ضرورت حفاظت از کوسه ماهیان خلیج فارس و دریای عمان

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسندگان

1 سرپرست گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

براساس جدیدترین فهرست قرمز منتشر شده ازسوی اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت، نیمی از کوسه ماهیان به عنوان گونه های در معرض خطر طبقه بندی شده اند. متأسفانه منطقه بسیار مهم و باارزش زیستی حوضه های دریایی جنوب ایران توسط کشورهایی احاطه شده که برخی از آنها، ازجمله ایران در زمره کشورهایی قرار دارند که بیشترین میزان صید کوسه ماهیان در سرتاسر جهان را دارند. به طوری که طبق آمار رسمی اعلام شده ازسوی ایران به فائو، طی سال های 2015-2000 میلادی بیش از ۱۸۰ هزار تن انواع کوسه ماهیان از آب های جنوبی ایران صید شده که این آمار، ایران را در بین ۲۶ کشوری قرار می دهد که بیشترین سهم صید کوسه ماهیان را در سراسر جهان برعهده دارد. این آمار قطعاً نمی تواند میزان صید غیرمجاز را دربرگیرد. بنابراین آمار دقیقی از میزان آن در دسترس نبوده و کشور ما نیز از این موضوع مستثنا نیست. با برآورد میزان صید سالیانه کوسه ماهیان در پنج دهه گذشته و براساس آخرین رده بندی اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت درسال 2020، هم اکنون 4 گونه از کوسه ماهیان خلیج فارس و دریای عمان به صورت بحرانی در معرض انقراض قرار گرفته اند؛ همچنین 13 گونه نیز در فهرست قرمز گونه های درمعرض خطر قرار گرفته اند لذا لازم است اقدامات جدی جهت حفاظت از این گونه های بسیار ارزشمند در کشور انجام شود و سازمان های متولی باید به سرعت نسبت به تدوین و سامانه اجرایی و نظارتی برنامه های حفاظتی همت گمارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

نقش بسیار مهم کوسه‌ماهیان در حفظ تعادل بوم‌شناسی دریاها و جایگاه ارزشمند این شکارچیان و لاشه‌خواران در زنجیره غذایی دریا کاملاً مشخص است. تعداد قابل‌توجهی از گونه‌های کوسه‌ماهیان به‌دلیل صید و بهره‌برداری بی‌رویه و استفاده از روش‌های غیراستاندارد صید و به‌عبارت دیگر ماهیگیری بی‌هویت و صید ضمنی، ازسوی سازمان‌های بین‌المللی و نیز نهادهای ملی در فهرست گونه‌های در معرض خط و مورد تهدید قرار گرفته‌اند و مورد حفاظت هستند. بررسی‌های انجام شده در کشور ایران نشان داد که ذخایر کوسه‌ماهیان در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان کاهش قابل‌توجهی داشته است. صید بی‌رویه، استفاده از روش‌های نامناسب صید و از بین رفتن زیستگاه‌های کوسه‌ماهیان از عوامل نابودی کوسه‌ماهیان در خلیج فارس است. صید ضمنی یکی ازعوامل انقراض نسل کوسه‌ماهی‌هاست .اکنون 10 درصد کوسه‌های خلیج فارس به‌صورت ضمنی صید می‌شوند. در این روش کوسه‌ماهیان همراه با بقیه آبزیان در تورهای صیادان گرفتار می شوند. صادرات باله‌های کوسه‌ماهی نیز یکی از انگیزه‌های صید بی‌رویه کوسه‌ماهیان است براساس آمار های اعلام شده سالیانه بیش از 70 میلیون کوسه با هدف تجارت باله در زمینه غذایی و پزشکی صید می شود .طولانی بودن زمان رشد و زادآوری هر کوسه‌ماهی (بیش از20 سال) نیز یکی دیگر از عوامل انقراض کوسه‌ماهیان در خلیج فارس و دریای عمان است که در این راستا لازم است برنامه‌های حفاظت از نسل کوسه‌های خلیج فارس و دریای عمان به‌طور جدی پیگیری و اجرا شوند.

باتوجه به روند سقوط ذخایر ماهیان غضروفی در ایران برنامه اقدام ملی حفاظت از ماهیان غضروفی ازجمله کوسه‌ماهیان اجتناب‌ناپذیر بوده و سازمان‌های متولی باید به‌سرعت نسبت به تدوین و سامانه اجرایی و نظارتی این برنامه همت گمارند. سازمان حفاظت محیط‌زیست و شیلات باید برنامه‌های تحقیقاتی و مطالعاتی را به‌صورت جدی انجام دهند و در این موضوع ارتباط مداوم و نزدیک با جوامع و صیادان محلی شهرها و روستاها ضروری خواهد بود. لذا پیشنهادهای زیر باید سریعاً در دستور کار دولت و مجلس جهت حفاظت از این گونه آبزیان قرار گیرد .

- اجرای طرح‌های تحقیقاتی مدیریت صید با هدف تدوین الگو‌های جدید نظارت زمانی، مکانی و ابزاری صید: با توجه به اینکه میزان صید ضمنی کوسه‌ماهیان بسیار بالاست، لذا توصیه می‌شود از روش‌هایی برای صید ماهیان استفاده شود که صید ضمنی کوسه‌ماهیان به حداقل برسد.

- ممنوعیت صادرات قانونی و حتی غیرقانونی گونه‌های معین شده در فهرست گونه‌های درمعرض خطر ماهیان غضروفی تدوین شده توسط کنوانسیون‌ تجارت‌ بین‌المللی‌ گونه‌های‌ جانوران‌ و گیاهان‌ وحشی‌در معرض‌ خطر انقراض‌ و نابودی‌ [1]با نظارت دقیق بر آنها.

-تدوین یک برنامه اقدام منطقه‌ای برای حفاظت و مدیریت ماهیان غضروفی به‌طور خاص با هدف افزایش همکاری بین کشورها در رابطه با حفاظت و استفاده پایدار از ماهیان غضروفی مورد بهره‌برداری و تجارت محصولات آن در منطقه.

- ایجاد و اجرای مناطق حفاظت شده دریایی دارای مناطق ممنوع برای اطمینان از محافظت کافی از گونه‌های درمعرض خطر به منظور حفاظت از برخی از گونه‌های غیرمهاجر و حفظ زیستگاه‌های مهم و حساس آنها (مناطق زادآوری، مناطق نوزادگاهی و مناطق تغذیه) که برای آنها ضروری است.

 

مقدمه

درحالی که نقش حیاتی کوســه‌ها به‌عنوان شکارچیان رأس هرم غذایی و شــاخص سلامت بوم سازگان‌های دریایی انکارپذیر نیســت، اما براساس آمار رســمی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت [2]چندین گونه از آنها در رده آسیب‌پذیر،[3] در معــرض خطر انقــراض،[4] و به شــدت در معرض خطر انقراض[5] هســتند.[6] براساس آمار رســمی که وزارت امور خارجه کشــور به ســازمان فائو ارائه داده، بیشترین میزان صید کوسه‌ماهیان در اقیانوس هند را بعد از کشورهای هند و پاکستان، ایران به‌خود اختصاص داده[7] و این درحالی است که صید ثبت و نظارت نشده در این آمار لحاظ نشده است. آمارها نشان می‌دهد که شــرایط بسیار بحرانی اســت، اما در اکثر استان‌های جنوبی و ساحلی کشور کوسه‌ها آزادانه صید می‌شوند. بیشتر گونه‌های کوسه‌ای که توسط ماهیگیران در ایران صید می‌شوند، بیشتر به‌خاطر باله‌هایشان و همچنین برای گوشتشان است. ازسوی دیگر براساس آمار منتشرشده سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد[8] در سال ۲۰۱۹ ،کشور ایران در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ به‌صورت متوســط 13596 تن/ سال انواع کوسه‌ماهی را صید کرده و رتبه شانزدهم را در بین کشورهای جهان به‌خود اختصاص داده؛[9] بنابراین بیشــترین میزان صید کوسه‌ماهیان در خلیج فارس متعلق به کشور ایران است. این درحالی است که آمار فائو براساس گزارش رســمی دولت ایران است که میزان صید اعلامی سازمان شیلات کشــور را گزارش می‌دهد و در این آمار صید غیرمجاز، صید ثبت نشــده و صید گزارش نشده لحاظ نشده است؛ بنابراین چنانچه این آمارها نیز لحاظ شود، رتبه کشور ما در تخریب تنوع زیستی و صید انواع کوسه‌ماهیان بیش از پیش افزایش می‌یابد. با برآورد میزان صید سالیانه کوسه‌ماهیان در پنج دهه گذشته و براساس آخرین رده‌بندی  اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت درسال 2020، هم اکنون 4 گونه از کوسه‌ماهیان خلیج فارس و دریای عمان به‌صورت بحرانی در معرض انقراض  قرار گرفته‌اند؛ همچنین 13 گونه نیز در فهرست قرمز گونه‌های درمعرض خطر قرار گرفته است. برهمین اساس 13 گونه دیگر به‌واسطه صید غیرمجاز ذخایر آنها آسیب‌پذیر شده است. با توجه به اهمیت بوم‌شناسی ذخایرکوسه‌ماهیان و وجود حساسیت در سطح ملی و منطقه ای و همچنین با توجه به حضور ناوگان ماهیگیری ایران در اقیانوس هند و صید ضمنی گونه‌های اقیانوسی و الزام سازمان های بین المللی، لزوم تدوین برنامه اقدام ملی برای حفاظت از این گونه‌های ارزشمند بیش از پیش احساس می‌شود که این مهم با یک عزم ملی و با عنایت به ضرورت‌های مدیریتی و اجماع کارشناسی باید به‌صورت کاربردی و با تضمین اجرایی دقیق محقق شود.

 

کوسه‌ماهیان خلیج فارس و دریای عمان

کوسه‌ماهیان، گروه بزرگی از ماهی‌های غضروفی از زیررده نرم‌آبشش‌داران هستند. این شکارچیان بزرگ آبزی با خوردن موجودات ضعیف، در بالای زنجیره غذایی دریایی قرار می‌گیرند. آنها با این کار به حفظ تعادل در  نظام طبیعت کمک می‌کنند. پژوهش‌های مختلف نشان داده است که گونه‌های مختلف ماهیان غضروفی مانند انواع کوسه‌ماهیان اقیانوسی و کوسه‌ماهیان ساحلی، در خلیج فارس دارای پراکنش و تنوع خوبی هستند[10] که در شکل 1 به مهم‌ترین کوسه‌ماهیان خلیج فارس و دریای عمان اشاره می‌شود.

 

شکل 1. مهم‌ترین کوسه‌ماهیان خلیج فارس و دریای عمان


کوسه دراز پلاژیک (Alopias pelagicus)

ببر کوسه‌شنی (Carcharias taurus)

کوسه چانه‌سفید (Carcharhinus dussumieri)

کوسه پوندی چری (Carcharhinus hemiodon)

گاو کوسه (Carcharhinus leucas)

کوسه باله‌سفید اقیانوسی (Carcharhinus longimanus)

کوسه سرچکشی سرپهن (Eusphyra blochii)

کوسه نهنگ (Rhincodon typus)

 

کوسه دم‌دراز چشم‌درشت (Alopias superciliosus)

 

کوسه خاکستری مرجانی (Carcharhinus amblyrhynchos)

کوسه نوک باله نقره‌ای (Carcharhinus albimarginatus)

کوسه دندان‌صاف باله‌سیاه (Carcharhinus leiodon)

کوسه شنی (Carcharhinus plumbeus)

کوسه لیمویی (Negaprion acutidens)

کوسه سرچکشی بزرگ (Sphyrna mokarran)

کوسه سرچکشی سرصاف (Sphyrna zygaena)

کوسه سرچکشی معمولی (Sphyrna lewini)

کوسه گورخری (Stegastoma fasciatum)

 

 

وضعیت کوسه‌ماهیان در آب‌های ایران

ذخایر کوسه‌ماهیان در آب‌های ایرانی خلیج فارس و دریای عمان به‌شدت روبه کاهش است. هرچند با وضع ممنوعیت صید و جریمه‌های سنگین ازسوی سازمان‌های متولی صید این ماهیان ممنوع شده است لکن صید ضمنی[11] در برخی از روش‌های صید شامل گوشگیر ساحلی و اقیانوسی، ترال‌ماهی و میگو، رشته قلاب و ترولینگ هنوز کوسه‌ها را گرفتار می‌کند. علاوه‌بر این، در دو دهه اخیر تقاضا برای تجارت کوسه‌ها چه برای گوشت آنها برای مصرف خوراکی و یا برای تجارت باله‌ها برای مصارف متعدد پزشکی و دارویی افزایش یافته است و درنتیجه، تلاش‌های ماهیگیری بیشتر شده است و کوسه‌ماهیان و محصولات آن در یک فرایند تجاری از این منطقه به بازارهای شرق آسیا منتقل می‌شوند[12]. جدول 1، وضعیت کوسه‌ماهیان در آب‌های ایران به تفکیک استان و آخرین وضعیت در فهرست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت نشان می‌دهد. همان‌گونه که مشاهده می‌شود 4 گونه از کوسه‌ماهیان خلیج فارس و دریای عمان به‌صورت بحرانی در معرض انقراض قرار گرفته‌اند؛ همچنین 13 گونه نیز در فهرست قرمز گونه‌های درمعرض خطر قرار گرفته است.

 

جدول 1. فهرست کوسه‌ماهیان درمعرض خطر در خلیج فارس و دریای عمان آب‌های ایران به تفکیک استان و آخرین وضعیت در  فهرست [13]IUCN

 

اگرچه میزان صید کوسه‌ماهیان تنها یک درصد از کل صید آبزیان کشور ما را شامل می شود لکن از آنجایی که کوسه‌ماهیان جزو ماهیان غضروفی هستند و از رشد کند و زادآوری پایینی برخوردارند همین موضوع بسیار حائز اهمیت بوده و با مقایسه این روند در پنج دهه گذشته (شکل 1) می‌توان دریافت که تلاش صید برای بهره‌برداری از کوسه‌ماهیان افزایش یافته است. اگر چه این روند در سال‌های پایانی دهه گذشته به‌خاطر جریمه‌های سنگین وضع شده ازسوی شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست کشور روبه کاهش گذاشته است.

 

 

 

 

 

شکل 1. روند صید کوسه‌ماهیان در آبهای جنوبی ایران و میزان صید کوسه‌ماهیان در پنج دهه گذشته

دلایل کاهش کوسه‌ماهیان

تقریباً ۲۵ درصد کوسه‌ماهیان دنیا در معرض خطر انقراض قرار دارند و در دهه‌های اخیر جمعیت برخی از کوسه‌ها بیش از ۹۰ درصد کاهش داشته است. در سال 2021، تخمین زده شد که جمعیت کوسه‌ها در نیم قرن گذشته 71 درصد کاهش یافته است.[14] دلایل متعددی برای این روند کاهشی و رو به انقراض برخی از گونه‌های کوسه‌ماهیان بیان شده است که در زیر به مهم‌ترین این دلایل اشاره می‌شود:

 

  1. یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش این گونه‌های حیاتی، صید بی‌رویه آنهاست.

استفاده از گوشت، روغن سرشار از ویتامین، باله‌ها، پوست و دندان‌های کوسه‌ماهیان سبب صید بی‌رویه این گونه‌های ارزشمند شده است. همچنین تقاضا برای استفاده از اعضای بدن کوسه‌ها به‌خصوص باله‌ها موجب رونق صید این ماهیان و درنتیجه کاهش ذخایر آنها شده است. در سال 2008، تخمین زده شد که نزدیک به 100 میلیون کوسه هر ساله توسط مردم به‌دلیل ماهیگیری تجاری و تفریحی کشته می‌شوند.[15] در کشور ما نیز سالیانه بیش از ده هزار تن از کوسه‌ماهیان طبق آمار رسمی صید می‌شوند. هر چند که کوسه‌ماهیان صید شده در آب‌های کشورمان به‌عنوان صید جنبی یا صید ضمنی شکار می‌شوند و عموماً به‌عنوان صید هدف نیستند، اما همین میزان از صید بر ذخایر شکننده این ماهیان ارزشمند تأثیر منفی بسزایی دارد.

  1. روش تولیدمثل کوسه‌ماهیان

کوســه‌ها عموماً تخم‌گذار یا زنده‌زا هستند و برخلاف ماهیان اســتخوانی که صدها هزار تا میلیون‌ها تخم در طول زندگــی آزاد می‌کننــد، تعداد تخم یا زاده‌های بســیار محدودی (دو تا ۲۰ عدد) دارند. کوســه‌ها برای رســیدن به سن تولید مثــل زمان زیــادی لازم دارند و در عین حــال بلوغ آنها هم دیررس (در برخی گونه‌ها بین ۲۰ تا ۳۵ ســال) اســت. ازسوی دیگــر، دوران بــارداری در کوســه‌ها عموماً یک تا دو ســال به طــول می‌انجامد و پس از آن به مدت دو تا ســه ســال امکان بــارداری مجدد ندارند،[16] بنابراین در مجمــوع این عوامل موجب آسیب‌پذیری کوسه‌ماهیان در مقابل فشار وحشتناک صید سالیانه ۷۳ میلیونی در جهان شــده و این جانوران فرصتی برای بازیابی جمعیت از دست رفته خود نمی‌یابند.

  1. تقاضا برای باله کوسه

تجارت رو به رشد باله‌های کوسه - که اغلب برای تهیه یک سوپ آسیایی گرانقیمت استفاده می‌شود - به تهدیدی جدی برای بسیاری از گونه‌های کوسه تبدیل شده است. آخرین تحقیقات نشان می‌دهد که ممکن است سالیانه حدود 100 میلیون کوسه کشته شوند که اغلب برای باله‌هایشان هدف قرار می‌گیرند. این عمل بر گونه‌های مختلف کوسه، ازجمله کوسه نهنگ تأثیر می‌گذارد.[17] ماهیگیران کوسه‌های زنده را می‌گیرند، باله‌شان را می‌کنند و حیوان بدون باله را دوباره به آب می‌اندازند. برداشتن باله کوسه با یک تیغه فلزی داغ انجام می‌شود. کوسه بی‌حرکت به زودی در اثر خفگی یا توسط شکارچیان می‌میرد. باله کوسه به تجارت عمده در بازارهای سیاه در سراسر جهان تبدیل شده است.

  1. تخریب زیستگاه و آلودگی بوم سازگان های دریایی

تخریب زیستگاه و آلودگی بوم سازگان‌های دریایی از تهدیدات دیگر موجود برای بقای کوسه‌هاست. زیستگاه‌های دریایی، در کنار سایر منابع طبیعی کره زمین در دهه‌های گذشته شاهد تخریبی گسترده بوده و در این میان انسان و اقدامات صنعتی و تجاری او به‌عنوان متهم اصلی شناخته شده است.

  1. تغییرات اقلیمی

نتیجه یک تحقیق جدید[18] نشان می‌دهد که گرم‌تر شدن آب اقیانوس‌ها همراه با افزایش سطح دی‌اکسیدکربن توانایی کوسه‌ماهی‌ها را برای شکار از بین می‌برد و مانع رشد آنها می‌شود. در این تحقیق آزمایشگاهی، وضعیت کوسه‌ها در مخازنی که دارای شرایط زیستگاه طبیعی و منابع غذایی بودند، بررسی شد، نتیجه حاکی از آن بود که رشد رویانی در شرایط افزایش دمای آب سریع‌تر شد، اما ترکیب آب گرم و افزایش دی‌اکسید‌کربن نیاز کوسه‌ها به انرژی را بیشتر کرد، کارامدی سوخت‌ و ساز را در این شکارگران عظیم‌الجثه کاهش داد و نیز توان آنها را برای یافتن شکار از طریق حس بویایی از بین برد. این تأثیرات درنهایت به کاهش قابل‌ملاحظه رشد کوسه‌ها منتهی شد. نتایج این مطالعه نشان داد که با افزایش دمای آب، کوسه‌ها گرسنه‌تر می‌شوند، اما بالا بودن میزان دی‌اکسیدکربن به آنها امکان ردیابی غذا را نمی‌دهد. کوسه‌ها با کاهش توانایی‌شان برای شکار، قادر نخواهند بود همچون گذشته کنترل بالا- پایین بر شبکه‌های غذای دریایی را اعمال کنند که برای حفظ سلامت بوم سازگان‌های اقیانوسی ضرورت دارد.

 

 

  1. نبود قوانین و مقررات کافی

قانون شکار و صید (مصوب 1346/3/16، مجلس شورای ملی) و اصلاحیه بعدی آن (مصوب 1375/09/25، مجلس شورای اسلامی) و همچنین مصوبه شماره 442 شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست مورخ 1398/04/25 با موضوع بهای جانوران وحشی در این زمینه قابل تعمق هستند. از لحاظ مطالبه ضرر و زیان، جرائم نقدی صید و شکار جانوران وحشی براساس بند «چ» قانون شکار و صید ازسوی شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست تصویب شده و مصوبه مذکور از تاریخ 1398/10/07 لازم‌الاجرا شده است. برمبنای بند «چ» قانون شکار و صید، جرائم نقدی صید کوسه کولی‌کر (کوسه نهنگ) مبلغ 500 میلیون ریال، انواع کوسه سرچکشی 350 میلیون ریال و سایر کوسه‌ها صد میلیون ریال خواهد بود. ضمن اینکه مصوبه شماره 380 شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست مورخ 1393/10/29 با موضوع بهای جانوران وحشی از لحاظ مطالبه ضرر و زیان، جرائم نقدی صید کوسه‌ماهیان: کوسه نهنگ، کولی‌کر و... را 300 میلیون ریال تعیین کرده است؛ اما همچنان صیادان و ماهی‌فروشان در برخی استان‌ها شامل هرمزگان، بوشهر، خوزستان و سیستان و بلوچستان با خیال آسوده و با فراغ بال به صید کوسه، فروش و ارائه انواع محصولات کوسه‌ماهیان مشغول هستند که این نشان از ضعف قوانین و ضمانت اجرای آنهاست که در این زمینه لازم است اقدام‌های جدی‌تری صورت گیرد.

 

دلایل کاهش کوسه‌ماهیان در ایران

صید بی‌رویه، استفاده از روش‌های نامناسب صید و از بین رفتن زیستگاه‌های کوسه‌ماهیان از عوامل نابودی کوسه‌ماهیان در خلیج فارس است. صید ضمنی یکی ازعوامل انقراض نسل کوسه‌ماهی‌هاست .اکنون 10 درصد کوسه‌های خلیج فارس به‌صورت ضمنی صید می‌شوند. در این روش کوسه‌ماهیان همراه با بقیه آبزیان در تورهای صیادان گرفتار می‌شوند. صادرات باله‌های کوسه ماهی نیز یکی از انگیزه‌های صید بی‌رویه کوسه‌ماهیان است. صید و فروش کوسه و باله آن اغلب به‌دلیل نوع مصرف در تهیه غذا‌های گرانقیمت رستورانی در کشور‌های دیگر یا تولید کالا‌های پزشکی توسط صیادان محلی صورت می‌گیرد و به کشور‌های همسایه و سایر استان قاچاق می‌شود. متأسفانه باله کوسه علاوه‌بر اینکه برای تهیه سوپ استفاده می‌شود و تبدبل به یک غذای دلپذیر در برخی کشورها شده است، در طب سنتی و به‌‌ویژه طب چینی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و علی‌رغم آنکه گفته شده در طب چینی خواص درمانی بسیاری دارد، اما شواهد علمی نشان می‌دهد نه‌ تنها چنین خواصی وجود ندارد بلکه مصرف گوشت این‌گونه به‌دلیل وجود فلزات سنگین و عناصر شیمیایی خطرناک می‌تواند عوارض جدی برای سلامت انسان داشته باشد. زیرا کوسه‌ها در بالاترین سطوح زنجیره غذایی دریایی دارند و آلاینده‌هایی همچون فلزات سنگین که قابلیت تجمع زیستی دارند، در بدن این موجودات تجمع می‌یابند و سلامتی را به‌خطر می‌اندازند. براساس آمار‌های اعلام شده سالیانه بیش از 70 میلیون کوسه با هدف تجارت باله در زمینه غذایی و پزشکی صید می‌شود .طولانی بودن زمان رشد و زادآوری هر کوسه‌ماهی (بیش از20 سال) نیز یکی دیگر از عوامل انفراض کوسه‌ماهیان در خلیج فارس و دریای عمان است که در این راستا لازم است برنامه‌های حفاظت از نسل کوسه‌های خلیج فارس و دریای عمان به‌طور جدی پیگیری و اجرا شوند.

 

اقدام‌های انجام شده در راستای حفاظت از کوسه‌ماهیان

در سال 1991، آفریقای جنوبی اولین کشوری در جهان بود که کوسه‌های سفید بزرگ را به‌عنوان گونه‌ای تحت حفاظت قانونی اعلام کرد. کنگره ایالات متحده با قصد ممنوع کردن عمل قطع باله کوسه در دریا، قانون منع باله کوسه را در سال 2000 تصویب کرد[19]. قانون حفاظت از کوسه در دسامبر 2010 توسط کنگره به تصویب رسید و در ژانویه 2011 به قانون تبدیل شد. در کشور ما نیز سازمان منطقه آزاد قشم، در زمینــه حفاظت از کوســه‌ها در دهه اخیــر قدم‌های مؤثری برداشــته اســت، آموزش ذی‌نفعان، جوامع محلی و صیادان با جلب اعتماد و مشــارکت فعال جوامــع محلی صورت گرفته و پس از سال‌ها کار و مطالعات میدانی مستمر، گونه‌های ساکن و مهاجر و همچنین زیستگاه‌ها و مناطق حساس کوسه‌ماهیان در آب های اطراف جزیره قشم با مشارکت همین صیادان شناسایی و معرفی شــده کــه این مناطــق به‌عنوان مناطق قــرق بومی[20] بایــد بــا حمایت ارگان‌های ذی‌ربــط تحت حفاظت محلی قرار گیرد. مدیریت محیط‌زیســت ســازمان منطقه آزاد قشــم پس از ســال‌ها ارتباط مداوم با ذی‌نفعان محلی، مردادماه ۱۴۰۰ ممنوعیت صید، فروش و ارائه انواع کوسه‌ماهیان را در جزیــره قشــم اعلام کــرد که ایــن امر بــا موفقیت بالای ۹۰ درصدی همراه بوده اســت. اما هنوز این قدم‌ها برای نجات حیات دریا و حفاظت از گونه‌های در معرض انقراض کوســه‌ها کافی نیســت و نیاز اســت ادارات محیط‌زیســت اســتان‌های هرمزگان، بوشــهر، خوزســتان و سیستان و بلوچستان هم طبق قوانین مصوب ملی مسئولانه‌تر برخورد کنند.

 

نتیجه‌گیری

با توجه به روند سقوط ذخایر ماهیان غضروفی در ایران برنامه اقدام ملی حفاظت از ماهیان غضروفی ازجمله کوسه‌ماهیان اجتناب ناپذیر بوده و سازمان‌های متولی باید به سرعت نسبت به تدوین و سامانه اجرایی و نظارتی این برنامه همت گمارند. سازمان‌های حفاظت محیط‌زیست و شیلات باید برنامه‌های تحقیقاتی و مطالعاتی را به‌صورت جدی انجام دهند و در این موضوع ارتباط مداوم و نزدیک با جوامع و صیادان محلی شهرها و روستاها ضروری خواهد بود. اگر سازمان حفاظت محیط‌زیســت از این پس جدی‌تر وارد کار حفاظت  از کوسه‌ها نشود، اگر آموزش متمرکــز صیادان و همه ذی‌نفعان در دســتور کار قرار نگیرد و اگر اعتمادســازی و ارتباط با جوامــع محلی و صیادی صــورت نگیرد، دیر یا زود کوســه‌ها را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زنجیره‌هــای بوم سازگان‌های دریایی برای همیشــه از دســت خواهیم داد و این به معنای از دســت دادن بسیاری از گونه‌های ارزشمند دریایی بوده که تهدیدها، خطرات و ضررهای اقتصادی حذف کوســه‌ها بیش از پیش ما انســان‌ها را درگیر خواهد کرد.

 

 

پیشنهادها

  1. اجرای برنامه‌های آموزشی همگانی فوری برای کاهش صید ضمنی و تصادفی گونه‌های درمعرض خطر با به‌کارگیری روش‌های تشویقی و ترویجی مناسب رهاسازی و آزادسازی ضمنی کلیه گونه‌های درمعرض خطری که در تور صیادان به دام می افتند.

۲. اجرای طرح‌های تحقیقاتی مدیریت صید با هدف تدوین الگوهای جدید نظارت زمانی، مکانی و ابزاری صید: با توجه به اینکه میزان صید ضمنی کوسه‌ماهیان بسیار بالاست، لذا توصیه می‌شود از روش‌هایی برای صید ماهیان استفاده شود که صید ضمنی کوسه‌ماهیان به حداقل برسد.

3 . ممنوعیت صید و صادرات گونه‌های معین شده در فهرست گونه‌های درمعرض خطر ماهیان غضروفی تدوین شده توسط کنوانسیون‌ تجارت‌ بین‌المللی‌گونه‌های‌ جانوران‌ و گیاهان‌ وحشی‌در معرض‌ خطر انقراض‌ و نابودی‌ [21]با نظارت دقیق بر آنها.

  1. تدوین یک برنامه اقدام منطقه‌ایی برای حفاظت و مدیریت ماهیان غضروفی به‌طور خاص با هدف افزایش همکاری بین کشورها در رابطه با حفاظت و استفاده پایدار از ماهیان غضروفی مورد بهره‌برداری و تجارت محصولات آن در منطقه.
  2. ایجاد و اجرای مناطق حفاظت شده دریایی دارای مناطق ممنوع برای اطمینان از محافظت کافی از گونه‌های درمعرض خطر به‌منظور حفاظت از برخی از گونه‌های غیرمهاجر و حفظ زیستگاه‌های مهم و حساس آنها (مناطق زادآوری، مناطق نوزادگاهی و مناطق تغذیه) که برای آنها ضروری است.
  1. بارگاهی حمید رضا. پنج دهه حرکت به سمت پرتگاه انقراض کوسه‌ماهیان درآب‌های ایران، نشریه علمی پژوهشی پژوهش‌های ماهی‌شناسی کاربردی، ۸ (۵)،
  2. Compagno LJV. Alternative life-history styles of cartilaginous fishes in time and space. Environmental Biology of Fishes. 1990;28:33–75. doi: 10.1007/BF00751027.
  3. Dulvy NK, Fowler SL, Musick JA, Cavanagh RD, Kyne PM, Harrison LR, Carlson JK, Davidson LN, Fordham SV, Francis MP, Pollock CM, Simpfendorfer CA, Burgess GH, Carpenter KE, Compagno LJ, Ebert DA, Gibson C, Heupel MR, Livingstone SR, Sanciangco JC, Stevens JD, Valenti S, White WT, 2014. Extinction risk and conservation of the world's sharks and rays.
  4. Einhorn, Catrin, 2021. "Shark Populations Are Crashing, With a 'Very Small Window' to Avert Disaster". The New York Times.
  5. Jabado R.W., Spaet J.L.Y. 2017. Elasmobranch fisheries in the Arabian Seas Region: Characteristics, trade and management. Fish and Fisheries, 18:1096-1118.
  6. HowStuffWorks, 2010: "How many sharks are killed recreationally each year - and why?" Animals.howstuffworks.com
  7. Kriwet J, Witzmann F, Klug S, Heidtke UHJ. First direct evidence of a vertebrate three-level trophic chain in the fossil record. Proceedings of the Royal Society B-Biological Sciences. 2008;275:181–186. doi: 10.1098/rspb.2007.1170.
  8. Parsons, G. R., Hoffmayer, E. R., Hendon, J. M., Bet-Sayad, W. V., Rocha, M. J., Arukwe, A., & Kapoor, B. G. (2008). A review of shark reproductive ecology: life history and evolutionary implications. Fish reproduction, 435-469.
  9. Pistevos, J. C. A. et al. Ocean acidification and global warming impair shark hunting behaviour and growth.  Rep5, 16293; doi: 10.1038/srep16293 (2015).
  10. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2016.
  11. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2019.
  12. Report to Congress Pursuant to the Shark Finning Prohibition Act of 2000"

13.Clinton, William J. (December 26, 2000). "Statement on Signing the Shark Finning Prohibition Act - December 26, 2000".