/role.htm. [Online].
[26]     https://www.thehindu.com/opinion/op-ed/what-is-dissolution-of-lok-sabha/article26994519.ece. [Online].
[27]     https://indiankanoon.org/doc/594857/. [Online].
[28]     https://prsindia.org/parliamenttrack/vital-stats/profile-of-the-newly-elected-17th-lok-sabha. [Online].
[29]     https://www.geeksforgeeks.org/election-system-in-india/. [Online].
[30]     https://ecisveep.nic.in/voters/how-to-vote/. [Online].
[31]     https://www.legalserviceindia.com/legal/article-8062-appointment-of-supreme-court-judges.html. [Online].
[32]     http://loksabhaph.nic.in/Members/AlphabeticalList.aspx. [Online].
[33]     https://cdnbbsr.s3waas.gov.in/s380537a945c7aaa788ccfcdf1b99b5d8f/uploads/2023/05/2023050195.pdf. [Online].
[34]     https://prsindia.org/parliamenttrack/vital-stats/profile-of-the-newly-elected-17th-lok-sabha. [Online].
[35]     https://byjus.com/question-answer/what-are-the-qualifications-required-for-a-person-to-participate-in-the-lok-sabha-election-1/. [Online].
[36]     https://www.thehindu.com/opinion/op-ed/what-is-dissolution-of-lok-sabha/article26994519.ece. [Online].
[37]     https://loksabha.nic.in/. [Online].
[38]     https://rajyasabha.nic.in/Members/PartyWiseSummary. [Online].
[39]     https://rajyasabha.nic.in/FAQ. [Online].
[40]     https://www.lawinsider.com/dictionary/ex-officio-member. [Online].
[41]     Https://Vicepresidentofindia.nic.in/. [Online].
[42]     https://starsunfolded.com/harivansh-narayan-singh/. [Online].
[43]     https://rajyasabha.nic.in/Home/Chairman. [Online].
[44]     https://rajyasabha.nic.in/Members/TermWise. [Online].
[45]     https://accountabilityindia.in/blog/the-process-of-lawmaking-in-india/. [Online].
[46]     https://rajyasabha.nic.in/Committees/DepartmentRelatedSC_RS?id=14. [Online].
[47]     https://indianculture.gov.in/rarebooks/report-joint-select-committee-government-india-bill. [Online].
[48]     https://byjus.com/free-ias-prep/veto-power/. [Online].
[49]     https://indiankanoon.org/search/?formInput=official%20gazette%20act. [Online].
[50]     https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/list-of-all-the-political-parties-in-india-1476786411-1. [Online].
[51]     ا. عالمی» آشنایی با کشور هندوستان,« انتشارات خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در هند، 1391
[52]     https://www.loc.gov/item/lcwaN0002841/.
[53]     https://www.britannica.com/topic/Nationalist-Congress-Party.
[54]     http://www.apbjp.org/eng/history/.
[55]     https://www.mapsofindia.com/parliamentaryconstituencies/.
[56]     https://www.britannica.com/topic/list-of-prime-ministers-of-India-1832692.
[57]     https://prsindia.org/parliamenttrack/vital-stats/profile-of-the-newly-elected-17th-lok-sabha.
[58]     S. Dam, "Executive", in Choudhry, Sujit; Khosla, Madhav; Mehta, Pratap Bhanu (eds.)," The Oxford Handbook of the Indian Constitution, Oxford and New York, p. 307, 2016.
[59]     https://www.britannica.com/topic/National-Democratic-Alliance-political-organization-India.
[60]     https://www.pmindia.gov.in/en/former_pm/shri-jawaharlal-nehru/.
[61]     https://indianexpress.com/article/political-pulse/india-prime-ministers-series-jawaharlal-nehru-first-longest-serving-pm-7922136/.
[62]     http://parliamentlibraryindia.nic.in/Common.aspx?Param=../writereaddata/Library/Services/Research-Information-Services.htm.
[63]     www.parliamentofindia.nic.in/www.loksabha.nic.in..
[64]     https://worldpopulationreview.com/country-rankings/muslim-population-by-country. [Online].
[65]     https://www.mapsofindia.com/parliamentaryconstituencies/.