ارزیابی وضعیت دیپلماسی زبان فارسی (احصای چالش ها و ارائه راهکار سیاستی؛ مطالعه موردی بنیاد سعدی)

نوع گزارش : گزارش های راهبردی

نویسندگان

1 کارشناس گروه دین، ارشاد اسلامی و اوقاف دفتر آموزش و فرهنگ، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

2 مدیر گروه فرهنگ عمومی، هنر و صنایع خلاق دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

زبان فارسی به عنوان یکی از مهم ترین ارکان هویتی و دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود که در بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) و اسناد سیاستی نیز مورد اهتمام واقع شده است. مؤلفه های مورد تأکید این حوزه در اسناد سیاستی عمدتاً معطوف به 4 محور است: 1. آموزشی؛ 2. سطح کلان؛ 3. بین المللی و سیاسی؛ 4. نهاد علم و دانشگاه. دستگاه های متعددی به شکل مستقیم و غیرمستقیم با این حوزه مرتبط هستند که در این میان بنیاد سعدی، به دلیل فعالیت تخصصی در این زمینه از اهمیت مضاعفی برخوردار است. با وجود مشکلات مختلف نظیر چالش های اقتصادی و مالی، این بنیاد اقدامات مثبت زیادی را صورت داده است، هرچند ملاحظاتی نیز در گزارش شناسایی شده است. به طور کلی چالش های حوزه زبان فارسی در خارج از کشور در 5 محور مورد بررسی قرار گرفته اند: 1.کلان ساختاری؛ 2. آموزشی؛ 3. سیاسی و بین المللی؛ 4. اقتصادی؛ 5. درون سازمانی. راهکارهای سیاستی ارائه شده در زمینه گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور عبارتند از: 1.محوریت شورای عالی انقلاب فرهنگی در امر سیاستگذاری و ایجاد هماهنگی بین دستگاه های ذی ربط؛ 2.استفاده از ظرفیت آموزش عالی و تقویت زبان فارسی به عنوان زبان علم؛ 3.استفاده از ظرفیت گردشگری و میراث فرهنگی برای ترویج زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور؛ 4. حرکت به سمت اقتصادی سازی آموزش زبان فارسی؛ 5. تقویت ارتباطات میان فرهنگی و دیپلماسی رسانه ای با تأکید بر کشورهای فارسی زبان؛ 6. استفاده از ظرفیت های مجازی و رابطان فرهنگی جهت آموزش زبان فارسی در مناطق مختلف جهان.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

موضوع «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» در اسناد سیاستی عمدتاً بر 4 محور تأکید داشته است: 1. آموزشی (برگزاری دوره‌های آموزشی، مسابقات، المپیادها، جوایز و جشنواره‌های بین‌المللی و تسهیل و ارتقای روش‌های فارسی‌آموزی)؛ 2. سطح کلان (تدوین سند گسترش زبان فارسی در خارج از کشور)؛ 3. بین‌المللی و سیاسی (توجه به ایرانیان خارج از کشور و اهتمام به کشورهای فارسی‌زبان، اسلامی و منطقه)؛ 4. نهاد علم و دانشگاه (تولید متون علمی و آثار به زبان فارسی، تقویت معادل‌سازی برای واژه‌های علمی بیگانه، افزایش جذب دانشجوی بین‌المللی، زبان علم، توجه به رشته و کرسی زبان و ادبیات فارسی در سراسر دنیا و ارسال کتب فارسی مرجع به مراکز و کتابخانه‌های معتبر جهان).

ظرفیت‌های زبان فارسی برای گذر از فراسوی مرزهای کشور عبارتند از: 1. زبان فارسی؛ جایگاه بالایی برای درک معارف مذهب تشیع و دین اسلام دارد؛ 2. زبان فارسی؛ هویت مشترک فرهنگی و تاریخی بسیاری از کشورهای منطقه است؛ 3. زبان فارسی؛ قدمتی طولانی داشته و دارای ادبیات و محتوای غنی است که در عصر کنونی نیز می‌توان با این گنجینه ارتباط برقرار کرد؛ 4. زبان فارسی؛ زبان انقلاب اسلامی است؛ 5. زبان فارسی؛ زبان پرکاربردی در اینترنت جهانی است.

دستگاه‌های ذی‌ربط با حوزه «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» عبارتند از: 1. بنیاد سعدی؛ 2. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛ 3. وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ 4. وزارت امور خارجه؛ 5. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ 6. وزارت آموزش‌وپرورش؛ 7. فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ 8. سازمان صداوسیما؛ 9. جامعه المصطفی العالمیه؛ 10. شورای‌عالی انقلاب فرهنگی؛ 11. پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

در بین دستگاه‌های مذکور، بنیاد سعدی به‌دلیل فعالیت تخصصی در حوزه «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» از اهمیت مضاعفی در این زمینه برخوردار است. عملکرد بنیاد سعدی عمدتاً در زمینه اقدام‌های راهبردی، اجرایی، حمایتی، آموزشی، فعالیت‌های رسانه‌ای و ارتباطات برون‌سازمانی بوده است. در این میان، مشکلات اقتصادی و کمبود اعتبارات روند فعالیت‌های بنیاد سعدی را تحت تأثیر قرار داده است. علاوه‌بر این، اقدامات مثبت و ملاحظات مختلفی پیرامون بنیاد سعدی در این گزارش شناسایی شده است.

مهم‌ترین چالش‌های فراروی «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» به این شرح است: 1. چالش در حوزه سیاستگذاری زبان فارسی در فراسوی مرزهای کشور؛ 2. فقدان نقشه راه برای گسترش زبان فارسی در خارج از کشور؛ 3. همکاری و هماهنگی پایین دستگاه‌های ذی‌ربط؛ 4. کمبود استاد متخصص به آزفا (آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان)، پایین بودن حق‌التدریس اساتید بومی و کم‌توجهی به تربیت اساتید بومی و همچنین عدم آگاهی نیروی اعزامی از شرایط فرهنگی کشور مقصد؛ 5. جایگاه مبهم آزفا در دانشگاه‌ها؛ 6. عدم هماهنگی میان بنیاد سعدی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در برگزاری آزمون استاندارد زبان فارسی؛ 7. عدم نگاه متقابل کشورها به گسترش دیپلماسی زبانی؛ 8. پروژه ایران‌هراسی توسط رسانه‌های غربی؛ 9. تعامل پایین کشورهای فارسی‌زبان (ایران، افغانستان و تاجیکستان) در جهت حفظ و گسترش زبان فارسی؛ 10. عدم توجه کافی دولت افغانستان به موضوع حفظ و گسترش زبان فارسی؛ 11. سیریلیک بودن رسم‌الخط زبان فارسی در کشور تاجیکستان؛ 12. وجود رقبای منطقه‌ای و جهانی ازجمله ترکیه، کره، آلمان، چین و عربستان در زمینه دیپلماسی زبانی؛ 13. خطر کاهش و توقف کرسی‌های زبان فارسی در خارج از کشور؛ 14. تخریب و عدم مرمت میراث فرهنگی تمدن ایران فرهنگی در سایر کشورها؛ 15. اقتصادی نبودن یادگیری زبان فارسی برای مخاطبان خارجی؛ 16. درآمدزایی بسیار اندک بنیاد سعدی از فروش محصولات و ارائه خدمات به مخاطبان خارجی در حوزه زبان فارسی؛ 17. کمبود اعتبارات بنیاد سعدی برای پیشبرد اهداف توسعه زبان فارسی در خارج از کشور؛ 18. عدم ثبت دقیق و منظم اقدامات در ارائه گزارش عملکرد سالیانه دستگاه‌های ذی‌نقش؛ 19. کُند بودن چرخه تولید و توزیع منابع آموزشی در بنیاد سعدی به‌دلیل کمبود اعتبارات.

راهکارهای سیاستی در جهت «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» که در این گزارش پیشنهاد شده، به این شرح است:

  1. محوریت شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در امر سیاستگذاری و ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌های ذی‌ربط: تدوین سند «گسترش خط، زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور» توسط شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، ایجاد کمیسیون تخصصی در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و اهتمام به ماده واحده شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با عنوان ساماندهی برگزاری آزمون‌های بین‌المللی زبان فارسی که در تاریخ 29/03/1397 تصویب شد.
  2. استفاده از ظرفیت آموزش عالی و تقویت زبان فارسی به‌عنوان زبان علم: سیاست افزایش پذیرش دانشجویان بین‌المللی، نگارش متون علمی به زبان فارسی و استفاده از ظرفیت اساتید اعزامی برای فرصت‌های مطالعاتی برای تدریس زبان فارسی.
  3. استفاده از ظرفیت گردشگری و میراث فرهنگی جهت ترویج زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور: توسعه گردشگری ادبی، استفاده از تورهای آشناسازی درخصوص زبان و ادبیات فارسی، استفاده از ظرفیت مکمل سایر اشکال گردشگری، ثبت جهانی میراث فرهنگی ناملموس در حوزه زبان و ادبیات فارسی، تفسیر میراث فرهنگی با تأکید بر ادبیات فارسی و کنشگری فعال در راستای حفظ میراث فرهنگی در حوزه زبان فارسی در سایر کشورها.
  4. افزایش توان اقتصادی بنیاد سعدی و حرکت به سمت اقتصادی‌سازی آموزش زبان فارسی: ایجاد طرح حمایت مالی شرکت‌ها و مؤسسات تجاری از بنیاد سعدی، تشویق‌های مالیاتی برای نهادها و شرکت‌هایی که برای گسترش زبان فارسی اقدامی صورت می‌دهند، ایجاد هیئت مشاوران اقتصادی بنیاد سعدی، درآمدزایی از طریق فروش محصولات و ارائه خدمات به مخاطبان خارجی در زمینه زبان فارسی و افزایش اعتبارات دولتی بنیاد سعدی مطابق سرانه نهادهای مرتبط در کشورهای رقیب.
  5. تقویت ارتباطات میان‌فرهنگی و دیپلماسی رسانه‌ای با تأکید بر کشورهای فارسی‌زبان: تهیه و اجرای برنامه‌های فرهنگی برای افغانستانی‌های ساکن ایران، استفاده از دیپلماسی رسانه‌ای از طریق ایجاد شبکه بین‌المللی با مشارکت کشورهای فارسی‌زبان و ایجاد یک شبکه خبری مرجع برای کشورهای فارسی‌زبان منطقه و همچنین بهره‌گیری از ظرفیت هنری (سینما، موسیقی و ...) جهت توسعه زبان فارسی.
  6. استفاده از ظرفیت‌های مجازی و رابطان فرهنگی جهت آموزش زبان فارسی در مناطق مختلف جهان: استفاده از ظرفیت طلاب جامعه المصطفی العالمیه جهت تدریس زبان فارسی در مراکز فرهنگی بنیاد سعدی، تقویت آموزش مجازی و شبکه‌سازی از اساتید و فارغ‌التحصیلان خارجی.

مقدمه

تعداد گویشوران یک زبان در دنیا، به‌صورت بالقوه یک منبع قدرت نرم برای کشور مبدأ آن زبان می‌باشد. برای تبدیل این ظرفیت بالقوه به حالت بالفعل باید با راهبرد دیپلماسی زبانی تلاش کرد تا گویشوران را به زبان مادریشان وفادار نگه داشت و گویشوران جدیدی را تربیت کرد که به آن زبان به‌عنوان زبان دوم خود اعلام وفاداری کنند. (شیخ الاسلامی و نوری، 1396) دیپلماسی زبانی جزو انواع دیپلماسی فرهنگی محسوب می‌شود. گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور همواره به‌عنوان یکی از اهداف مهم دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران بوده است. براساس اصل (پانزدهم) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است ...». از نظر مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز ترویج زبان فارسی در خارج از کشور به‌عنوان یک وظیفه و رسالت بوده و ایشان در دیدار با نمایندگان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور در تاریخ 1375/05/29، فرمودند:

«در هرجای دنیا که هستید باید نسبت به ترویج زبان فارسی اهتمام کنید. زیرا برای رساندن پیام انقلاب و تفکر اسلام انقلابی، کاربرد زبان فارسی درحال حاضر بیشتر از کاربرد هر زبان دیگری است. گسترش زبان فارسی به هیچ‌وجه به مفهوم ناسیونالیسم ایرانی نیست و کسی که در هر نقطه از جهان زبان فارسی را فرابگیرد، قادر به درک صحیح و دقیق مفاهیم برجسته، قوی و عمیق انقلابی در ایران اسلامی خواهد بود و به این ترتیب محتوا و قالب پیام انقلاب اسلامی ایران به ذهن مخاطبان خود منتقل خواهد شد».[1]

سئوالاتی که در این گزارش بدان پرداخته می‌شود، عبارتند از:

  1. جایگاه و توصیف «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» در اسناد سیاستی چگونه است؟
  2. زبان فارسی برای گذر از فراسوی مرزهای کشور چه ظرفیت‌هایی دارد؟
  3. مخاطبان دیپلماسی زبانی جمهوری اسلامی ایران چه کسانی هستند؟
  4. دستگاه‌های مرتبط با «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» کدام‌ها هستند؟
  5. چالش‌های «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» چیست؟
  6. چه راهکارهای سیاستی برای «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» پیشنهاد می‌شود؟

«گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» در اسناد سیاستی

در جدول 1، گزاره‌های مرتبط با حوزه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور در اسناد بالادستی و سیاستی احصا شده است.

 

جدول 1. «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» در اهم اسناد سیاستی و توسعه‌ای

سند

تبصره/بند/ماده/...

 

متن

سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور (سال 1388)

بند «۸» راهبردهای عملیاتی ذیل راهبرد ملی 7.

 

پذیرش دانشجو از بین متقاضیان مشتاق تحصیل داخلی و خارجی جهت تحصیل در رشته‌های نوین و بین‌رشته‌ای به‌صورت بین‌المللی به‌منظور گسترش زبان فارسی و بسترسازی مرجعیت علمی کشور با اولویت‌دهی به جوامع عضو قطب.

بند «ز» راهبردهای میانی ذیل راهبرد ملی 8.

 

توسعه زبان فارسی به‌عنوان یکی از زبان‌های علمی در سطح جهانی.

بند «۲۳» راهبردهای عملیاتی ذیل راهبرد ملی 8.

 

تشویق مؤسسات خصوصی برای آموزش زبان و ادبیات فارسی به‌عنوان زبان ملی و علمی کشور و عربی به‌عنوان زبان دینی و بهبود و ارتقا روش‌های آموزش زبان و ادبیات فارسی، عربی و زبان انگلیسی در مؤسسات دولتی و خصوصی و ساماندهی مؤسسات خصوصی آموزش زبان خارجی

سند نقشه جامع علمی کشور

 (سال 1389)

اهداف کلان نظام علم و فناوری کشور.

 

ارتقای جایگاه زبان فارسی در بین زبان‌های بین‌المللی علمی.

اولویت‌های علم و فناوری کشور.

 

در علوم انسانی و معارف اسلامی: زبان فارسی در مقام زبان علم.

بند «۱» راهبردهای ملی ذیل راهبرد کلان 9.

 

توسعه زبان فارسی به‌عنوان یکی از زبان‌های علمی در سطح جهان.

بند «۲»راهبردهای ملی ذیل راهبرد کلان 9.

 

ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺒﻜﻪﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻠﻲ و ﻓﺮاﻣﻠﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﻫﻤﻜﺎری ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺎ اوﻟﻮﻳـﺖ ﻛﺸﻮرﻫﺎی اﺳﻼﻣﻲ و ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﻓﺎرﺳﻲزﺑﺎن.

بند «۱» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 9.

 

افزایش پذیرش دانشجویان خارجی به‌منظور گسترش زبان فارسی و بسترسازی مرجعیت علمی کشور با اولویت کشورهای اسلامی و همسایه.

بند «۲» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 9.

 

تقویت جریان معادل‌سازی برای واژه‌های علمی بیگانه در تمام رشته‌ها و تأکید بر نگارش مقالات علمی تخصصی به زبان روان فارسی.

بند «۳» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 9.

 

توسعه و ابداع روش‌های سهل و سریع فارسی آموزی.

بند «۴» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 9.

 

حمایت از تأسیس رشته زبان فارسی در دانشگاه‌های مختلف جهان.

بند «۲۰» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 9.

 

 

ترجمه منابع علمی ایرانی اسلامی و ارسال کتب فارسی مرجع حاوی تولیدات و نظرات علمی دانشمندان کشور به مراکز و کتابخانه‌های معتبر جهان.

بند «۲۴» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 10.

 

تقویت استفاده از زبان فارسی در حوزه‌های تخصصی علوم با تأکید بر معادل‌سازی مفهومی برای اصطلاحات تخصصی و ترویج‌ آنها در مجامع علمی و تلاش برای تبدیل زبان فارسی به زبان علم

نقشه مهندسی فرهنگی

 (سال 1391) و (1393)

بند «۳» اهداف کلان فرهنگی.

 

تعمیق و پاسداشت میراث‌های ارزشمند ایرانی- اسلامی و توسعه و ترویج زبان و ادبیات فارسی.

بند «۱۶» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 2.

 

ایجاد زمینه، انگیزه و حمایت همه‌جانبه از تولید متون و آثار در حوزه‌های مختلف به زبان فارسی.

بند «۶» راهبردهای ملی ذیل راهبرد کلان 11.

 

گسترش خط، زبان و ادب فارسی.

بند «۱۲» اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 11.

 

برگزاری دوره‌های آموزشی بین‌المللی به زبان‌های مختلف، مسابقات، المپیادها، جوایز و جشنواره‌های علمی بین‌المللی در زمینه اسلام‌شناسی، شیعه‌شناسی، مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، ایران‌شناسی و زبان و ادبیات فارسی.

بند «۲۲» (1391) و بند «۲۱» (1393) اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان 11.

 

تدوین و اجرای سند گسترش خط، زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور در چارچوب نقشه مهندسی فرهنگی.

سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها

(سال 1392)

اقدام 5 از راهبرد 7 ذیل فصل 6 (نظام آموزشی)

 

تقویت و توسعه به‌کارگیری زبان فارسی در متون علمی دانشگاهی و تبدیل زبان فارسی به زبان مرجع علم.

اقدام 6 از راهبرد 7 ذیل فصل 6 (نظام آموزشی).

 

حمایت از تدوین کتب و متون مرجع به زبان فارسی قابل رقابت جهانی جهت اقتدار و مرجعیت علمی.

اقدام 7 از راهبرد 7 ذیل فصل 6 (نظام آموزشی)

 

ایجاد سازوکار تولید و تدوین متون مرجع علمی در رشته‌های مختلف به زبان فارسی.

سند جامع روابط علمی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران (سال 1396)

بند «۷» ذیل ماده (۳) (اقدامات ملی)

 

توسعه و به‌کارگیری روش‌ها و ابزارهای ترویج زبان فارسی به‌منظور ارتقای جایگاه زبان فارسی در بین زبان‌های بین‌المللی علمی.

برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی

(سال 1373)

تبصره «۵۷» ذیل ماده واحده

 

دولت مکلف است در جهت ایفای نقش فعال در مجامع فرهنگی و خبری جهان پیش‌بینی‌های لازم را در بودجه‌های سالیانه به عمل آورده به‌نحوی که اهداف ذیل تحقق یابد:

الف) احیا و توسعه کرسی‌های اسلام‌شناسی و زبان و ادبیات فارسی و تقویت کتابخانه‌های معتبر دنیا در زمینه کتب مربوطه.

ب) گسترش برنامه‌های آموزش زبان و ادبیات فارسی و برنامه‌های فرهنگی، برای خانواده‌های ایران در خارج از کشور.

د) گسترش مبادلات فرهنگی و حمایت از فعالیت‌های بخش غیردولتی در عرضه محصولات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سراسر دنیا به‌ویژه کشورهای اسلامی و جهان سوم.

ه) گسترش روابط با خبرگزاری‌های مستقل و مؤثر منطقه‌ای و بین‌المللی و استفاده از کانال‌های ماهواره‌ای جهت پوشش مخاطبان کشورهای دیگر و اعزام مبلغین.

و- تلاش در جهت ایجاد شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی بین‌المللی اسلامی، گسترش و بهبود پوشش شبکه‌های برون‌مرزی صداوسیما، گسترش برنامه‌های آموزشی زبان و ادبیات فارسی و برنامه‌های فرهنگی برای خانواده‌های ایرانی و سایر مخاطبین در خارج از کشور.

سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران (1382)

بند «۳۳» از بخش امور امور مربوط به مناسبات سیاسی و روابط خارجی

 

ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻫﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ و اﻳﺮاﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر، ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن، ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻣﺸﺎرﻛﺖ آﻧﺎن در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻠﻲ.

برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (سال 1383)

ماده (۱۰۹)

 

دولت موظف است به‌منظور حفظ و شناساندن هویت تاریخی ایران و بهره‌گیری از عناصر و مؤلفه‌های هویت ایرانی به‌ویژه زبان فارسی، اقدام‌های ذیل را انجام دهد:

الف) حمایت از پژوهش‌های علمی و بین‌رشته‌ای در زمینه ایران‌شناسی و گذشته طولانی، تاریخی و تدوین گزارش‌ها و کتاب‌های لازم در سطوح مختلف عمومی، آموزشی و پژوهشی.

ج ) حمایت از گسترش منابع و اطلاعات به خط و زبان فارسی و تدوین و تصویب استانداردهای ملی و بین‌المللی نمایش الفبای فارسی در محیط‌های رایانه‌ای.

برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (سال 1389)

تبصره «۱» ذیل

ماده (۳)

 

دولت موظف است کلیه استانداردهای لازم برای خط و زبان فارسی و تاریخ هجری شمسی را حداکثر تا پایان سال اول تدوین نماید.

 

براساس جدول فوق، مخاطبان مورد نظر در زمینه گسترش زبان و ادبیات فارسی،‌ عموماً ایرانیان خارج از کشور، دانشجویان خارجی و مردمان کشورهای فارسی‌زبان، اسلامی و منطقه هستند. در اسناد سیاستی مذکور هدف از توسعه زبان و ادبیات فارسی در فراسوی مرزهای کشور تقویت هویت اسلامی- ایرانی و همچنین بسترسازی برای مرجعیت علمی کشور‌ به‌وسیله زبان علم است. برخی از راهبردها و برنامه‌ها که به‌منظور گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور در اسناد سیاستی مورد توجه است، عبارتند از: 1. تدوین و اجرای سند گسترش خط، زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور؛ 2. برگزاری دوره‌های آموزشی بین‌المللی، مسابقات، المپیادها، جوایز و جشنواره‌های بین‌المللی؛ 3. افزایش پذیرش دانشجویان بین‌المللی؛ 4. توسعه و ابداع روش‌های سهل و سریع فارسی‌آموزی؛ 5. حمایت از تولید و نگارش متون علمی به زبان فارسی؛ 6. حمایت از‌ تأسیس رشته زبان فارسی در دانشگاه‌های مختلف جهان؛ 7. ارسال کتب فارسی مرجع حاوی تولیدات و نظرات علمی دانشمندان کشور به مراکز و کتابخانه‌های معبر جهان.

 

نمودار 1 . شبکه مضامین مورد توجه در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور در اسناد سیاستی و توسعه‌ای

 

 

ظرفیت‌های زبان فارسی برای گذر از فراسوی مرزهای کشور

  1. زبان مذهب و علم

الف) ریشه تاریخی پیوند زبان فارسی و مذهب تشیع در ایران‌ عموماً به دوران صفویه بازمی‌گردد که این دو رکن عوامل اصلی هویت‌ساز ایران در آن دوران بودند. (ناظمی، 1397: 243) امروزه کشور ایران با توجه به جایگاه بالایی که در ترویج مذهب شیعه و دین اسلام دارد، به‌عنوان یک مرکز و مرجع در این زمینه محسوب می‌شود و افراد مختلف برای آشنایی با معارف دین اسلام و‌ به‌ویژه مذهب تشیع باید با زبان فارسی آشنا شده و آن را یاد بگیرند. حوزه‌های علمیه کشور و جامعه المصطفی العالمیه نقش پررنگی در این زمینه برعهده داشته و دارند.

ب) کشور ایران در زمینه دانشگاهی و علمی جایگاه بالایی دارد و این موضوع ظرفیت بالایی را برای تبدیل شدن زبان فارسی به‌عنوان زبان علم ایجاد می‌کند. در سند بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و در بخش علم و پژوهش نیز به ظرفیت دانشگاهی و علمی کشور (که بخشی از توسعه و ترویج آن‌ بر‌پایه زبان فارسی استوار می‌باشد)، اشاره شده است.[2]

 

  1. هویت مشترک

زبان فارسی عامل نیرومندی برای پیوند معنوی ما با کشورهای منطقه است و فارسی‌سرایان بزرگی در سراسر مناطق اطراف آرمیده‌اند که عبارتند از: رودکی در سمرقند، نظامی در گنجه، مولوی در قونیه، سنایی در غزنه، امیرخسرو و بیدل در دهلی و جامی در هرات (ریاحی، 1390: 6). درواقع زبان فارسی، زبان یک قوم و قبیله نیست، بلکه زبان انسجام‌بخش کلیه اقوام و مردمانی است که در یک جغرافیای فرهنگی بزرگ جای دارند و به‌عنوان هویت مشترک در برخی از کشورهای منطقه و جهان اسلام محسوب می‌شود.

کشورهای منطقه و جهان اسلام که در آنها زبان فارسی نقش پررنگی دارد، را می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد:

  • کشورهای فارسی‌زبان: افغانستان و تاجیکستان دو کشوری هستند که زبان رسمی‌شان فارسی است؛
  • کشورهای با جمعیت بالای فارسی‌زبان: ازبکستان (9 میلیون نفر) و پاکستان[3] (1 میلیون 800 هزار نفر) (گزارش زبان فارسی و سیاست همسایگی، 1401: 5)؛
  • کشورهایی که زبان فارسی به‌عنوان بخشی از هویت تاریخی آنهاست: هندوستان و ترکیه.[4]

 

  1. ادبیات غنی و پیوستگی تاریخی- فرهنگی

زبان و ادبیات فارسی با داشتن مفاخر بزرگ ادبی و قدمت طولانی و همچنین آثار ارزشمند فراوان، صاحب محتوا و ادبیات غنی است. علاوه‌بر این، یکی از ظرفیت‌های مهم زبان فارسی پیوستگی تاریخی است، به این معنا که آثار شعرا و ادبای متقدم نظیر رودکی، فردوسی و سعدی هم‌اکنون قابل درک و فهم ایرانیان و فارسی‌زبانان است، این موضوع باعث شده که محتوای غنی ادبیات فارسی که در طول تاریخ انباشته شده برای مردمان قابل استفاده باشد. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به این ویژگی از زبان فارسی توجه داشته و در زمینه پیوستگی نسل‌ها به یکدیگر می‌فرمایند: «ادبیات در حقیقت رابط میراث فرهنگی یک کشور از نسلی به نسل دیگر است». (در دیدار گروه ادب و هنر رادیو؛ 1370/12/05)[5]

 

  1. زبان انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی و سپس طرح موضوع «صدور انقلاب»، آثار و بیانات بزرگان انقلاب اسلامی ازجمله امام خمینی (ره)، شهید مطهری و ... به نقاط مختلف جهان رسید و زبان فارسی به‌عنوان بستر ارتباطی برای فهم معارف انقلاب اسلامی قرار گرفت. (صادقی، 1390 الف: 4)

 

  1. کاربرد بالا در اینترنت جهانی

محتوای زیادی به زبان فارسی در فضای اینترنت جهانی وجود دارد و ازاین‌رو زبان فارسی، زبان پرکاربردی در شبکه جهانی اینترنت است. طبق آخرین آمار، زبان فارسی 2 درصد محتوای کل اینترنت را به خود اختصاص داده و در رتبه هشتم جهان قرار دارد.[6]

 

مخاطبان دیپلماسی زبانی جمهوری اسلامی ایران

  1. استادان و مدرسان بومی زبان فارسی.
  2. دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی: رشته زبان و ادبیات فارسی در بیش از 200 دانشگاه که در 65 کشور جهان پراکنده‌اند، تدریس می‌شود.
  3. دانشجویان رشته‌های مرتبط (با توجه به اینکه دانشجویان رشته‌های شرق‌شناسی، اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی باید از بین چهار زبان فارسی، عربی، ترکی استانبولی و عبری، یکی از زبان‌ها را انتخاب نمایند، هم‌اکنون در 200 دانشگاه، زبان فارسی به‌عنوان واحد اجباری یا اختیاری تدریس می‌شود).
  4. داوطلبان آزاد: داوطلبان آزاد، افرادی هستند که از روی علاقه شخصی در کلاس‌های تشکیل شده در سفارتخانه‌ها، رایزنی‌های فرهنگی و ... شرکت می‌کنند.
  5. دانش‌آموزان: هم‌اکنون در برخی کشورها، زبان دوم خارجی دانش‌آموزان تعدادی از مدارس، زبان فارسی است. آمار درخصوص بعضی از آنها به این شرح است: لبنان، 14 دبیرستان المهدی با 16000 دانش‌آموز؛ ارمنستان، 14 مدرسه (از ابتدایی تا دبیرستان) با 1321 دانش‌آموز؛ گرجستان، 4 مدرسه عمومی با 77 دانش‌آموز.
  6. فرزندان نسل سوم و چهارم ایرانیان مقیم خارج: برای نسل سوم و چهارم ایرانیان مقیم خارج از کشور، بیش از 30 مدرسه جمهوری اسلامی ایران و حدود 100 مؤسسه خصوصی که توسط ایرانیان مقیم اداره می‌شود، روزهای شنبه، کلاس‌های زبان فارسی تشکیل می‌دهند و فرزندان ایرانیان مقیم در این کلاس‌ها، شرکت می‌کنند.
  7. دیپلمات‌ها و کارکنان خارجی شرکت‌های صنعتی مقیم ایران: دیپلمات‌ها و کارمندان خارجی برخی از شرکت‌ها، علاقه‌مند و نیازمند به فراگیری زبان فارسی هستند و از اولین اقدامات‌شان، یادگیری زبان فارسی است. (گزارش عملکرد ۱۰‌ساله بنیاد سعدی، 1401)

 

 

 

دستگاه‌های ذی‌ربط با «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور»

قبل از‌ تأسیس بنیاد سعدی سه دستگاه متولی ترویج زبان فارسی در خارج از کشور بودند که عبارتند از: شورای گسترش زبان فارسی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز گسترش زبان فارسی وابسته به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و دبیرخانه ستاد گسترش زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی مرکز همکاری‌های علمی و بین‌المللی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. (صادقی، 1390 ب: 3)

 

جدول 2 . دستگاه‌های متولی در زمینه «گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» قبل از‌ تأسیس بنیاد سعدی[7]

دستگاه

تاریخ تأسیس

وظایف

شورای گسترش زبان فارسی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

1366

امور علمی، تحقیقی، سیاستگذاری و برنامه‌ریزی درباره آموزش زبان و ادب فارسی به غیرفارسی‌زبانان در سطح جهان و همچنین هماهنگی بین کلیه سازمان‌های علمی، فرهنگی و پژوهشی دولتی را که در ایران به موضوع ترویج زبان فارسی در خارج از کشور می‌پردازند.

دبیرخانه ستاد گسترش زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی مرکز همکاری‌های علمی و بین‌المللی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

1366

گسترش زبان فارسی و ایران‌شناسی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی تحقیقاتی و فرهنگی کشورهای خارج در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.

مرکز گسترش زبان فارسی وابسته به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی[8]

1374

هماهنگ کردن فعالیت‌های مربوط به تقویت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور (وظایف اجرایی خارجی شورای گسترش زبان فارسی).

 

از بین سه دستگاهی که متولی ترویج زبان فارسی در خارج از کشور بودند، شورای گسترش زبان فارسی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز گسترش زبان فارسی وابسته به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی پس از‌ تأسیس و شروع فعالیت بنیاد سعدی منحل شد و جای خود را به این بنیاد دادند، اما دبیرخانه ستاد گسترش زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری همچنان به فعالیت خود در این زمینه ادامه داد. انتقال، تجمیع و ادغام دستگاه مذکور مبتنی‌بر ماده (۶ و 16) اساسنامه بنیاد سعدی است که مصوب جلسه 673 در مورخ 1389/08/04 شورای‌عالی انقلاب فرهنگی است. بنیاد سعدی در تاریخ 1389/08/04 با مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی‌ تأسیس شد. این بنیاد از تاریخ 1392/02/01 و در سالروز بزرگداشت سعدی به‌صورت رسمی آغاز به‌کار کرد. طبق نظر برخی از مسئولان بنیاد سعدی علت این وقفه بین مصوبه‌ تأسیس و آغاز به‌کار بنیاد، اختلاف‌نظر سازمانی عمدتاً با سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی بود.[9] طبق ماده (۱) اساسنامه مصوب، هدف از‌ تأسیس بنیاد سعدی عبارت است از:

«به‌منظور تقویت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور و ایجاد تمرکز، هم‌افزایی و انسجام در فعالیت‌های مرتبط با این حوزه و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های موجود کشور تأسیس شد تا براساس اهداف، سیاست‌ها، راهبردها و ضوابط حاکم بر روابط فرهنگی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، مدیریت راهبردی و اجرای فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و رسانه‌ای را در حوزه گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور با هماهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی عهده‌دار شود».

تعداد کارکنان بنیاد سعدی 58 نفر است که البته در ایران مشغول به فعالیت هستند –به غیر از موارد استثنایی که به خارج از کشور اعزام می‌شوند- و نمایندگان خارج از کشور این بنیاد، رایزنان فرهنگی و در صورت عدم وجود رایزنی فرهنگی در آن کشور، سفرا هستند که با حکمی ازسوی ریاست بنیاد سعدی به‌عنوان نماینده این بنیاد تعیین می‌شوند.[10]

 

جدول 3. دستگاه‌های ذی‌ربط با گسترش زبان فارسی در خارج از کشور (درحال حاضر)

دستگاه ذی‌ربط

وظیفه اصلی درخصوص گسترش زبان فارسی در خارج از کشور در

قوانین و اساسنامه دستگاه و اسناد مرتبط

بنیاد سعدی

مدیریت، سیاستگذاری، هماهنگی، هدایت، حمایت و نظارت بر فعالیت‌های جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های مرتبط با گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور (بند «۱» ذیل ماده (۲) اساسنامه بنیاد سعدی)

سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

اشاعه و گسترش زبان و ادبیات فارسی و تقویت کرسی‌های زبان فارسی و مراکز ایران‌شناسی (بند «۷» از وظایف سازمان در امور اجرایی ذیل ماده (۳) اساسنامه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی مصوب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی مورخ 1394/11/25)

سازمان صداوسیما

با وجود اینکه در قوانین و اساسنامه سازمان صداوسیما به شکل مستقیم و حتی غیرمستقیم به موضوع گسترش زبان فارسی در خارج از کشور پرداخته نشده، اما طبق اساسنامه بنیاد سعدی، سازمان صداوسیما یکی از دستگاه‌های ذی‌ربط حوزه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور محسوب می‌شود و یک نماینده حقوقی (رئیس سازمان صداوسیما) در هیئت امنای بنیاد سعدی دارد. (طبق ماده (۵) اساسنامه بنیاد سعدی)

وزارت امور خارجه

سفرا و مسئولان نمایندگی‌های سیاسی و کنسولی جمهوری اسلامی ایران در حوزه مأموریت خویش مسئول کلیه فعالیت‌های سیاسی و ‌تبلیغاتی و فرهنگی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بوده و نمایندگان و مأموران سایر وزارتخانه‌ها باید اقدامات و فعالیت‌های خود را با‌ آنها هماهنگ‌ سازند (ماده (۹) قانون وظایف وزارت امور خارجه مصوب مجلس شورای اسلامی مورخ 1364/01/20). یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی و رکن اصلی هویت ملی، زبان فارسی است که بر این اساس وزارت امور خارجه در قبال این امر مسئولیت داشته است.

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

اهتمام در معرفی میراث علمی تمدن ایرانی و اسلامی و گسترش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی خارج از کشور (بند «۸» از ج ذیل ماده (۲) قانون اهداف، وظایف و تشکیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مصوب 1383/05/28)

وزارت آموزش‌وپرورش

ایجاد و اداره مدارس ایرانیان مقیم خارج از کشور با هماهنگی وزارت امور خارجه (بند «۱۵» ذیل ماده (۱۰) قانون اهداف و وظایف وزارت آموزش و پرورش) که زبان فارسی نیز مورد توجه و تأکید در این مدارس است.

جامعه المصطفی العالمیه

طراحی و اجرای رشته‌ها در سطوح و مقاطع مختلف تحصیلی، آموزش‌های تمهیدی، زبان فارسی و سایر زبان‌های مورد نیاز- متناسب با اهداف جامعه- به شیوه حضور و غیرحضوری (بند «۴» ذیل ماده (۱۰) اساسنامه جامعه المصطفی العالمیه)

همکاری با وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در امر پذیرش دانشجویان غیرایرانی، فعالیت‌های فرهنگی و آموزش زبان فارسی و معارف اسلامی به آنان، همسر و فرزندان ایشان (بند «۲۲» ذیل ماده (۱۰) اساسنامه جامعه المصطفی العالمیه)

فرهنگستان زبان و ادب فارسی

رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج از کشور (بند «۳» ذیل ماده (۱) اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی)

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

تدوین اصول سیاست فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران و تعیین اهداف و خط‌مشی‌های
آموزشی، پژوهشی،‌ فرهنگی و اجتماعی کشور (بند «۱» از وظایف شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در قانون جایگاه، اهداف و وظایف شورای‌عالی انقلاب فرهنگی مصوب 1376/08/20)

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

ایجاد زمینه‌های گسترش فرهنگ انقلاب اسلامی و اشاعه زبان فارسی در کشورهای مختلف جهان با همکاری وزارت امور خارجه و وزارت ‌فرهنگ و آموزش عالی (بند «۲۸» ذیل ماده (۲) از قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مصوب 1366/02/23)

پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

پژوهش‌های مرتبط با شناخت سیر تکوین تاریخی و تحولات فرهنگ ایران‌زمین (بند «۱» ذیل ماده (۱) اساسنامه پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری). با توجه به اینکه یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های فرهنگ ایران‌زمین زبان فارسی است، بر این اساس پژوهش در زمینه در موضوع زبان فارسی در خارج از کشور می‌تواند از وظایف پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری است.

 

طبق جدول بالا دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلفی در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور نقش و جایگاه دارند و تشتت نهادهای ذی‌ربط حوزه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور امری مبرهن است. با وجود تشتت نهادی، اما موازنه‌کاری بین نهادها و دستگاه‌های ذی‌ربط دیده نمی‌شود. زیرا هر نهاد و دستگاه در حوزه وظایف خود به‌صورت جزیره‌ای به امر گسترش زبان فارسی در خارج از کشور می‌پردازد. به‌نظر می‌رسد مسئله اصلی عدم هماهنگی و تعامل مطلوب بین دستگاه‌های ذی‌ربط و همچنین ضعف سیاستگذاری است.

 

اقدامات و عملکرد ۱۰‌ساله بنیاد سعدی

در بین دستگاه‌های مذکور در بخش پیشین بنیاد سعدی به‌دلیل فعالیت تخصصی در حوزه زبان فارسی در خارج از کشور از اهمیت بالایی در این زمینه برخوردار است. لذا از این جهت اقدامات و عملکرد این دستگاه به شکل مبسوط در این بخش ارزیابی می‌شود.

 

جدول 4. اهم اقدامات و عملکرد ۱۰ساله بنیاد سعدی[11]

زمینه

اقدامات

توضیحات

اقدامات راهبردی و زیرساختی

تدوین سند راهبردی

جمع‌آوری اطلاعات مربوط به فرصت‌ها، تهدیدها، نقاط قوت و نقاط ضعف در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور با مشارکت حداکثری کارشناسان این حوزه.

تشکیل شورای‌های راهبردی

بنیاد سعدی با تقسیم جهان به ۱۰ منطقه فرهنگی- زبانی، اقدام به تشکیل شوراهای راهبردی منطقه‌ای برای هریک از این مناطق کرد و از افرادی همچون سفیران، رایزنان فرهنگی، استادان اعزامی زبان و ادبیات فارسی، استادان روابط بین‌الملل و مطالعات منطقه‌ای دانشگاه‌ها و کارشناسان سیاسی و فرهنگی، برای عضویت در این شوراها دعوت به عمل آورد تا ضمن آگاهی از فرصت‌ها و تهدیدهای هر منطقه، در جهت تدوین سند راهبردی از تجربه و مشورت این متخصصان در برنامه‌های راهبردی و فعالیت‌های خود بهره گیرد.

تدوین شناخت‌نامه زبان فارسی در جهان

موضوع آن آگاهی از وضعیت گذشته و امروز زبان فارسی در خارج از کشور (26 کشور جهان) است. این اثر مبتنی‌بر گردآوری گزارش‌های پراکنده نمایندگی‌های فرهنگی از سال 1385 تا 1395 و استخراج اطلاعات مفید و قابل استفاده‌ آنها بوده است که در سال 1401 با همکاری نمایندگان بنیاد درحال به‌روزرسانی است.

استانداردسازی آموزش زبان فارسی در جهان

استاندارد آموزشی بنیاد سعدی به جهت هماهنگی و یکپارچه‌سازی سطوح آموزشی زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان و با هدف ساماندهی تشتت و پراکندگی موجود در سطح‌بندی محتوای آموزشی و آزمون‌سازی، در برنامه‌ریزی‌های آموزشی کلاس دوره‌های آموزشی کوتاه و بلندمدت، طراحی برنامه درسی، تهیه و تدوین مواد آموزشی و نیز تعیین سطح تدوین شد. این سند در بهار سال 1395 به تصویب نهایی رسید.

تشکیل شورای‌عالی برنامه‌ریزی و تدوین منابع آموزشی

به‌‌منظور تهیه کتاب‌ها و مواد مناسب آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، در تاریخ 25 فروردین ماه سال 1395 «شورای‌عالی برنامه‌ریزی درسی و تألیف منابع آموزشی» در بنیاد تشکیل شد و 23 دوره کتاب متنوع پیش‌بینی و برخی تألیف شده است. از اقدامات شورا در فرایند طرح و تولید محتوای اثر می‌توان به این موارد اشاره کرد: 1. نیازسنجی، اولویت‌گذاری و تدوین برنامه‌های بلندمدت و سالیانه؛ 2. هدایت و نظارت کمیته‌های تألیف و ابلاغ سیاست‌ها به آن؛ 3. نظارت بر تدوین نقشه محتوایی ترسیم شده کمیته‌ها.

پنج گام در آموزش زبان فارسی

مراحل اجرایی کردن آموزش زبان فارسی در قالب یک دوره‌ زمان‌بندی‌شده معین به‌صورت گام به‌گام ارائه شده است و این امکان را برای کارگزاران و مجریان آموزش فراهم می‌آورد تا با داشتن یک «نقشه‌ راه شفاف»، بتوانند مجموعه‌ مبانی درست و دقیق آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، استانداردها و الگوهای آموزش آن، مقررات اجرایی آموزش و در نهایت ارزشیابی‌ها و ارزیابی‌های هدفمند را انجام دهند.

آزمون‌سازی

تدوین آمفا (آزمون مهارتی زبان فارسی) و داتفا (دانش و مهارت تدریس زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان)

اقدامات اجرایی

امور نمایندگی‌ها: هدایت، نظارت و برنامه و بودجه

هدایت نمایندگان: توجیه رایزنان فرهنگی، سفرای جمهوری اسلامی ایران و نمایندگان.

نظارت بر عملکرد نمایندگان: تهیه گزارش‌های ۳ ماه یکبار و سالیانه از فعالیت نمایندگی‌های بنیاد در جهان، برای سازمان‌های بالادستی.

برنامه و بودجه: در پیوست 1 ذکر شده است.

امور استادان

تعامل و همکاری: 1. شناسایی 200 نفر از استادان و مدرسان ایرانی و غیر ایرانی مقیم در سایر کشورها و برقراری ارتباط 2. فراهم ‌کردن زمینه حضور مدرسان ایرانی و خارجی برای شرکت در دوره تربیت مدرس کوتاه‌مدت در بنیاد؛ 3. برگزاری دوره‌های آموزش روش تدریس زبان فارسی برای متقاضیان خارج از کشور؛ 4. برنامه‌ریزی و همکاری با مؤسسات خصوصی جهت برگزاری آموزش از راه دور برای مدرسان زبان فارسی.

به‌کارگیری استادان: 1. همکاری در اعزام استادان زبان و ادبیات فارسی از طریق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به کشورهای مختلف؛ 2. اعزام تعدادی از مدرسان جوان به دانشگاه‌های خارجی به‌منظور توسعه فعالیت‌های زبان فارسی علاوه‌بر استادان اعزامی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال‌های آغازین فعالیت بنیاد سعدی؛ 3. به‌کارگیری استادان و معلمان بومی زبان فارسی و ایرانیان مقیم برای کلاس‌های آزاد زبان فارسی در کشورهای مختلف؛ 4. اهدای مواد آموزشی و کمک آموزشی به استادان؛ 5. برگزاری اولین آزمون داتفا در تاریخ ششم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۸ توسط بنیاد سعدی؛ 6. استفاده از فارغ‌التحصیلان خارجی زبان فارسی به‌عنوان مدرس در مرکز آموزش زبان فارسی.

حمایت از ایرانیان مقیم

1. برگزاری و حمایت از دوره‌های آموزشی برای کودکان ایرانیان مقیم برای مثال در افریقای جنوبی و استرالیا؛ 2. حمایت از برگزاری دوره‌های آموزش زبان فارسی در مدارس آخر هفته در اروپا؛ 3. انجام طرح مشترک بررسی وضعیت آموزش زبان فارسی در کشور کانادا با محوریت آموزش زبان فارسی به کودکان ایرانیان مقیم در آن کشور؛ 4. حمایت از برگزاری کلاس‌های آخر هفته زبان فارسی برای ایرانیان مقیم قزاقستان و حمایت از کلاس‌های آموزش زبان فارسی برای ایرانی – ارمنیان مقیم ایروان.

امور دانشجویان و فارسی‌آموزان

1. شناسایی افراد نخبه ازجمله: برگزیدگان المپیادها، دانشجویان مستعد معرفی‌شده ازسوی استادان، تأکید به نمایندگی‌ها جهت معرفی فارسی‌آموزان ممتاز؛ 2. توجه ویژه به نخبگان شامل: استفاده از‌ آنها در نمایندگی‌ها به‌عنوان مدرس، مترجم و انجام کارهای پاره‌وقت و... ، تدریس زبان فارسی در دبیرستان‌ها و مراکز آموزش زبان فارسی، پذیرش ایشان در دوره‌های دانش‌افزایی، اولویت در اعطای راتبه تحصیلی، ایجاد زمینه برای به‌کارگیری فارغ‌التحصیلان خارجی زبان فارسی در ایران به‌عنوان مدرس؛ 3. اعطای راتبه تحصیلی: در پیوست 2 ذکر شده است.

دوره‌های آموزشی

مخاطبان دوره‌های آموزشی به‌طور کلی دو گروه هستند: زبان‌آموزان و مدرسان. نوع برگزاری این دوره‌ها نیز دو نوع مجازی و حضوری است. در پیوست 3 آمار مربوط به انواع دوره‌های آموزشی به شکل مبسوط درج شده است.

المپیادها

بنیاد سعدی در کشورهای مختلف المپیاد زبان فارسی برگزار می‌کند که آمار و اطلاعات آن در پیوست 4 ذکر شده است. دو نمونه مهم از المپیادهای اخیر که در سال 1401 برگزار شد، عبارتند از: المپیاد سخنرانی و متن‌خوانی در کشور چین و المپیاد سراسری ایران‌شناسی در کشور گرجستان.

آموزش مجازی

از اسفندماه سال 1398 حرکت بنیاد به‌سوی آموزش مجازی گسترده با 500 کلاس همزمان آغاز شده بود که براساس شرایط آموزشی در فروردین‌ماه سال 1399 کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی در جریان بودند. آمار در پیوست 5 درج شده است.

رویدادهای فناورانه

1. تولید نرم‌افزار چند رسانه‌ای تعاملی خودآموز برای ۳ مجموعه کتاب؛ 2. توسعه ادامه کار نرم‌افزار آموزش زبان فارسی با قابلیت ارتباط با سیستم تشخیص گفتار؛ 3. طراحی و توسعه بستر برگزاری مجموعه آزمون‌های مرتبط با زبان فارسی؛ 4. تهیه و تدوین نرم‌افزار جامع مدیریت آموزش مجازی؛ 5. غنی‌سازی محتوای کتاب‌های بنیاد سعدی با واقعیت افزوده؛ 6. طراحی فونتی استاندارد برای آموزش زبان فارسی و استفاده در کتاب‌ها و محتوای مجازی بنیاد سعدی.

تألیف

1. با توجه به ضرورت استانداردسازی آموزش زبان فارسی و به‌روزرسانی کتاب‌های آموزشی دانشگاهی، با همکاری انتشارات «سمت»، بیش از 80 عنوان کتاب تألیف شده مورد بررسی قرار گرفت؛ 2. در بهمن‌ماه سال 1392 گروه تولید محتوا با هدف تولید محتوای آموزشی زبان فارسی تشکیل شد. طبق آخرین آمار 23 کتاب به چاپ رسیده است. برای نمونه آثار تألیفی که در سال 1401 به چاپ رسیدند، عبارتند از: مینا1، مینا 3، مینا 4، چارچوب 3، دستور ساده زبان فارسی، روش‌های ساده آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان و گام اول (عربی). خروجی تألیفات در پیوست 6 ذکر شده است.

نرم‌افزار تحت وب پیکره بین‌المللی بنیاد سعدی

پیکره زبان‌آموز مجموعه داده‌های زبانی تولید شده توسط کسانی است که درحال یادگیری یک زبان هستند. به کمک پیکره‌های زبان‌آموز می‌توان روند یادگیری یک زبان را شناسایی و برای آموزش بهتر آن زبان برنامه‌ریزی کرد. نرم‌افزار پیکره زبان‌آموز بنیاد سعدی، نرم‌افزاری است تحت وب برای ورود و مدیریت متون تولیدی فارسی‌آموزان. در این نرم‌افزار می‌توان متون فارسی‌آموزان را از سطح آوایی تا نحوی برچسب‌گذاری کرد و براساس پارامترهای مختلف در آن به جستجو پرداخت.

توسعه ارتباطات برون سازمانی

عضویت و حضور فعال در شوراها و کارگروه‌های تخصصی

1. کمیسیون علمی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی؛ 2. شورای برنامه‌ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ 3. شورای کتاب سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛ 4. کارگروه فرهنگ و رسانه شورای‌عالی ایرانیان خارج از کشور؛ 5. شورای طرح و برنامه (اتاق فکر) شبکه جهانی جام جم؛ 6. کمیسیون فرهنگی یونسکو؛ 7. ستاد فرهنگی افغانستان؛ 8. کارگروه فرهنگی شورای راهبردی روابط خارجی دفتر مقام معظم رهبری.

گردهمایی مؤسسات فعال در آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان

بنیاد سعدی به «گردهمایی مؤسسات فعال در آموزش زبان فارسی در جهان» اقدام کرد و توانست پس از تعاملات فراوان با نهادهای مدعو و اخذ اطلاعات آموزشی و پژوهشی ایشان بانک اطلاعاتی ایجاد و کتاب متولیان را در سال 1393 به چاپ برساند. تاکنون 8 دوره از همایش برگزار شده است و حدود 40 مرکز یا مؤسسه در این رویداد شرکت می‌کنند.

اقدامات حمایتی

تجهیز مراکز

راه‌اندازی، تجهیز و حمایت از اتاق‌های ایران که در دانشگاه‌ها و مدارس خارجی هستند؛ آمار و توضیحات در پیوست 7 ذکر شده است؛ 2. نصب تندیس خیام در دانشگاه بغداد، خاقانی در دانشگاه ایروان و فردوسی در دانشگاه بنوان لاهور؛ 3. کمک به برپایی آزمایشگاه زبان فارسی در دانشگاه‌هایی مثل لاهور (پاکستان)، داکا (بنگلادش) و صوفیه (بلغارستان).

تهیه و ارسال

 منابع آموزشی

در سال‌های آغازین بنیاد سعدی بنابه درخواست رایزنی‌های فرهنگی کتاب‌های مختلفی که جنبه آموزشی برای فارسی‌آموزان داشتند ارسال می‌شد. با کمبود اعتبار و هزینه‌بر بودن ارسال کتاب‌ها سال به سال این حمایت محدود شده است، چنانکه در سال‌های اخیر ارسال کتاب‌ها، محدود به کتاب‌های چاپ‌شده بنیاد سعدی است.

حمایت از بخش‌های زبان فارسی

1. جلوگیری از تعطیلی بخش‌های زبان فارسی در بعضی از دانشگاه‌ها مثل دانشگاه‌های نومل و پیشاور پاکستان و دانشگاه‌های فارابی، آبلای خان قزاقستان و سالامانکای اسپانیا؛ .2 خدمت‌رسانی و حمایت از مدارسی که زبان فارسی، ‌‌زبان دوم آنهاست مثل مدارس ارمنستان، گرجستان، قرقیزستان، تاجیکستان، صربستان، لبنان، آلمان و اوکراین؛ 3. ایجاد کلاس‌های زبان فارسی در برخی مدارس مثل پنج مدرسه جدید در ارمنستان و قرقیزستان؛ 4. راه‌اندازی واحد زبان فارسی در دبیرستان مثل کشور صربستان؛ 5. کمک به راه‌اندازی دپارتمان‌ها وکرسی‌های زبان فارسی مثل دانشگاه ایمرسن ملتان، دانشگاه بانوان لاهور وکالج الزهرا دراسکرد و پاکستان؛ 6. مشارکت در‌ تأسیس مراکز آموزش زبان فارسی مثل عمان و استانبول در سال‌های 1392 و 1393. 7. حمایت مالی از 6 مدرسه ایرانی در انگلستان 230 نفر، 3 مدرسه در استرالیا 100 نفر، دو مدرسه در اتریش30 نفر، 6 مدرسه در آلمان100نفر، هفت مدرسه در آمریکا؛ 8. حمایت مالی از اتحادیۀ مدارس فارسی‌آموزی اروپا؛ 9. حمایت مالی از آموزش زبان فارسی در مراکز فرهنگی و دینی؛ 500 فارسی‌آموز در حوزه‌های علمیه، انجمن‌های دوستداران زبان‌فارسی، و مراکز فرهنگی.

شرکت در نمایشگاه کتاب

شرکت در نمایشگاه کتاب کشورهای روسیه، صربستان و فرانسه و معرفی کتاب‌ها و فعالیت‌های بنیاد سعدی به‌صورت رایگان و ارسال کتاب‌های بنیاد سعدی برای غرفه ایران در نمایشگاه‌های کتاب کشورهای آلمان، عراق، سوریه، روسیه، چین، عمان، ترکیه و صربستان.

حمایت از همایش‌های ادبی، زبان‌شناسی و آزفا

1. نهمین همایش بین‌المللی زبان‌شناسی ایران در اسفند ماه سال1393؛ 2. سومین همایش ملی زبان‌شناسی و آموزش زبان فارسی در اسفندماه سال 1394؛ 3. همایش بین‌المللی «جهان عاری از خشونت و آموزه‌های ادب فارسی و فرهنگ ایرانی» با همکاری مرکز ملی جهانی شدن در بهار سال 1394؛ 4. نخستین همایش ملی واکاوی منابع آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در مهرماه سال 1395؛ 5. دومین همایش دوسالانه آزفا در آبان‌ماه سال 1397؛ 6. شب آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در آذرماه سال1397؛ 7. روز پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال‌های 1393 تا  1401 (9 دوره)؛ 8. دهمین همایش بین‌المللی زبان‌شناسی ایران در مهرماه سال 1397.

فعالیت‌های رسانه‌ای

تولید محتوای تلویزیونی و رادیویی

1. بیش از 116 برنامه‌های رادیویی در حوزه زبان، ادب فارسی و گسترش آن در میان غیرفارسی‌زبانان صداوسیما پخش شده است؛ 2. بیش از 15 قسمت در برنامه «روز خوش» از شبکه جهانی جام جم و همه به‌صورت فیلم با حجم کمتر در صفحات اینستاگرام، آپارات، یوتیوپ و تعدادی هم در صفحه فیس بوک بارگذاری شده است؛ 3. پخش هشت برنامه در شبکه‌های دو، شش، جام جم و چهار.

فعالیت در فضای مجازی و وب‌گاه بنیاد سعدی

1. ارتباطات در فضای مجازی با صدها استاد و دانشجو و مرکز فعال و همچنین ارتباط‌گیری با گروه‌های زبان فارسی در شبکه‌های اجتماعی؛ 2. حمایت از آموزش زبان فارسی از طریق فضای مجازی. 3. تولید فیلم کوتاه برای تهیه بانک فیلم به‌عنوان محتوای کمک آموزشی.

 

طبق جدول بالا اقدام‌های مثبتی توسط بنیاد سعدی در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور صورت پذیرفته است. فعالیت‌های بنیاد سعدی را می‌توان در سه سطح بررسی کرد: سیاستگذاری، تولید محتوا و اجرا برنامه‌های آموزشی و مرتبط با زبان و ادبیات فارسی. اقدام‌های تخصصی و حرفه‌ای مناسبی درخصوص تولید محتوا توسط بنیاد سعدی صورت گرفته است. در سطح اجرا نیز با توجه به مشکلات مالی و اعتباری و همچنین همکاری و تعامل پایین دستگاه‌های ذی‌ربط، بنیاد سعدی دچار مشکلات و چالش‌‌هایی بوده است که در ادامه گزارش مورد توجه قرار گرفته است. علاوه‌بر آمار و اطلاعات مربوط به اقدامات و عملکرد بنیاد سعدی، به‌نظر می‌رسد نیاز است که اثر این اقدامات و عملکردها نیز سنجیده شود، به بیان دیگر اقداماتی که توسط این بنیاد صورت گرفته و به شکل گزارش عملکرد ارائه شده است، چه نتایج و اثرات عینی در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور داشته است؟‌ درواقع مقتضی است بنیاد سعدی علاوه‌بر گزارش عملکرد و اقدام‌های خود، برای بررسی و سنجش این اقدامات و فعالیت‌ها نیز تمرکز کند.

دیپلماسی زبانی کشور ترکیه؛ مطالعه موردی مؤسسه یونس امره

مؤسسه یونس امره در تاریخ 5 مه  سال2007 (15 اردیبهشت‌ماه سال 1386) با هدف گسترش تبادلات فرهنگی ترکیه با دیگر کشورها و به‌منظور معرفی و ارائه خدمات در زمینه زبان، تاریخ، فرهنگ و هنر کشور ترکیه برای مخاطبان خارجی‌ تأسیس شد. این مؤسسه در سال 2009 شروع به فعالیت کرد (وب‌گاه رسمی فارسی مؤسسه یونس امره)[12] و درحال حاضر دارای 64 مرکز در 53 کشور دنیاست. (Yunus Emre Enstitüsü, 2021: 6).

 

 

 

 

 

 

نمودار 2 . درصد توزیع مراکز فرهنگی به تفکیک مناطق در سال 2021[13]

 

 

به‌طور کلی فعالیت‌های مؤسسه یونس امره دو نوع است: 1. آموزش زبان ترکی و 2. فعالیت‌های علمی، فرهنگی و هنری (ŞAHİN, 2022: 57). فعالیت‌های مؤسسه یونس امره عمدتاً در چهار زمینه است که در جدول زیر شرح داده می‌شود:

 

جدول 5. زمینه‌های فعالیت مؤسسه یونس امره[14]

زمینه

توضیحات

اقدامات در این زمینه

آموزش ترکی

مؤسسه یونس امره، اقداماتی را انجام می‌دهد تا زبان ترکی را به‌عنوان یک زبان جهانی در استانداردهای بین‌المللی و در پرتو روش‌های علمی در داخل و خارج از کشور رواج دهد.

1. برگزاری دوره‌های حضوری و آنلاین آموزش زبان ترکی به‌عنوان زبان خارجی؛

2. گنجاندن ترکی به‌عنوان یک دوره زبان خارجی در برنامه درسی سایر کشورها؛

3. تهیه مجموعه آموزشی ترکی و مواد درسی تکمیلی؛

4. توسعه پورتال آموزش ترکی[15] برای کسانی که می‌خواهند خود ترکی یاد بگیرند؛

5. آموزش مربیانی که بتوانند ترکی را به‌عنوان زبان خارجی تدریس کنند؛

5. افزایش اثربخشی آزمون مهارت زبان ترکی (TYS) برای تعیین میزان مهارت افرادی که به زبان ترکی صحبت می‌کنند.

فرهنگ و هنر

مؤسسه یونس امره به‌منظور ایجاد تعامل فرهنگی در جهان از طریق فرهنگ و هنر و شناساندن ترکیه، اقداماتی را صورت می‌دهد.

1. برای حفاظت و ترویج میراث فرهنگی جهانی فعالیت می‌کند؛

2. فعالیت در تمامی شاخه‌های هنری؛

3. حمایت از فعالیت‌های تولیدی و ترویجی در حوزه فرهنگ و هنر؛

4. امکان تحرک و جابه‌جایی هنرمندان در سراسر جهان.

علم و آکادمی

مؤسسه یونس امره به‌منظور حمایت از مطالعات علمی و آکادمیک در مورد ترکیه و معرفی محتوا و انباشت فکری غنی آن به جهان فعالیت‌هایی را انجام می‌دهد.

1. تورکولوژی[16]/ مطالعات حوزه ترکیه در دانشگاه‌های جهان؛

2. معرفی تجربیات علمی و دانشگاهی ترکیه؛

3. برنامه‌های آموزشی با محتوای علمی.

دیپلماسی فرهنگی

مؤسسه یونس امره با توسعه شیوه‌های موفق در سراسر جهان در زمینه دیپلماسی فرهنگی، یک آکادمی دیپلماسی فرهنگی را برای انجام مطالعات نظری در این زمینه‌ تأسیس کرده است.

1. آکادمی دیپلماسی فرهنگی

2. تهیه نشریات در حوزه دیپلماسی فرهنگی

 

با توجه به جدول مذکور و نگاه مقایسه‌ای بین دیپلماسی زبانی کشور ترکیه (به‌طور ویژه مؤسسه یونس امره) و دیپلماسی زبانی کشور ما می‌توان این نکته را بیان کرد که مسئولیت آموزش زبان در ایران با بنیاد سعدی، مسئولیت بخش فرهنگ و هنر و به‌طور کلی دیپلماسی فرهنگی – بیشتر جنبه ادبیات فارسی به‌مثابه فرهنگ- با سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و مسئولیت بخش علمی و آکادمیک در حوزه گسترش زبان و ادبیات فارسی – و تلاش برای تبدیل شدن زبان فارسی به‌عنوان زبان علم- عمدتاً با دبیرخانه ستاد گسترش زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی مرکز همکاری‌های علمی و بین‌المللی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و تاحدودی جامعه‌المصطفی العالمیه بوده است. هرچند به‌طور کلی دستگاه‌های مختلف همکاری‌هایی برای گسترش زبان و ادبیات فارسی با دستگاه‌های مذکور دارند.

 

نمودار 3 . هزینه‌های مؤسسه یونس امره به تفکیک حوزه‌ها براساس آمار سال 2021

 

 

کارکنان مؤسسه یونس امره در سال 2021، تعداد 664 نفر بوده است که 216 نفر در داخل کشور و 488 نفر در خارج از کشور مشغول به فعالیت بوده‌اند. (Yunus Emre Enstitüsü, 2021: 155)

دوره‌های ترکی برای گروه‌های مختلف در سطوح گوناگون در مراکز خارج از کشور برگزار می‌شود. علاوه‌بر دوره‌های عمومی ترکی، دوره‌های ویژه‌ای مانند ترکی تجاری، ترکی برای کودکان، کلاس‌های ترجمه، ترکی مطبوعاتی و رسانه‌ای در این مراکز برگزار می‌شود. فعالیت‌های آموزش ترکی که در سال 2020 به محیط‌های آنلاین منتقل شد، در سال 2021 متمرکز شده و دوره‌های آنلاین ترکی علاوه‌بر آموزش حضوری برای همه گروه‌های سنی برگزار شد و به این علت آمار زبان‌آموزان رشد قابل‌توجهی داشت. (Yunus Emre Enstitüsü, 2021: 125) در پیوست 10 به آمار فعالیت‌های آموزشی ترکی در مراکز فرهنگی اشاره شده است.

اعتبارات دولتی تخصیص‌یافته مؤسسه یونس امره در سال 2021، میزان ₺233.668.000 لیر (حدود 12.7 میلیون دلار و حدود 5600 میلیارد ریال)[17] بوده است. حدود 85 درصد از درآمدهای مؤسسه از کمک‌های خزانه بوده و مابقی از درآمد فروش محصولاتی مثل کتاب، درآمد فعالیت‌هایی نظیر برگزاری دوره، جلسه، سمینار و آموزش، مالیات بر ارزش‌افزوده و آژانس تأمین اجتماعی (بیمه دولتی)، برگزاری آزمون، کمک‌های مؤسسات، سود سپرده و سود سهام و سایر درآمدهای متفرقه بوده است. (Yunus Emre Enstitüsü, 2021: 158) در پیوست 8 به شکل جزئی و دقیقی به آمار مربوط به ابعاد اقتصادی مؤسسه یونس امره اشاره شده است.

یافته‌های سیاستی مؤسسه یونس امره درخصوص دیپلماسی زبانی کشور ترکیه به‌شرح ذیل است:

  1. در دیپلماسی فرهنگی کشور ترکیه، گسترش زبان و ادبیات ترکی محوریت داشته و در رأس اهداف ارتباطات فرهنگی این کشور با کشورهای دیگر قرار دارد.
  2. مؤسسه یونس امره متولی دیپلماسی زبانی کشور ترکیه بوده و از این جهت اقدام‌های یکپارچه‌ای در زمینه گسترش زبان و ادبیات ترکی در حوزه‌های مختلف – یعنی آموزش ترکی، فرهنگ و هنر، علم و آکادمی و دیپلماسی فرهنگی- انجام داده است.
  3. مؤسسه یونس امره نسبت به بنیاد سعدی، نگاه اقتصادی‌تری به موضوع زبان داشته و همان‌گونه که ذکر شد، 15 درصد از درآمدهایش از فروش محصولاتی مثل کتاب، درآمد فعالیت‌هایی نظیر برگزاری دوره، جلسه، سمینار و آموزش، مالیات بر ارزش‌افزوده و آژانس تأمین اجتماعی (بیمه دولتی)، برگزاری آزمون، کمک‌های مؤسسات، سود سپرده و سود سهام و سایر درآمدهای متفرقه بوده است.

چالش‌های گسترش زبان فارسی در خارج از کشور

  1. چالش‌های کلان ساختاری

1-1. چالش در امر سیاستگذاری

قبل از‌ تأسیس بنیاد سعدی، شورای گسترش زبان فارسی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وظیفه سیاستگذاری در حوزه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور را برعهده داشت. با وجود اینکه در اساسنامه بنیاد سعدی، سیاستگذاری در زمینه‌های مرتبط با گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور[18] به‌عنوان یکی از وظایف بنیاد مطرح شده است، ولی همچنان دستگاه‌های ذی‌ربط در این حوزه رویه‌های مجزای خود را می‌پیمایند و بنیاد سعدی با وجود صراحت اساسنامه نقش کم‌رنگی در سیاستگذاری کلان در این زمینه دارد. به‌نظر می‌رسد عدم همکاری ساختارهای موازی با بنیاد سعدی تحول جدی در عرصه سیاستگذاری حوزه زبان فارسی در خارج از کشور ایجاد نکرده است.

 

2-1. فقدان نقشه راه

در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور نقشه راهی مبرزی وجود ندارد و افقی برای آن مشخص نشده است. همچنین در اسناد سیاستی نیز به شکل کلی به مفهوم ترویج زبان فارسی اشاره شده و پرداخت مفصل، جامع و اختصاصی در این زمینه وجود ندارد. از این جهت سردرگمی و پراکنده‌ کاری در بین دستگاه‌های ذی‌ربط در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج کشور دیده می‌شود. این درحالی است که در نقشه مهندسی فرهنگی کشور به «تدوین و اجرای سند گسترش خط، زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور در چارچوب نقشه مهندسی فرهنگی» اشاره شده است[19] که تاکنون اجرایی نشده است. به گفته مسئولان بنیاد سعدی، این بنیاد در قبال تدوین این سند مسئولیت داشته، اما در این خصوص هنوز اقدام جدی صورت نپذیرفته است. هرچند بنیاد سعدی «سند راهبردی زبان فارسی در جهان» را در سال 1396 تدوین و منتشر کرده، اما سطح و جایگاه این سند درون‌سازمانی بوده و فقط بنیاد سعدی را شامل می‌شود[20]؛ درصورتی‌ که با توجه به اساسنامه این بنیاد می‌تواند برای سایر دستگاه‌ها نیز در زمینه گسترش زبان فارسی در فراسوی مرزها نقشه راه تبیین کند.

 

3-1. هماهنگی و همکاری پایین دستگاه‌های ذی‌ربط

علاوه‌بر بنیاد سعدی که در زمینه گسترش زبان و ادبیات فارسی به شکل تخصصی فعالیت دارد، دستگاه‌های ذی‌ربط در این زمینه که به‌عنوان اعضای حقوقی در هیئت امنای بنیاد سعدی نیز حضور دارند، براساس اساسنامه بنیاد نسبت به گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور و مصوبات هیئت امنا مسئولیت داشته و باید گزارش عملکرد سالیانه خود را در این زمینه به هیئت امنا بنیاد سعدی ارائه دهند.[21] لذا یکی از چالش‌های مهم عدم همکاری و هماهنگی دستگاه‌های ذی‌ربط با بنیاد سعدی است. به‌نظر می‌رسد بنیاد سعدی، ضمانت اجرایی برای ایجاد هماهنگی و همکاری لازم برای گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور را در اختیار ندارد و سایر دستگاه‌ها مسیر خود را در این زمینه می‌پیمایند. برای مثال عدم هماهنگی‌های موجود بین سفارتخانه‌ها و نمایندگی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یکی از مصادیق عدم هماهنگی بین دو دستگاه وزارت امور خارجه و بنیاد سعدی مطرح است. (گزارش عملکرد ۱۰ساله بنیاد سعدی، 1401)

علاوه‌بر این، دستگاه‌های ذی‌ربط از اقدام‌ها و چالش‌های یکدیگر در حوزه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور به شکل مفصل و دقیق آشنا و آگاه نیستند که این موضوع بعضاً موجب عدم هماهنگی بین‌شان می‌شود. به‌نظر می‌رسد که یکی از علت‌های عدم هماهنگی در این زمینه، عدم ارائه گزارش عملکرد سالیانه دقیق و جامع دستگاه‌های ذی‌ربط از اقدامات‌شان در حوزه ترویج زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور بوده است. همچنین دستگاه‌های ذی‌ربط خود را ملزم بر هماهنگی و همکاری با دستگاه‌ها سیاستگذار نمی‌دانند و به‌جای نگاه تعاملی و سازنده، هریک از این دستگاه‌ها خود را متولی این حوزه دانسته و نیازی برای هم‌افزایی نمی‌بینند.

 

  1. چالش‌های آموزشی

1-2. مسائل مربوط به اساتید

  1. کمبود استادان متخصص در زمینه آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان (آزفا) و در نتیجه کاهش کیفیت آموزشی. درواقع تحصیلات مدرسان با حوزۀ آزفا ارتباطی ندارد و همچنین استقبال برخی کارشناسان صف از شیوه‌های سنتی آموزش زبان فارسی و عدم پذیرش لزوم یادگیری شیوه‌های نوین آموزش زبان فارسی توسط برخی مدرسان؛
  2. پایین بودن انگیزه مدرسان بومی به‌دلیل پایین بودن حق‌التدریس مدرسان بومی زبان فارسی و به‌طور کلی کم‌توجهی به تربیت مدرسان بومی آموزش زبان فارسی؛
  3. کافی نبودن مهارت‌های لازم و اطلاعات لازم از فرهنگ جامعۀ مخاطب ازسوی نیروی انسانی اعزامی برای حضور قوی در منطقه. (گزارش عملکرد ده‌ساله بنیاد سعدی، 1401)

 

2-2. جایگاه مبهم آزفا (آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان)

رشته آزفا[22] جایگاه مشخصی در دانشگاه‌ها ندارد، این درحالی است که این رشته‌ درواقع باید زیرمجموعه زبان‌شناسی باشد، ولی بعضاً به اشتباه ذیل زبان و ادبیات فارسی قرار می‌گیرد. با وجود اینکه این رشته به‌طور تخصصی به ترویج زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان می‌پردازد، ولی توجه و اهتمام زیادی بدان نمی‌شود. افرادی که رشته زبان و ادبیات فارسی خوانده‌اند، لزوماً نمی‌توانند در آموزش زبان فارسی به خارجی‌ها تجربه موفقی داشته باشند، زیرا آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان با زبان و ادبیات فارسی تفاوت دارد و یکی نیست.[23]

ازسوی دیگر مراکز آزفا نیز ذیل بخش‌های مختلفی ازجمله ریاست دانشگاه، امور بین‌الملل دانشگاه و دانشکده زبان و ادبیات فارسی قرار دارند و از این جهت جایگاه‌شان مبهم بوده و ثابت نیست، هرچند وزارت علوم، تحقیقات و فناوری درحال تهیه و تدوین آیین‌نامه‌ای برای حل این مسئله بوده است.[24]

 

3- 2. عدم هماهنگی در برگزاری آزمون استاندارد[25]

آزمون آمفا (آزمون مهارتی زبان فارسی) برای سنجش سطح زبان فارسی افراد غیرفارسی‌زبان است و آزمون داتفا (دانش و مهارت زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان[26]) به‌منظور سنجش دانش مدرسان زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان توسط بنیاد سعدی طراحی شده است. علاوه‌بر این آزمون‌ها، سامفا (سنجش استانداردهای مهارت‌های فارسی) آزمون بسندگی زبان فارسی است که توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار می‌شود. به‌نظر می‌رسد در زمینه برگزاری آزمون استاندارد زبان فارسی، تکثر و عدم هماهنگی وجود دارد.

 

  1. چالش‌های سیاسی و بین‌المللی

1-3 . عدم نگاه متقابل کشورها به گسترش دیپلماسی زبانی

توسعه دیپلماسی زبانی یک کشور، باید به شکل متقابل بین دو کشور صورت پذیرد و به شکل یکجانبه ازسوی کشور مقابل غیرقابل پذیرش است. یکی از معضلات گسترش زبان فارسی در فراسوی مرزهای جمهوری اسلامی ایران وجود نگاه غیرمتقابل به موضوع زبان است که اجازه فعالیت فرهنگی و زبانی را از کشور مقابل سلب می‌کند. به بیان دیگر در توسعه روابط فرهنگی حرکت گام به گام هر دو کشور نیاز است و در صورت عدم همکاری یک کشور، طرف مقابل نیز از ادامه همکاری فرهنگی عقب‌نشینی می‌کند. این مسئله همچنین مانع توسعه زبان فارسی در خارج از کشور شده است. [20]

 

2-3. ایران‌هراسی

تلاش رسانه‌های غربی و امپریالیستی سعی در تصویرسازی منفی، عقب افتاده، سیاه و آشفته از کشور ایران دارند. این مسئله باعث شده است که مردمان کشورهای مختلف جهان رغبت و تمایل اندکی برای یادگیری زبان فارسی داشته باشند، زیرا برخلاف واقعیات و با بازنمایی غلط توسط رسانه‌های معاند، نگاه دست پایینی به ایران داشته و انگیزه‌ای برای سفر به ایران و یادگیری زبان فارسی ندارند.

 

3-3. تعامل پایین کشورهای فارسی‌زبان در جهت حفظ و گسترش زبان فارسی

یکی از تجربه‌های ناموفق تعامل فرهنگی سه کشور فارسی‌زبان توقف پیرامون مؤسسه فرهنگی هنری فارسی‌زبان یا همان ایتا است. تجربه ناموفق دیگر در حوزه مشارکت این سه کشور برای‌ تأسیس یک شبکه تلویزیونی مشترک بود که به‌دلیل عدم توافق بر روی محتوای برنامه‌های آن به سرانجام نرسید. [20] با وجود اینکه در سه کشور ایران، تاجیکستان و افغانستان زبان فارسی به‌عنوان زبان اول بوده، اما این ظرفیت مغفول بوده و سه کشور نمی‌توانند ارتباطات گسترده‌ای برای هم‌افزایی و هم‌گرایی در حوزه زبان و ادبیات فارسی داشته باشند. مهم‌ترین علت عدم توسعه ارتباطات ایران با کشور افغانستان و تاجیکستان به‌ترتیب، عدم اهتمام دولت افغانستان به این موضوع و رسم‌الخط سیریلیک زبان فارسی در کشور تاجیکستان بوده است که در ادامه به آنها‌ پرداخته می‌شود.

 

4-3.  چالش زبان فارسی در کشور افغانستان

به‌نظر می‌رسد کم‌توجهی و عدم اهتمام کافی به زبان فارسی در کشور افغانستان مقارن با ورود امریکایی‌ها به این کشور و پیشبرد سیاست‌های ترویج زبان انگلیسی است. یکی از راهبردی‌های دیپلماسی فرهنگی امریکا پس از ورود به افغانستان در سال 2001، دیپلماسی زبانی بود. امریکا‌ به‌وسیله دیپلماسی زبانی و گسترش زبان انگلیسی در افغانستان سعی در ایجاد نفوذ فرهنگی داشت. اقدام‌ها و برنامه‌های امریکایی‌ها در راستای سیاست توسعه زبان انگلیسی در کشور افغانستان عبارتند از: دوره ۱۲‌ماهه آموزش زبان انگلیسی، طراحی دپارتمان آموزش زبان انگلیسی در وزارت آموزش‌عالی افغانستان، آموزش زبان انگلیسی برای وزارت مرزها، احیای مرکز آموزش زبان هرات، آموزش انگلیسی برای کارکنان خبرگزاری باختر، اداره مراکز زبان انگلیسی و یادگیری کامپیوتر و آموزش زبان انگلیسی برای وزارت امور خارجه افغانستان.[27] (راستی، 1400: 184) پس از اینکه دولت طالبان در سال 2021 در کشور افغانستان به قدرت رسید و دوره جمهوریت و حضور امریکایی‌ها در این کشور پایان یافت، همچنان توجه و اهتمام به زبان و ادبیات فارسی در این کشور روند نزولی داشته و دارد. علت مسئله این است که قومیت طالبان عمدتاً پشتون بوده و پشتون‌ها به زبان پشتو صحبت می‌کنند و از این جهت تعصب و اهتمام جدی بر روی زبان فارسی ندارند.

 

5-3. تفاوت رسم‌الخط زبان فارسی در تاجیکستان

کشور تاجیکستان جزو سه کشوری است که زبان رسمی آن فارسی بوده، اما با وجود این رسم‌الخط آن به شکل سیریلیک است. همچنین احتمال تغییر این رسم‌الخط و تبدیل آن به رسم‌الخط لاتین نیز وجود دارد. (گزارش زبان فارسی و سیاست همسایگی، 1401: 8) این مسئله باعث شده است که با وجود اشتراک زبانی مردمان تاجیک با ایرانیان، اما به‌دلیل تفاوت رسم‌الخط، برقراری ارتباطات مکتوب بین آنها سخت باشد. از این جهت این تفاوت رسم الخطی موجب فترت و جدایی مردمان تاجیک با فرهنگ کهن خود و همچنین عدم برقراری ارتباطات فرهنگی گسترده با کشور ایران و حتی افغانستان شده است.

 

6-3. رقبای منطقه‌ای و جهانی

امروزه توسعه زبان و فرهنگ خویش مورد توجه دولت‌ها قرار دارد و برخی از رقبای منطقه‌ای و جهانی‌ به‌ویژه ترکیه، کره، چین، عربستان و آلمان در تلاش برای گسترش زبان خود در مناطق اطراف ایران هستند. (گزارش زبان فارسی و سیاست همسایگی، 1401: 9) برای مثال تداوم فعالیت‌های کرسی‌های ایران‌شناسی و زبان فارسی تحت تأثیر فعالیت‌ها و هزینه‌های گسترده عربستان سعودی و ترکیه قرار گرفته است. به شکلی که اختصاص بورس‌های تحصیلی و تدارک سفرهای مطالعاتی و هزینه‌هایی که توسط این کشورها انجام می‌گیرد، فعالیت کرسی‌های ایران‌شناسی و زبان فارسی و انگیزه دانشجویان جهت تحصیل در این رشته‌ها را کم‌رنگ ساخته است. (گزارش آسیب‌شناسی وضعیت زبان فارسی و ایران‌شناسی، 1399: 2)

 

7-3. تهدیدات مربوط به کرسی‌های زبان فارسی

کل کرسی‌های فعال زبان فارسی اعم از اینکه با ایران همکاری دارند یا نه و یا واحدهای درسی الزامی ارائه می‌کنند یا اختیاری، تا تاریخ آذرماه سال 1401 به تعداد 66 بوده است. برخی از تهدیدهای کرسی‌های زبان فارسی در خارج از کشور عبارتند از:

  1. تداوم فعالیت‌ کرسی‌های زبان فارسی تحت تأثیر فعالیت‌ها و هزینه‌های گسترده عربستان سعودی و ترکیه – که اختصاص بورس‌های تحصیلی و تدارک سفرهای مطالعاتی ازجمله این اقداماتند- قرار گرفته است.
  2. گسترش فضای ایران‌‌هراسی ازسوی رسانه‌های جهانی موجب کاهش گرایش به‌سوی فارسی‌آموزی شده است.
  3. ابهام در روابط سیاسی میان جمهوری اسلامی ایران با برخی از کشورهای همسایه و عمدتاً کشورهای عربی بر روند فعالیت کرسی‌های زبان فارسی اثرگذار بوده است.
  4. مشکلات اقتصادی و مالی نیز بعضاً موجب توقف فعالیت کرسی‌های زبان فارسی شده است، برای مثال کرسی زبان و ادبیات فارسی در اواخر سال 1396 در دانشگاه رپوبلیکا جمهوری اروگوئه و با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران راه‌اندازی شد و به‌دلیل مشکل بودجه و عدم اعزام استاد فعالیت آن متوقف شد. (گزارش زبان فارسی و سیاست همسایگی، 1401)

 

8-3. تخریب و عدم مرمت میراث فرهنگی تمدن ایران فرهنگی در سایر کشورها

یکی از چالش‌های زبان فارسی در خارج از مرزهای جغرافیایی کشور عبارت است از خطر تخریب و نابودی میراث فرهنگی در کشورهای مختلف که تداعی‌گر فرهنگ ایرانی و زبان فارسی‌اند. با توجه به اینکه در طول تاریخ اسلام، معرفت دینی عمدتاً با زبان فارسی در آمیخته شده است، کتیبه‌های مساجد و اماکن مذهبی اغلب بن‌مایه‌های عرفانی به زبان فارسی دارند. برخی از علل و جریاناتی که موجب نابودی و تخریب این میراث فرهنگی می‌شوند، عبارتند از:

  1. وهابیت: سردمداران وهابی که عمدتاً در عربستان و پاکستان تحصیل کرده‌اند، با عنوان تجمل‌زدایی از مساجد سعی در نابودی کتیبه‌ها، سرامیک‌کاری و ساده‌سازی مساجد دارند. به این ترتیب کتیبه‌های فارسی نابود شده یا در خطر نابودی قرار دارند. این مسئله در کشورهای هندوستان، بنگادش و پاکستان بیشتر نمایان است.
  2. چین: جایگزینی کاشی‌های تزئینی چینی به‌جای کتیبه‌های تاریخی نیز موجب نابودی کتیبه‌های فارسی شده است.
  3. قومیت‌گرایی: برخی از جریان افراطی و قومیت‌گرای ترکی، کردی و ارمنی همواره به‌دنبال نابودی آن بخشی از میراث فرهنگی هستند که نشان از فرهنگ و تمدن ایران داشته باشد.
  4. آسیب‌های طبیعی نیز موجب تخریب این میراث فرهنگی می‌شود که شامل سیل، زلزله، یخبندان و طوفان است.[28]

 

  1. چالش‌های اقتصادی

1-4. اقتصادی نبودن یادگیری زبان فارسی

برخی از افراد زبان را به‌دلیل انگیزه‌های اقتصادی مثل تجارت، آموزش و ترجمه فرا می‌گیرند. یکی از علل کم بودن اقبال برای یادگیری زبان فارسی در این چارچوب، پایین بودن امکان درآمدزایی و همچنین عدم اشتغال آنها پس از یادگیری است. (گزارش زبان فارسی و سیاست همسایگی، 1401: 8)

 

2-4. درآمدزایی اندک از فروش محصولات و ارائه خدمات

یکی از چالش‌های اقتصادی فرضاً بنیاد سعدی این است که درآمدزایی بسیار اندکی از فروش محصولات، دوره‌های آموزشی و برگزاری آزمون‌ها دارد. به برآورد یکی از مسئولان بنیاد سعدی میزان درآمدزایی از موارد مذکور کمتر از 2 درصد اعتبارات بوده است[29] که این میزان در مقایسه با درآمدهای غیردولتی مؤسسه یونس امره – حدود 15 درصد است که در بخش قبلی بررسی شد-، ناچیز و اندک می‌باشد.

 

3-4. کمبود بودجه و اعتبارات نهادهای متولی نظیر بنیاد سعدی

یکی از چالش‌های اساسی بنیاد سعدی در زمینه توسعه زبان فارسی در خارج از کشور عدم تکافوی مالی و کمبود بودجه[30] برای پیشبرد برنامه‌ها و اقدام‌هاست. بنیاد سعدی به‌عنوان دستگاهی که در حوزه بین‌الملل و جهانی مشغول به فعالیت فرهنگی در حیطه زبان فارسی است و با توجه به افزایش نرخ ارز در طول سال‌های اخیر، افزایش محدود بودجه در این سال‌ها پاسخگوی نیازهای مالی و اقتصادی این بنیاد نیست.[31] به‌عبارتی هزینه‌های این بنیاد ارزی است، اما اعتبارات ریالی دریافت می‌کند که رشد اعتبارات ریالی نیز هم‌پای هزینه‌های ارزی نبوده است، به‌طوری که سطح عملیاتی بودجه بنیاد سعدی طی سال‌های اخیر به حدود یک‌ هفتم کاهش یافته است.

 

 

 

جدول 6. مقایسه نحوه تأمین ارز مورد نیاز بنیاد سعدی برمبنای یک میلیون یورو در 6 سال اخیر

(ارقام به میلیون ریال)

سال

1396

1397

1398

1399

1400

آبان‌ماه  1401

ابلاغیه سازمان برنامه

103356

108640

113490

130950

189150

220869

تخصیص بودجه

85000

99620

108106

127960

176681

98000

درصد تخصیص

82/2

91/7

95/3

97/7

93/4

44/4

خرید ارز (میلیون ریال)

40003

51331

61477

61000

61446

21724

درصد خرید ارز نسبت به تخصیص

47/1

51/5

56/9

47/7

34/8

22/2

نرخ ریالی یک واحد یورو (میانگین)

43027

76519

135413

289100

292600

310000

انحراف از تأمین ارز مورد نیاز

%7/03-

%32/92-

%54/60-

%78/90-

%79/00-

%92/99-

ارز خریداری شده (یورو)

929710

670829

454000

211000

210000

70000[32]

 

  1. چالش‌های درون‌سازمانی بنیاد سعدی

1-5. نقصان در اثرسنجی و اطلاع‌رسانی اقدامات

بنیاد سعدی علی‌رغم تلاش‌ها و اقداماتی که در زمینه گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور صورت داده است، لکن انعکاس مناسب و درخوری از گزارش عملکرد سالیانه‌ اقدامات خود کمتر داشته است که این مسئله نیاز به تقویت اطلاع‌رسانی و معرفی دستاورهای بنیاد مذکور دارد. این درحالی است که برخی از مؤسسات مشابه خارجی مثل یونس امره گزارش عملکرد سالیانه‌ چندصد صفحه‌ای از سال 2014 تاکنون در وب‌گاه خود جهت اطلاع عموم بارگذاری کرده است. ضمناً اثرسنجی اقدامات صورت پذیرفته و ارزیابی کیفی فعالیت‌های بنیاد سعدی از مواردی می‌باشد که مقتضی است مورد توجه جدی قرار گیرد.

 

2-5. کُند بودن چرخه تولید و توزیع منابع آموزشی

یکی دیگر از چالش‌های ساختاری و سازمانی بنیاد سعدی، کُند بودن چرخه تولید و توزیع منابع آموزشی بوده است. (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، 1401) به‌نظر می‌رسد علت اصلی این مسئله کمبود منابع اعتباری باشد که ظرفیت‌های بالقوه این نهاد را معطل نگه داشته است. گرچه دلایل دیگری نیز متصور است که می‌تواند معلول کمبود منابع بودجه‌ای باشد مثلاً حضور کم‌رنگ برخی از مدیران این بنیاد به‌دلیل هیئت علمی بودن در دانشگاه و نبود مکانیسم جذب هیئت علمی توسط خود بنیاد است.

 

 

 

 

جمع‌بندی: راهکارهای گسترش زبان فارسی در خارج از کشور

  1. محوریت شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در امر سیاستگذاری و ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌های ذی‌ربط

1-1. تدوین سند گسترش خط، زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور

در بند «۲۲» (بند «۲۱» سال 1393) اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان یازدهم از نقشه مهندسی فرهنگی به «تدوین و اجرای سند گسترش خط، زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور در چارچوب نقشه مهندسی فرهنگی» اشاره شده است. به‌نظر می‌رسد تدوین این سند گام رو به رشدی در جهت ترسیم یک نقشه راه برای حفظ و توسعه خط، زبان و ادبیات فارسی خواهد بود. در این سند می‌توان به اهداف و استراتژی گسترش زبان فارسی در خارج از کشور پرداخت و از نظر زمانی نیز افقی را برای این موضوع طراحی کرد. پیشنهاد می‌شود بنیاد سعدی متن سند را تهیه و تدوین کرده و شورای‌عالی انقلاب عالی انقلاب فرهنگی به تصویب برساند. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز در حضور اعضای شورای انقلاب فرهنگی در تاریخ 1387/09/23 پیرامون نقش سیاستگذاری کلان شورای‌عالی انقلاب فرهنگی می‌فرمایند: «سیاستگذاری راهبردی، برعهده شورای‌عالی انقلاب فرهنگی است. در زمینه‌های گوناگون هم، واقعاً سندهای مکتوب و مدون لازم است».[33] در این سند سیاستی می‌توان به مسئله تعدد دستگاه‌ها، مشخص نبودن جایگاه هریک در قبال سایرین، عدم هماهنگی این دستگاه‌ها و چالش حوزه سیاستگذاری را به شکل قانونمند حل کرد و نگاشت نهادی درخصوص وظایف و اهداف فعالان حوزه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور صورت داد.

 

2-1. ایجاد کمیسیون تخصصی در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

ایجاد کمیسیون تخصصی «گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور» ذیل شورای‌عالی انقلاب فرهنگی می‌تواند موجب گردد تا به شکل تخصصی موضوع گسترش زبان فارسی در فراسوی مرزهای کشور رصد و بررسی ‌شود. با توجه به چالش‌های حوزه سیاستگذاری زبان فارسی در خارج از کشور و عدم هماهنگی و همکاری لازم بین دستگاه‌های ذی‌ربط، پیشنهاد می‌شود که شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نقش سیاستگذاری در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور را برعهده بگیرد و در این خصوص ورود جدی‌تری داشته باشد.

همچنین برای هماهنگی هرچه بیشتر در زمینه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور، پیشنهاد می‌شود که دستگاه‌های ذی‌ربط گزارش عملکرد سالیانه دقیق و جامعی از اقدامات‌شان به کمیسیون مزبور ارائه دهند و با انتشار عمومی آن سایر دستگاه‌های ذی‌ربط و مردم از فعالیت‌ها در این زمینه اطلاع یابند.

 

3-1. ساماندهی برگزاری آزمون‌های بین‌المللی زبان فارسی

همان‌گونه که اشاره شد، بین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و بنیاد سعدی چالشی در زمینه آزمون بین‌المللی زبان فارسی وجود دارد. در بند «۱۷» از ماده (۲) اساسنامه بنیاد سعدی به «برگزاری المپیادهای منطقه‌ای و جهانی و آزمون‌های استاندارد تعیین سطح زبان فارسی» به‌عنوان یکی از وظایف بنیاد توجه شده است. همچنین طبق ماده واحده «ساماندهی برگزاری آزمون‌های بین‌المللی زبان فارسی» که توسط شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در جلسه 809 مورخ 1397/03/29 تصویب شد، این‌گونه آمده است: «آیین‌نامه و استاندارد آزمون بین‌المللی مهارت زبان فارسی (آمفا) توسط بنیاد سعدی و با مشارکت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تدوین و توسط دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به وزارت مزبور و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط جهت اجرا و اعمال، ابلاغ می‌گردد». بر این اساس دستگاه‌های ذی‌ربط –وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان سنجش آموزش کشور و بنیاد سعدی- موظف هستند نسبت به این ماده واحده شورای‌عالی انقلاب فرهنگی اهتمام ورزند و بدان تمکین کنند. همچنین طی نامه‌ای که در تاریخ 1393/03/28 به شماره 25791/1 از دفتر مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ابلاغ شده، بر همکاری و هماهنگی دستگاه‌های ذی‌ربط با بنیاد سعدی براساس مصوبات شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تأکید شده است.[34]

 

  1. استفاده از ظرفیت آموزش عالی و تقویت زبان فارسی به‌عنوان زبان علم

1-2. سیاست افزایش پذیرش دانشجویان بین‌المللی

یکی از راه‌های گسترش زبان فارسی در خارج از کشور توجه بیش از پیش به پذیرش دانشجویان بین‌المللی است، زیرا این دانشجویان بین‌المللی علاوه‌بر علم‌آموزی و تحصیل، زبان فارسی را نیز به‌عنوان زبان تحصیل خود یاد می‌گیرند. طبق مصوب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در جلسه 607 مورخ 1386/04/05، «تدریس در کلیه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌عالی کشور برای همه دانشجویان اعم از ایرانی و غیرایرانی باید به زبان فارسی انجام پذیرد». در سند نقشه جامع علمی کشور[35] و سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور[36] به پذیرش دانشجوی بین‌المللی به‌عنوان راهبردی جهت گسترش زبان فارسی اشاره شده است. سیاست افزایش پذیرش دانشجویان بین‌المللی همواره روند رو به رشدی در دوران پس از انقلاب اسلامی داشته است. (صبوری کزج، 1401: 177) در سال‌های اخیر و در ماده (66) قانون برنامه ششم توسعه نیز به موضوع افزایش تعداد پذیرش دانشجویان بین‌المللی اهتمام جدی شده است. پذیرش دانشجوی بین‌المللی عمدتاً به دو شکل بورسیه و با هزینه شخصی صورت می‌پذیرد. آنچه مورد توجه است، زمینه‌سازی برای افزایش پذیرش دانشجویان بین‌المللی با هزینه شخصی است که دیگر نه‌تنها بار اقتصادی برای دولت ندارد، بلکه از نظر اقتصادی نیز دارای مزیت‌هایی‌ است. درواقع وزارت علوم، تحقیقات و فناوری باید زمینه را برای پذیرش دانشجویان بین‌المللی فراهم آورد و این روند رو به رشد با قوت بیشتری ادامه یافته و دچار کاهش نشود. همچنین پیشنهاد می‌شود در قانون برنامه هفتم توسعه نیز همچون قانون برنامه ششم توسعه به موضوع افزایش پذیرش دانشجوی بین‌المللی توجه شود.

 

2-2. نگارش متون علمی به زبان فارسی

«اولین و مهم‌ترین عامل تبدیل یک زبان به زبان علم، جامعه علمی و تولید علم می‌باشد». (سیف الدین و همکاران، 1391: 112) توجه و اهتمام بیش از پیش به نگارش مقاله‌ها، رساله‌ها، پایان‌نامه‌ها، کتب و سایر متون علمی و همچنین توسعه علمی کشور در تبدیل شدن زبان فارسی به‌عنوان زبان علم مؤثر است. در نقشه مهندسی فرهنگی،[37] سند نقشه جامع علمی کشور،[38] سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور،[39] سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها[40] و سند جامع روابط علمی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران[41] به تولید متون علمی و توسعه زبان فارسی به‌عنوان زبان علمی مرجع در جهان توجه شده است.

دو اقدامی که در جهت پیشبرد این راهبرد پیشنهاد می‌شود، عبارتند از:

  1. افزایش سطح کیفی مجلات علمی-پژوهشی که به زبان فارسی مقالات خود را منتشر می‌کنند و تشویق اساتید، پژوهشگران و دانشجویان به انتشار مقاله‌های خود در این مجلات. این تشویق می‌تواند از طریق لحاظ کردن امتیاز مربوطه و بالاتر در آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی، آیین‌نامه‌های جذب اعضای هیئت علمی و آیین‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی و ... باشد.
  2. پرداخت حق‌الزحمه به پژوهشگران بین‌المللی که در مجله‌های فارسی در رشته‌های مختلف علمی اقدام به انتشار مقاله به زبان فارسی کنند.

همچنین در سند نقشه جامع علمی کشور[42] به معادل‌سازی فارسی برای واژه‌های بیگانه توجه شده است که این موضوع در تقویت بنیه زبان فارسی برای تبدیل شدن به زبان علم مؤثر است. درصورتی که زبان فارسی به‌عنوان یک زبان علمی در جهان شناخته شود، محل رجوع افراد علمی در سراسر جهان قرار می‌گیرد و به این ترتیب و از طریق نهاد علم، زبان فارسی در فراسوی مرزهای جغرافیای جمهوری اسلامی ایران گسترش خواهد یافت.

مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در دیدار اساتید دانشگاه‌ها، در تاریخ 1392/05/15 و درخصوص توسعه زبان فارسی به‌عنوان زبان علم می‌فرمایند:

«از پیشرفت علمی در کشور برای گسترش و نفوذ زبان فارسی استفاده شود. ... فارسی بنویسید، فارسی واژه‌سازی کنید و اصطلاح ایجاد کنید. کاری کنیم که در آینده، آن کسانی که از پیشرفت‌های علمی کشور ما استفاده می‌کنند، ناچار شوند بروند زبان فارسی را یاد بگیرند. ... کمااینکه بعضی از کشورهای اروپایی هم نگذاشتند زبان انگلیسی تبدیل شود به زبان علمی آنها - مثل فرانسه، مثل آلمان اینها زبان خودشان را به‌عنوان زبان علمی در دانشگاه‌هایشان حفظ کردند».[43]

 

2-3. استفاده از ظرفیت اساتید اعزامی برای فرصت‌های مطالعاتی جهت تدریس زبان فارسی

اساتیدی که توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به کشورهای مختلف برای گذراندن فرصت‌های مطالعاتی اعزام می‌شوند، در صورت تمایل می‌توانند در کنار فعالیت پژوهشی و آموزشی خود در آن کشور به تدریس زبان فارسی در قالب کرسی‌های زبان فارسی بپردازند. هرچند برای این اساتید نیز سپری شدن دوره تخصصی کوتاه‌مدت آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان یک امر ضروری خواهد بود. پیشنهاد می‌شود که استفاده از این اساتید برای گسترش زبان فارسی در خارج از کشور با مسئولیت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری صورت پذیرد و ردیف بودجه‌ای نیز برای آن تعریف شود تا کمک هزینه‌ای نیز به این اساتید اختصاص یابد. این موضوع موجب تقویت کرسی‌های زبان فارسی در خارج از کشور شده و از توقف آن جلوگیری می‌شود.[44]

 

  1. استفاده از ظرفیت گردشگری و میراث فرهنگی جهت ترویج زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور

3-1.توسعه گردشگری ادبی

یکی از راهکارهای تبلیغ و ترویج زبان و ادبیات هر کشوری، تلاش در راستای توسعه «گردشگری ادبی»[45] است. غنا و پیشینه ادبی موجود در کشور ما نیز موجب شده است تا شهرهای متعدد کشور از قابلیت کافی برای توسعه این شکل از گردشگری برخودار باشند. تبریز (زادگاه محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار)، شیراز (حافظ و سعدی)، همدان (باباطاهر)، یوش (نیما یوشیج)، نیشابور (خیام و عطار)، اصفهان (صائب تبریزی؛ زاده تبریز)، شاهرود (شیخ ابوالحسن خرقانی) و مشهد اردهال (سهراب سپهری) هر یک نمونه‌ای از ظرفیت‌های موجود در کشور برای توسعه گردشگری ادبی به‌شمار می‌روند.

در این میان، توسعه گردشگری ادبی از آن جهت که صحنه‌ای برای نمایش ظرفیت‌های زبانی و عقبه زبان فارسی در کشور را در برابر چشم جهانیان فراهم می‌آورد، می‌تواند به گسترش و تقویت زبان فارسی و شیفته‌سازی اذهان تبعه کشورهای دیگر فراهم آورد، اما مشارکت میان متولیان زبان و ادبیات فارسی و متولی حوزه گردشگری در کشور می‌تواند به طرح‌هایی منجر شود که به تقویت همزمان دو حوزه «گسترش و تبلیغ برای زبان فارسی» و «توسعه گردشگری فرهنگی» در کشور منتج شود. یکی از طرح‌های یاد شده در این زمینه می‌تواند تهیه «نقشه و سند راهبردی توسعه گردشگری ادبی» در کشور باشد که در آن اولویت‌های توسعه‌ای هریک از نقاط گردشگری ادبی در کشور مشخص و راهبردهای تحقق‌ آنها با تعریف وظایف هر نهاد متولی تعریف می‌شود.

علاوه‌بر این، نظر به اینکه «زبان فارسی» میراث ارزشمند مشترک ما با کشورهایی نظیر افغانستان و تاجیکستان به‌شمار می‌رود، می‌توان برنامه‌های مشارکتی را با این کشورها به‌منظور توسعه گردشگری ادبی مورد توجه قرار داد. یکی از این برنامه‌ها می‌تواند برگزاری «تورهای مشترک گردشگری ادبی» در بین کشورهای یاد شده باشد؛ تورهای بین‌المللی که به‌صورت مشترک با کشورهای همجوار و هم زبان طراحی و به اجرا گذاشته می‌شود.

2-3. استفاده از تورهای آشناسازی درخصوص زبان و ادبیات فارسی

یکی از راه‌های افزایش جذابیت در جهت آموزش زبان فارسی برگزاری تورهای آشناسازی[46] است. این طرح علاوه‌بر اینکه فارسی‌آموزی و تدریس زبان فارسی را برای مخاطب جذاب کرده، همچنین قدمی در جهت شناساندن فرهنگ ایرانی و زبان و ادبیات فارسی به علاقه‌مندان است و موجب تعمیق ارتباط آنها با فرهنگ ایرانی می‌شود. مخاطبان این طرح عبارتند از: 1. اساتید شاخص غیرایرانی زبان فارسی در خارج از کشور؛ 2. زبان‌آموزان ممتاز ذیل برنامه‌های آموزشی بنیاد سعدی؛ 3. دانشجویان ممتاز شرکت‌کننده در کرسی‌های زبان فارسی در خارج از کشور؛ 4. پژوهشگران، اساتید و دانشجویان غیرایرانی خارج از کشور که در زمینه زبان و ادبیات فارسی آثار ارزشمندی تألیف کرده‌اند مثل پایان‌نامه، مقاله و کتاب؛ 5. شاعران و ادیبان زبان فارسی و همچنین اساتید و پژوهشگران حوزه زبان و ادبیات فارسی در کشورهای منطقه‌ به‌ویژه کشورهای فارسی‌زبان؛ 6. اصحاب رسانه و خبرنگاران و چهره‌های موجه فضای مجازی خارج از کشور با هدف پوشش خبری و ارائه تبلیغات در زمینه زبان و ادبیات فارسی. این طرح با مشارکت دستگاه‌های ذی‌ربط و در یک بازه زمانی کوتاه‌مدت 7 الی 10 روزه قابل برگزاری است.

 

3-3. استفاده از ظرفیت مکمل سایر اشکال گردشگری

یکی از اهداف توسعه گردشگری توسط کشورها علاوه‌بر رونق اقتصادی، به رخ کشیدن فرهنگ خود به سایر جوامع و کشورهاست/ (کروبی، 1382: 21) به‌طور کلی ورود گردشگران به کشور موجب آشنایی‌ آنها با مظاهر فرهنگ ایرانی اعم از زبان و ادبیات فارسی می‌شود. از این جهت، توسعه صنعت گردشگری در ترویج زبان فارسی مؤثر خواهد بود. یکی از راه‌هایی که دستگاه‌های ذی‌ربط می‌توانند برای گسترش زبان فارسی به مخاطبان و گردشگران خارجی انجام دهند، آشنایی ایشان با زبان و ادبیات فارسی در قالب تبلیغات است. برخی از این اقدام‌ها برای تبلیغ زبان فارسی به گردشگران خارجی عبارتند از:

  1. تقدیم بسته‌های فرهنگی (کتابچه، بروشور، کلیپ‌های کوتاه آموزشی و ...) آشنایی با زبان و ادبیات فارسی به گردشگران خارجی در هتل‌های گردشگری، آژانس‌های گردشگری، حمل‌ونقل هوایی بین‌المللی، اماکن تاریخی، تفریحی و زیارتی، موزه‌ها و بیمارستان‌ها و مطب‌هایی که بیماران خارجی بدان‌ها رجوع کنند.
  2. بارگذاری کلیپ‌های کوتاه و یادداشت‌هایی پیرامون آشنایی با زبان و ادبیات فارسی به زبان‌های مختلف دنیا در سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی مربوط به هتل‌های گردشگری، آژانس‌های گردشگری، موزه‌ها، حمل‌ونقل هوایی بین‌المللی، دستگاه‌های حاکمیتی که مخاطبان خارجی دارند و غیره.

وظیفه تولید محتوا این موارد مذکور با بنیاد سعدی بوده[47]و وظیفه انتشار و توزیع آن با دستگاه‌های مذکور خواهد بود.

 

 

4-3.ثبت جهانی میراث فرهنگی ناملموس در حوزه زبان و ادبیات فارسی

یکی از راه‌های حفظ، تقویت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در سطح جهانی و بین‌المللی ثبت میراث فرهنگی ناملموس[48] در حوزه زبان و ادبیات فارسی در «کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس»[49] است. اقدام هایی که «پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون» می‌تواند در این‌ خصوص صورت دهد، عبارتند از:

  1. پیوست زبان و ادبیات فارسی در ثبت میراث فرهنگی ناملموس: استفاده از اشعار و متون ادیبانه فارسی به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس که به ثبت جهانی می‌رسد. در این موضوع به شکل غیرمستقیم به زبان و ادبیات فارسی توجه و اهتمام داده می‌شود. برای مثال در ثبت جهانی چوگان به شاهنامه‌خوانی اشاره می‌شود.
  2. ثبت میراث فرهنگی ناملموس در حوزه زبان و ادبیات فارسی: اختصاص کامل یک ثبت جهانی به میراث فرهنگی ناملموس که ارتباط مستقیم با زبان و ادبیات فارسی دارد، برای مثال ثبت شخصیت‌های ادبی ازجمله حافظ، سعدی و فردوسی یا آثار‌ آنها در کنوانسیون مذکور به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس و همچنین دیگر مصادیق عینی حوزه زبان و ادبیات فارسی.

 

5-3. تفسیر میراث فرهنگی با تأکید بر ادبیات فارسی

تفسیر، یک فرایندی آرام است که امکان تجسم کردن را به گردشگران می‌دهد و هدف اصلی آن ایجاد انگیزش در مخاطب است. در تولید تفسیر، داده‌های اولیه به اطلاعات تبدیل می‌شود، سپس این اطلاعات به هم ربط داده شده و ترکیب می‌شوند و در نتیجه تفسیر جذابی ارائه می‌گردد. داستان‌سرایی مرحله دیگری از تفسیر است که گردشگران را در موقعیتی از برنامه گردش، به‌عنوان حس خلاقانه زندگی قرار می‌دهد و اجزا و ماهیت‌های جدا را در کلی منسجم و در عین حال متفاوت نقش می‌دهد. راهنمای گردشگری؛ نقش برجسته‌ای در تفسیر میراث فرهنگی دارد. (منصوری و شفیعا، 1398: 77) یکی از اقداماتی که راهنمایان گردشگری می‌توانند در جهت حفظ و گسترش زبان فارسی انجام دهند، انتقال محتوای غنی ادبیات فارسی‌ به‌وسیله تفسیر میراث فرهنگی است. راهنمایان گردشگری می‌توانند در تولید تفسیر از میراث فرهنگی به ابعاد ادبیاتی و زبانی آن نیز توجه بیشتری کرده و همچنین اهتمام ویژه‌ای به روایت تفسیر و داستان‌سرایی درخصوص میراث فرهنگی مرتبط با ادبیات فارسی داشته باشند.

 

6-3. کنشگری فعال در راستای حفظ میراث فرهنگی در حوزه زبان فارسی در سایر کشورها

یکی از چالش‌ها درخصوص میراث فرهنگی تمدن ایران فرهنگی در سایر کشورها، تخریب و عدم مرمت‌ آنهاست. پیشنهاد می‌شود با مشارکت وزارت امورخارجه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فرایند «شناسایی، مستندسازی و معرفی» این میراث توسط پژوهشگران صورت پذیرد. ابتدا این میراث فرهنگی شناسایی شده و دسته‌بندی می‌شود. سپس مستندنگاری این آثار از طریق عکس و فیلم انجام شود. در مرحله آخر این مستندها در رسانه‌ها و سایت‌ها معرفی شود. این فرایند موجب می‌شود که کشورها نتوانند به‌راحتی این میراث فرهنگی را تخریب و نابود کنند و دولت‌ها مجاب می‌شوند که از این آثار حفاظت و حراست کنند. همچنین آن میراث فرهنگی که اهمیت و ارزش خیلی بالایی دارند و خطر نابودی‌اش نیز بسیار است، می‌تواند در قالب تعریف یک پروژه توسط دستگاه‌های ذی‌ربط مرمت شده و مانع از نابودی آن شود.[50]

 

  1. افزایش توان اقتصادی بنیاد سعدی و حرکت به سمت اقتصادی سازی آموزش زبان فارسی

1-4. حمایت مالی شرکت‌ها و مؤسسات تجاری

بنیاد سعدی با توجه به شرایط فرهنگی هرکشور و هماهنگی با شرکت‌ها و مؤسسات اقتصادی و تجاری می‌تواند ظرفیتی برای تبلیغات آنها فراهم آورد و در مقابل از حمایت مالی آنها نیز برخوردار شود. این موضوع از یکسو موجب افزایش توسعه تجاری و بازرگانی در خارج از مرزهای کشور می‌شود و ازسوی دیگر موجب افزایش توان اقتصادی بنیاد سعدی در جهت توسعه زبان و ادبیات فارسی می‌شود. برخی از این خدمات بازرگانی که توسط بنیاد سعدی ارائه می‌گردد، می‌تواند به این شرح باشد: 1. نمایش نام شرکت حامی در شعبه‌های بنیاد سعدی در خارج از کشور؛ 2. پخش آگهی تبلیغاتی به‌عنوان میان‌برنامه در آموزش مجازی؛ 3. تبلیغات محصولات شرکت در وب‌گاه و شبکه‌های اجتماعی منتسب به بنیاد سعدی؛ 4. نام شرکت در کنفرانس‌ها یا سمینارهای به‌عنوان حامی مالی مطرح شود؛ 5. در برخی از تجهیزات و امکانات بنیاد سعدی، نشان شرکت حامی به نمایش گذاشته شود.

 

2-4. تشویق‌های مالیاتی

یکی از راه‌های تشویق به مشارکت برای توسعه زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور استفاده از ظرفیت‌های داخلی‌ به‌وسیله تشویق‌های مالیاتی است. بر این اساس بنگاه‌ها، مؤسسات و شرکت‌هایی که در راستای گسترش زبان فارسی در خارج از کشور فعالیتی صورت می‌دهند، از مزایای معافیت مالیاتی برخوردار خواهند شد. نمونه موفق جهانی این موضوع «بنیاد کره» است که طبق آمار کمک‌های مالی به بنیاد کره در سال 2011، به میزان 2.226.065 دلار (حدود صد میلیارد تومان)[51] بوده است.[52]

 

3-4.هیئت مشاوران اقتصادی بنیاد سعدی

نمونه موفق جهانی شبیه به این طرح در مؤسسه گوته (متعلق به کشور آلمان) می‌باشد.[53] در هیئت مشاوران اقتصادی بنیاد سعدی که در این گزارش پیشنهاد به‌ تأسیس آن مطرح می‌شود، نمایندگانی از برخی شرکت‌های تجاری و اقتصادی کشور، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و وزارت امور خارجه حضور دارند که پیشنهاد می‌شود مسئولیت تشکیل هیئت مشاوران اقتصادی با بنیاد سعدی باشد. این هیئت با مشارکت یکدیگر طرح‌های مشترک سیاسی، فرهنگی و اقتصادی که سود مشترک دارد را پیش خواهند برد. درواقع این طرح سه رکن دارد: اقتصاد، فرهنگ و سیاست که از هریک نمایندگانی در این هیئت حضور دارند تا پروژه‌های مشترک را پیش برند.

 

4-4. درآمدزایی از طریق فروش محصولات و ارائه خدمات

یکی از راه‌های افزایش توان اقتصادی بنیاد سعدی توجه بیشتر به سیاست‌های درآمدزایی از طریق فروش محصولات (کتاب، نرم‌افزار و ...)، برگزاری دوره‌های آموزشی و آزمون‌هاست. تحقق این امر نیازمند افزایش تمایل به فارسی‌آموزی توسط مخاطبان خارجی و افزایش کیفیت دوره‌های آموزشی است.

 

5-4. افزایش اعتبارات دولتی بنیاد سعدی

در کنار تمام پیشنهادهای اقتصادی، افزایش اعتبارات دولتی بنیاد سعدی یک امر ضروری به‌نظر می‌رسد. درواقع بنیاد سعدی در مقایسه با مؤسسات مشابه خارجی خود اعتبارات دولتی به شدت محدودی دارد و قابل مقایسه نیست. در این گزارش نیز در مورد اعتبارات دولتی بنیاد سعدی و هم مؤسسه یونس امره مطالبی عنوان شد که خود مؤید محدود بودن اعتبارات دولتی بنیاد سعدی است.

 

  1. تقویت ارتباطات میان‌فرهنگی و دیپلماسی رسانه‌ای با تأکید بر کشورهای فارسی‌زبان

1-5. برنامه‌های فرهنگی برای افغانستانی‌های ساکن ایران

تعداد قابل‌توجهی افغانستانی در کشور ایران زندگی می‌کنند. با وجود اینکه زبان رسمی کشور افغانستان فارسی است و این زبان جایگاه بالایی در بین مردم داشته، اما دولتمردان افغانستان اهتمام جدی در راستای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی نداشته‌اند و از آن غفلت دارند. یکی از راه‌های مقابله با این مسئله، استفاده از ظرفیت افغانستانی‌های ساکن ایران برای توسعه ارتباطات میان‌فرهنگی و تأکید بر اشتراکات زبانی است. برخی از این برنامه‌ها که می‌توان در این خصوص ارائه داد، عبارتند از: 1. اختصاص بخشی از زمان یکی از شبکه‌های صداوسیما به برنامه‌های مختص به فرهنگ افغانستان با مشارکت خود افغانستانی‌ها و با محوریت زبان فارسی؛ 2. برگزاری نشست‌ها و همایش‌هایی درخصوص زبان و ادبیات فارسی با مشارکت افغانستانی‌ها؛ 3. برجسته‌سازی و تقدیر از ادبا و شعرای افغانستانی زبان فارسی در رسانه ملی، کتب ادبی و محافل شعر و ادب.[54]

 

2-5. استفاده از دیپلماسی رسانه‌ای

الف) ایجاد شبکه تلویزیونی مشترک بین‌المللی: ایجاد یک شبکه تلویزیونی بین‌المللی با مشارکت سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان می‌تواند موجب هم‌گرایی فرهنگی مردمان این کشورها شود. محتوای برنامه این شبکه تلویزیونی بین‌المللی باید با محوریت اشتراکات فرهنگی این سه کشور و علی‌الخصوص زبان و ادبیات فارسی باشد.

ب) شبکه خبری بین‌المللی فارسی‌زبان: پیشنهاد می‌شود که سازمان صداوسیما شبکه خبری بین‌المللی با تمرکز بر کشورهای فارسی‌زبان و پوشش اختصاصی اخبار سه کشور فارسی‌زبان ایران، افغانستان و تاجیکستان‌ تأسیس کند.

 

3-5. بهره‌گیری از ظرفیت هنری (سینما، موسیقی و ...)

استفاده از ظرفیت‌های هنری اعم از فیلم، سریال و موسیقی می‌تواند راهبردی برای تقویت و گسترش زبان فارسی در فراسوی مرزهای کشور شود. برخی از این موارد عبارتند از:

  1. گسترش کمّی برگزاری هفته فیلم ایران؛ البته قابل ذکر است که بنیاد سینمایی فارابی در طول 4 سال اخیر 14 هفته فیلم ایران در کشورهای مختلف جهان برگزار کرده است. (خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1400/11/30)[55]
  2. تعریف و انجام پروژه‌های هنری مشترک – مثل فیلم و سریال- به زبان فارسی توسط هنرمندان ایرانی و هنرمندان کشورهای فارسی‌زبان.

 

6- استفاده از ظرفیت‌های مجازی و رابطان فرهنگی جهت آموزش زبان فارسی در مناطق مختلف جهان

1-6. استفاده از ظرفیت طلاب جامعه المصطفی العالمیه جهت تدریس زبان فارسی

طلاب جامعه المصطفی العالمیه ظرفیت بزرگ و ارزشمندی برای گسترش ارتباطات فرهنگی در جهان هستند. این طلاب که در طول تحصیل زبان فارسی را فراگرفته‌اند- حتی پایان‌نامه‌ها و مقالات به زبان فارسی دارند- می‌توانند به‌عنوان مدرس زبان فارسی در اقصی نقاط جهان با هزینه‌های کمتری به تدریس زبان فارسی بپردازند. هرچند ضرورت دارد که پیش از تدریس، دوره‌های تخصصی آموزش زبان فارسی را با مسئولیت بنیاد سعدی سپری کنند تا توانمند به تدریس زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان شوند. پیشنهاد می‌شود استفاده از طلاب و دانشجویان جامعه المصطفی العالیمه در جهت گسترش زبان فارسی در خارج از کشور با مسئولیت بنیاد سعدی و با مشارکت جامعه المصطفی العالمیه صورت پذیرد. [20]

 

2-6. تقویت آموزش مجازی

در اساسنامه بنیاد سعدی بر آموزش از راه دور توجه شده است.[56] فراگیری بیماری کرونا موجب توجه بیش از پیش به آموزش مجازی در بنیاد سعدی شد، این موضوع باید با توجه روزافزونی ادامه پیدا کرده و پیگیری شود. مزیت‌های آموزش مجازی در دوره‌های آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان عبارتند از: 1. هزینه پایین‌تر برگزاری دوره‌ها نسبت به آموزش حضوری؛ 2. آموزش به مردمان کشورهایی که بنیاد سعدی در آنجا نمایندگی ندارد یا امکان برگزاری دوره‌های حضوری فراهم نیست؛ 3. سهل و آسان بودن شرکت در دوره‌ها نسبت به دوره‌های آموزش حضوری؛ 4. کاهش نیاز به اعزام استاد آموزش زبان فارسی به مناطق مختلف جهان.

 

3-.6 شبکه‌سازی از اساتید و فارغ‌التحصیلان خارجی

زبان آموزان و اساتید خارجی ظرفیت‌هایی هستند که می‌توانند زمینه را برای گسترش ارتباطات در جهت تحقق اهداف گسترش زبان فارسی فراهم آورند و شبکه‌ای از اساتید خارجی زبان فارسی یا فارغ‌التحصیل دوره‌های زبان فارسی ایجاد کنند که این موضوع در قالب تشکیل مجمع جهانی اساتید خارجی و کانون فارغ‌التحصیلان در اساسنامه بنیاد سعدی مورد توجه واقع شده است.[57] این افراد به تعبیری شبکه ارتباطی و رابطان فرهنگی بنیاد سعدی در خارج از کشور خواهند بود و می‌توانند بنیاد را در تحقق اهداف کمک کنند. از این ظرفیت می‌توان برای تبلیغ دوره‌های زبان فارسی به مردم کشورهایی استفاده کرد که بنیاد سعدی در آنجا فعالیت مستقیم و حضوری ندارد، به شکلی که مردم آن کشورها بتوانند از طریق آموزش مجازی، با زبان و ادبیات فارسی آشنا شده و آن را فرا گیرند و بدین شکل فقدان حضور فیزیکی بنیاد سعدی در برخی از مناطق جهان جبران می‌شود. علاوه‌بر این در کشورهایی که بنیاد در آنجا نمایندگی دارد، افراد این مجمع و شبکه می‌توانند به‌عنوان همکاران بنیاد در راستای تبلیغ دوره‌های زبان فارسی و تعلیم زبان فارسی مشارکت داشته باشند.

  

پیوست‌ها

پیوست 1.

نمودار 4. مقایسه تعداد نمایندگی‌هایی که از بنیاد بودجه دریافت می‌کنند به تفکیک سال (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

 

 

پیوست 2.

جدول 7. آمار اعطای راتبه تحصیلی (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال1401)

فرایند پذیرش (سال)

شروع به تحصیل در دانشگاه

تعداد معرفیشدگان

تعداد دانشجویان

98

99

8

6

99

1400

8

8

1401

1402

درحال پذیرش

-

 

پیوست 3.

جدول 8. دوره‌های تابستانه دانش‌افزایی (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

سال

تعداد شرکتکنندگان

تعداد کشورهای شرکتکننده

1392

102

27

1393

207

37

1394

210

37

1395

220

44

1396

130

44

1397

77

13

1398

19

6

 

 

 

نمودار 5. میزان شرکت کنندگان در دوره‌های دانش‌افزایی (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

 

 

جدول 9. تعداد دوره‌های آموزشی مختص بنیاد سعدی در داخل ایران

(گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

نام دوره

نوع برگزاری

سال

کل

1393

1394

1395

1396

1397

1398

1399

1400

۱۴۰۱

 

 حضوری تربیت مدرس و آزمونگر آمفا به مدرسان ایرانی و خارجی

حضوری

1

1

15

14

22

6

0

0

1

60

 برخط تربیت مدرس و آزمونگر آمفا به مدرسان ایرانی و خارجی

برخط

       

2

4

4

5

۰

15

مصاحبه تعیین سطح زبان برای اعطای بورس تحصیلی - برخط

برخط

       

0

2

1

0

۰

3

دوره‌های دانش‌افزایی فارسی آموزی

حضوری

2

6

8

3

9

1

0

1

۰

30

دوره‌های فارسی آموزی

برخط

0

0

0

0

0

0

3

1

۱۰

14

کلاس‌های خصوصی فارسی‌آموزی

حضوری

0

0

0

5

11

3

0

4

۲

25

المپیادها و آزمون‌ها

حضوری

0

0

0

2

1

1

0

0

۱

5

دوره‌های ویژه (مترجمی، ...)

حضوری

0

0

0

0

2

0

1

0

۰

3

دوره برخط غیرهمزمان

برخط غیرهمزمان

0

0

0

0

0

0

1

1

۱

3

تعریف دوره برای صدور گواهی به درخواست نماینده‌های بنیاد در خارج از ایران

 

0

0

0

0

0

7

0

0

۰

7

جمع

 

3

7

23

24

47

24

10

12

15

165

 

 

 

جدول 10. دوره‌های حمایتی آموزشی، دانش‌افزایی و تخصصی زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور

(گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

سال فعالیت

تعداد زبان‌آموزان خارجی (حضوری و مجازی در داخل و خارج)

تعداد دوره‌های برگزار شده (حضوری و مجازی در داخل و خارج)

تعداد دوره‌های دانش‌افزایی زبان فارسی

پرداخت حقوق مدرسان مجازی و حضوری

1392

15164

570

65

342

1393

-

271

-

220

1394

11200

255

-

140

1395

10000

205

20

110

1396

-

-

-

-

1397

10000

205

45

140

1398

8218

231

-

242

1399

5699

223

14

152

1400

18113

1348

182

419

 

پیوست 4.

جدول 11 . آمار المپیادها (گزارش عملکرد 10ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

نمایندگی

زمان

شرح

چین

1401

«المپیاد سخنرانی و متن‌خوانی» مجازی دانشجویان زبان و ادبیات فارسی به میزبانی سفارت جمهوری اسلامی ایران و نمایندگی بنیاد سعدی در چین.

گرجستان

1401

دومین المپیاد سراسری ایران‌شناسی در دانشگاه دولتی تفلیس.

قزاقستان  - نورسلطان

1401

نخستین دوره المپیاد ایران شناسی و زبان فارسی با حضور بیش از ۴۰ دانشجوی رشته شرق‌شناسی و ایران‌شناسی دانشکده روابط بین‌الملل دانشگاه ملی اوراسیا.

قزاقستان - آلماتی

1401

المپیاد زبان فارسی در چهار مهارت خواندن، شنیدن، گفتاری و نوشتاری با حضور دانشجویان دانشگاه‌های ژنپی و فارابی.

قزاقستان - آلماتی

1398

المپیاد زبان فارسی در دانشگاه روابط بین‌الملل و زبان‌های جهان موسوم آبلای خان.

آذربایجان

1397

ششمین دوره المپیاد زبان و ادبیات فارسی با همکاری دانشگاه دولتی باکو با شرکت دانشجویان دانشگاه دولتی باکو، فارسی‌آموزان رایزنی فرهنگی کشورمان در باکو و خانه فرهنگ شهریار رایزنی فرهنگی ایران، سایر مراکز علمی آموزشی و علاقمندان زبان و ادبیات فارسی در سطوح ابتدایی، متوسطه و عالی..

ترکیه ( آنکارا)

1397

پنجمین دوره المپیاد زبان فارسی در مرکز آموزش زبان فارسی آنکارا و در دانشگاه‌های استانبول، آنکارا، آتاتورک ارزروم، کریک قلعه و سلجوق قونیه.

ارمنستان ( دانش‌آموزی)

1396

سومین دوره المپیاد زبان و ادبیات فارسی مدارس فارسی‌آموز ارمنستان با شرکت 8 گروه از مدارس ارمنستان شامل مدرسه 200، 43، 136 و 100 ایروان و مدرسه کارپی، مدرسه دوین، آرتاشات و مدرسه گارنی.

روسیه

1396

چهاردهمین المپیاد دانشجویی زبان فارسی در انستیتو آسیا و آفریقای دانشگاه دولتی مسکو با حضور بیش ‌از 40 دانشجوی برتر زبان فارسی از دانشگاه‌های سراسر روسیه، ارمنستان، آذربایجان و قرقیزستان.

قرقیزستان

1395

سومین آزمون المپیاد زبان فارسی در محل دانشگاه علوم انسانی بیشکک و با حضور دانشجویان فارسی‌آموز دانشگاه‌های علوم انسانی و بین‌الملل بیشکک و آکادمی دیپلماتیک.

بلاروس

1395

نخستین المپیاد زبان و ادبیات فارسی، در دانشکده روابط بین‌الملل دانشگاه دولتی بگئو شهر مینسک.

اوکراین

1395

المپیاد سراسری زبان و ترجمه فارسی در دانشگاه ملی شفچنکو.

 

 

 

پیوست 5.

جدول 12. دوره‌های مجازی واگذارشده (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

کشور متقاضی

تعداد

فارسی‌آموزان

تعداد مراکز یا دانشگاه‌ها

تعدادکلاس‌ها

روش برگزاری

دانشگاه مجری

نوع دوره

مصر

400

27

15

آنلاین

علامه طباطبایی

فارسی‌آموزی

ازبکستان

24

4

1

آنلاین

علامه طباطبایی

تربیت مدرس

جمع کل

424

31

16

               

 

جدول 13 . دوره‌های مجازی تربیت مدرس و تربیت مترجم داخلی (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی،سال 1401)

مخاطبان

تعداد فراگیران

روش برگزاری

نوع حمایت

مدرسان جامعه المصطفی

31

حضوریo آنلاینþ

بنیادo  غیرحمایتیþ

مدرسان جامعه المصطفی

30

حضوریo آنلاینþ

بنیادo  غیرحمایتیþ

مقدماتی تربیت مدرس

12

حضوریo آنلاینþ

بنیادo  غیرحمایتیþ

دوره آنلاین غیرهمزمان

601

حضوریo آنلاینþ

بنیادo  غیرحمایتیþ

دوره تربیت مترجم (ازبکستان)

21

حضوریo آنلاینþ

بنیادþ  غیرحمایتیo

جمع کل

695

 
         

 

پیوست 6.

جدول 14. فهرست کتاب‌های چاپ شده (گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال 1401)

ردیف

کتاب

تدوین محتوا

وضعیت

سال چاپ

ویراست

نوبت چاپ

1

ایران‌شناسی (1)

بنیاد

چاپ

1399

اول

اول

2

ایران شناسی (2)

بنیاد

چاپ

1399

اول

اول

3

چارچوب (1)

بنیاد

چاپ

1399

اول

اول

4

چارچوب (2)

بنیاد

چاپ

1401

اول

اول

5

دستور ساده زبان فارسی

بنیاد

چاپ

1401

اول

اول

6

روش‌های ساده آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان

بنیاد

چاپ

1401

اول

اول

7

شیراز (1)

بنیاد

چاپ

1400

اول

دوم

8

شیراز (2)

بنیاد

چاپ

1400

اول

اول

9

گام اول (عربی)

بنیاد

چاپ

1401

دوم

دوم

10

گلستان سعدی

بنیاد

چاپ

1397

اول

اول

11

لذت خواندن (1)

بنیاد

چاپ

1399

اول

اول

12

لذت خواندن (3)

بنیاد

چاپ

1399

اول

اول

13

لذت خواندن (4)

بنیاد

چاپ

1399

اول

اول

14

مینا (1)

بنیاد

چاپ

1401

دوم

دوم

15

مینا (2)

بنیاد

چاپ

1400

دوم

سوم

16

مینا (3)

بنیاد

چاپ

1401

دوم

اول

17

مینا (4)

بنیاد

چاپ

1401

اول

اول

18

واژه (1)

بنیاد

چاپ

1398

اول

دوم

19

واژه (2)

بنیاد

چاپ

1399

اول

دوم

20

واژه (3)

بنیاد

چاپ

1398

اول

اول

21

دوزبانگی

همکاری

چاپ

1399

اول

اول

22

سلام دکتر

همکاری

چاپ

1399

اول

اول

23

مثل‌های ایرانی

همکاری

چاپ

1400

اول

اول

  • جلد اول کتاب «طوطی» در تیراژ ۲۰۰۰ نسخه مختص هندوستاناخیرا به چاپ رسیده است که در گزارش عملکرد درج نشده است.

 

پیوست 7.

جدول 15 . آمار و اطلاعات برخی اقدامات حمایت از اتاق‌های ایران

(گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی، سال1401)

سال

تعداد حمایت‌ها

تعداد اتاق‌های ایران

کشور دارای اتاق ایران

تعداد نمایندگی‌های تحت حمایت

منطقه

1398

1

1

فرانسه

8 رایزنی فرهنگی و 2 مرکز آزاد

اروپای غربی

از 1396 تا کنون

3

2

اسپانیا

از 1397 تاکنون

1

1

یونان

از 1395 تاکنون

1

1

ایتالیا

1395 و 1396

3

1

بلغارستان

5 رایزنی فرهنگی و 2 سفارت

اروپای شرقی

1397

3

1

صربستان

از 1392 تا 1398

1

7

آذربایجان

1 رایزنی فرهنگی و 1 وابستۀ فرهنگی

هند، ترکیه و آذربایجان

از 1392 تا 1398

1

6

ترکیه

1 رایزنی فرهنگی (آنکارا)؛ 1 وابستۀ فرهنگی (استانبول) و 2 کنسولگری

از 1392 تا 1398

1

5

هند

1 رایزنی فرهنگی (دهلی) و مرکز تحقیقات و 1 وابستۀ فرهنگی (بمبئی)

از 1392 تاکنون

7

12

ارمنستان

5 رایزنی فرهنگی و 1 سرکنسولگری

آسیای مرکزی و قفقاز

از 1392 تاکنون (برخی موارد در سال‌های اخیر به‌تازگی راه‌اندازی شده است).

8

8

قرقیزستان

از سال 1392 تاکنون حمایت شده است، اما در 2 سال اخیر به 3 مورد رسیده است.

12

12

قزاقستان

از سال 1393 تاکنون

9

13

گرجستان

در محل رایزنی فرهنگی از سال 1392 تاکنون

1

1

ترکمنستان

از 1392 تا 1398

120

12

لاهور

1 رایزنی فرهنگی (اسلام آباد) و 8 وابسته فرهنگی

پاکستان و بنگلادش

از 1392 تا 1398

20

5

پیشاور

از 1392 تا 1398

28

6

اسلام آباد

از 1392 تا 1398

12

2

راولپندی

از 1392 تا 1398

12

2

حیدرآباد

از 1392 تا 1398

13

1

کراچی

از 1392 تا 1398

20

2

بنگلادش

1 رایزنی فرهنگی

1397

1

1

سوریه

7 رایزنی فرهنگی؛ 1 سفارت (موریتانی) و 4 وابسته فرهنگی

خاورمیانه و شمال افریقا

از سال 1394

2

1

عراق

از سال 1396

3

1

تونس

 از 1392 تا 1398

283

105

22

53

مجموع

 

 

 

پیوست 8.

جدول 16. جدول ابعاد اقتصادی (بودجه، درآمد و هزینه) بنیاد یونس امره

(Yunus Emre Enstitüsü, 2019; 2020; 2021)

 

 

سال 2019

سال 2020

سال 2021

تخصیص بودجه

بودجه جاری

₺121.099.000,00

₺132.991.000,00

₺168.612.000,00

بودجه سرمایه‌گذاری

₺28.397.000,00

₺28.000.000,00

₺40.056.000,00

سایر درآمد

₺16.412.675,54

₺11.662.393,14

₺25.000.000,00

کل بودجه تخصیص یافته

₺165.908.675,54

₺172.653.393,14

₺233.668.000,00

مقایسه درآمدها

کمک خزانه

₺149.496.000,00

₺160.991.000,00

₺233.668.000,00

درآمد فروش؛ انتشارات و کتاب و ...

₺950.385,13

₺887.744,34

₺1.665.407,10

درآمد فعالیت؛ دوره، جلسه، سمینار، آموزش و ...

₺5.884.744,29

₺4.958.121,57

₺8.061.747,12

استرداد مالیات بر ارزش‌افزوده و آژانس تأمین اجتماعی (بیمه دولتی)

₺2.165.580,00

₺2.578.127,00

₺2.932.378,44

آزمون، ثبت نام و سایر خدمات مرتبط

₺1.071.190,19

₺317.172,14

₺2.036.480,87

کمک‌های موسسات

₺2.855.629,31

₺594.150,53

₺3.036.616,6

سود سپرده و سود سهام

₺1.818.432,62

₺252.202,95

₺748.708,82

سایر درآمدهای متفرقه

₺1.666.714,00

₺2.074.874,63

₺21.779.143,33

مجموع

₺165.908.675,54

₺172.653.393,16

₺273.928.482,32

مقایسه هزینه‌ها

هزینه‌های آموزشی

₺26.337.403,47

₺28.984.118,27

₺12.439.290,86

هزینه هماهنگی‌های فرهنگی و هنری

₺32.955.722,29

₺36.378.286,77

₺75.553.528,91

هزینه‌های پروژه تورکولوژی

₺6.109.233,80

₺8.623.737,66

₺6.518.818,24

فعالیت‌های فرهنگی- هنری

₺18.934.451,76

₺5.824.504,33

₺29.851.552,24

هزینه‌های مدرسه تابستانه

₺4.712.278,09

₺41.225,87

₺21.494,60

پروژه‌ها

₺4.068.723,40

₺5.956.141,23

₺7.053.756,35

هزینه‌های جاری مرکز فرهنگی

₺13.551.263,87

₺20.381.593,46

₺59.319.356,39

هزینه‌های اجاره مرکز فرهنگی

₺22.594.963,22

₺27.128.509,78

₺35.929.906,65

هزینه‌های جاری مرکزی (هزینه‌های واحد، هزینه‌های پرسنل ریاست جمهوری)

₺29.236.264,10

₺25.382.838,97

₺43.553.431,10

مجموع

₺158.500.304,00

₺158.700.956,34

₺270.241.135,34

 

 

 

نمودار 6 . فعالیت‌های آموزشی ترکی در مراکز فرهنگی (Yunus Emre Enstitüsü, 2021)

 

 

پیوست 9:

جدول 6. اطلاعات و آمار مربوط به اقدامات و برنامه‌های امریکایی‌ها در راستای سیاست توسعه زبان انگلیسی در کشور افغانستان (اطلاعیه‌های پایگاهFederal Grant به نقل از راستی، سال 1400)

نام ردیف هزینه

نام کمک‌هزینه فارسی

سال

نهاد پشتیبان

مخاطب

محتوا

مبلغ (هزار دلار)

English teaching

آموزش زبان انگلیسی

2019

دفتر کمک‌های آسیای مرکزی و جنوبی

فعالان اقتصادی صادرکننده و روزنامه‌نگاران

آموزش یک دوره 12 ماهه برای حداقل 80 نفر از هر گروه

360

National Level Curriculum Development and Educational Policy Support for English Teaching in Afghanistan Higher Education

توسعه برنامه درسی در سطح ملی و حمایت از سیاست‌های آموزشی برای آموزش زبان انگلیسی در آموزش‌عالی افغانستان

2012

دفتر کمک‌های آسیای مرکزی و جنوبی

-

فراخوان پروپوزال بری طراحی دپارتمان آموزش زبان انگلیسی در وزارت آموزش‌عالی افغانستان شامل استانداردهای آموزشی، ایجاد سیاست‌هایی برای انتشار، جذب و انتخاب نامزدهای بورسیه‌های خارجی، تعیین معیارهای ارزیابی پیشرفت زبان، ایجاد یک نهاد هماهنگ‌کننده در آموزش زبان

1000

English Language Training for Ministry of Border

آموزش زبان انگلیسی برای وزارت مرزها

2012

دفتر کمک‌های آسیای مرکزی و جنوبی

-

آموزش زبان انگلیسی به معلمان و دانش‌آموزان 3 مدرسه خاص تحت نظر وزارت مرزها

250

Operating Herat English Language Resource Centers for

گرداندن مراکز آموزش زبان انگلیسی هرات

2012

دفتر کمک‌های آسیای مرکزی و جنوبی

-

فراخوان واگذاری مدریت دو مرکز آموزش زبان در هرات به مدت2 سال با التزام به برگزاری کلاس‌های زبان برای معلمان و دانشجویان

150

Operating Herat English Language Resource Centers

گرداندن مرکز آموزش زبان هرات

2013

دفتر کمک‌های آسیای مرکزی و جنوبی

-

فراخوان پروپوزال برای واگذاری مدیریت مرکز آموزش زبان هرات و‌ تأسیس یک مرکز دیگر در مدرسه گوهرشاد

200

English Teaching for Bakhtar News Agency Staff

آموزش انگلیسی برای کارکنان خبرگزاری باختر

2013

US Mission to Afghanista

-

فراخوان پروپوزال برای اداره این مرکز به‌منظور ارائه امکانات و تجهیزات آموزشی مدرن به دانشگاه برای آموزش نحوه تولید و توزیع  رادیویی، مواد چاپی و تلویزیونی به دانشگاه طراحی شده است. افزایش توانایی دانش‌آموزان برای پخش محصولات اطلاعاتی تولید شده توسط خود و جامعه؛ ارتقای قابلیت‌های اساتید و دانشجویان در استفاده از فناوری‌های نوین تولید رسانه از ملزومات پروپوزال است.

100 تا 200

Administration of English Language and Computer Learning Centers

اداره مراکز زبان انگلیسی و یادگیری کامپیوتر

2015

US Mission to Afghanistan

-

اطلاعیه واگذاری  مدیریت 8 مرکز متصل به دانشگاه‌های افغانستان به مدت سه سال

2500 تا 3000

English for Specific Purposes Training for the Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Afghanistan

آموزش زبان انگلیسی برای وزارت امور خارجه افغانستان به‌منظور اهداف خاص

2019

دفتر کمک‌های آسیای مرکزی و جنوبی

120 نفر از کارکنان وزارت خارجه افغانستان

برگزاری کورس‌های آموزشی زبان انگلیسی برای متقاضیان وزارت امور خارجه به‌منظور انتخاب کارکنان

90

 

 

 

  1. فارسی:

    1. اداره هماهنگی گسترش زبان فارسی و ایران‌شناسی. گزارش زبان فارسی و سیاست همسایگی؛ بررسی ظرفیت‌های دیپلماسی زبان فارسی جمهوری اسلامی ایران در حوزه ایران فرهنگی،1401.
    2. امیراحمدیان، بهرام. زبان فارسی و کاربرد آن در همگرایی منطقه‌ای در جهان ایرانی. نشریه مطالعات ایرانشناسی. شماره 10، 1397.
    3. بستان‌پیرا، مریم. گزارش آسیب‌شناسی وضعیت زبان فارسی و ایران‌شناسی و ارائه راهبرد با استفاده از ماتریس SWOT. وزارت امور خارجه، 1399.
    4. بنیاد سعدی. گزارش عملکرد 10‌ساله بنیاد سعدی،1401.
    5. پیش‌قدم، رضا؛ فیروزیان‌پور اصفهانی، آیدا و طباطبایی فارانی، سحر. آینده‌پژوهی رشته آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در پرتو الگوی تحلیل لایه‌ای علت‌ها، نشریه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، ش 34، 1393.
    6. راستی، علی. دیپلماسی فرهنگی ایالات متحده امریکا در قبال افغانستان (210 تا 220 میلادی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه امام صادق (ع)، دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات، 1400.
    7. ریاحی، محمدامین. زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی. تهران، انتشارات اطلاعات، 1390.
    8. سیف‌الدین، امیرعلی؛ رهبر، امیرحسین؛ نصراصفهانی، علیرضا و صفری، محمد میثم. زبان فارسی در آینه اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران؛ رویکردی آینده پژوهانه. نشریه مطالعات آینده‌پژوهی، سال اول، شماره 3، 1391.
    9. شیخ الاسلامی، محمدحسن و نوری، حامد. دیپلماسی عمومی. تهران، اداره نشر وزارت امور خارجه، 1396.
    10. صادقی، محمدمسعود. الف. گزارش بررسی وضعیت دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران؛ راهبردهای گسترش زبان فارسی در خارج از کشور. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 1390.
    11. صادقی، محمدمسعود. ب. گزارش بررسی وضعیت دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران؛ آسیب‌شناسی دستگاه‌های متولی گسترش زبان فارسی در خارج از کشور. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 1390.
    12. صبوری کزج، جواد. گفتمان دیپلماسی مبادله‌ای آموزشی جمهوری اسلامی ایران (دوران دولت یازدهم و دوازدهم)، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد. دانشگاه امام صادق (ع)، دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات، 1401.
    13. کروبی، مهدی. فرهنگ و گردشگری. فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری. دوره 1. ش 2، 1382.
    14. کیانی سلمی، صدیقه. گردشگری ادبی و نقش آن در توسعه مکان‌های ادبی شرقی (نمونه موردی: کاشان)، همایش بین‌المللی شرق شناسی، فردوسی و فرهنگ و ادب پارسی، دانشگاه دولتی ایروان ارمنستان با مؤسسه سفیران فرهنگی مبین، ارمنستان، 1395.
    15. معاونت آموزشی و پژوهشی بنیاد سعدی. گزارش مؤسسات جهانی آموزش زبان به خارجیان، 1401.
    16. مقیسه، محمدحسن. امین زبان و ادب پارسی: راهکارهای علمی و عملی حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مدظله العالی) درباره پویش و گسترش زبان و ادبیات فارسی، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، 1395.
    17. منصوری، سید امیر و شفیعا، سعید. آشنایی با منظر (گردشگری منظر)، تهران، مهکامه، 1398.
    18. ناظمی، امیر. سیاست زبان در جمهوری اسلامی ایران: پیشنهادهای سیاستی درخصوص زبان و زبان آموزی، فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، دوره 8۷ ، ش 26، 1397.
    19. نامه دفتر مقام معظم رهبری به شماره 25791/1 و در تاریخ 1393/03/28 به گیرندگان: وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ابلاغ شد. در این نامه ذکر شده است: گزارش جناب آقای دکتر حداد عادل به‌عنوان مسئول بنیاد سعدی مبنی‌بر درخواست همکاری و هماهنگی با بنیاد مذکور براساس مصوبات شورای‌عالی انقلاب فرهنگ به استحضار مقام معظم رهبری مدظله العالی رسید و ایشان مقرر فرمودند: «مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در مورد بنیاد سعدی با دقت مورد اجرا قرار گیرد».
    20. نشست تخصصی دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با موضوع «چالش‌ها و راهکارهای گسترش زبان فارسی در خارج از کشور» با حضور نمایندگان دستگاه‌های ذی‌ربط، در محل مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در تاریخ 1401/09/20 به شماره نامه 13452/1600-82 برگزار شد. اعضای شرکت‌کننده در این نشست عبارتند از: مدیر و کارشناس اداره هماهنگی گسترش زبان فارسی و ایران‌شناسی وزارت امور خارجه، رئیس گروه زبان فارسی مرکز همکاری‌ علمی بین‌المللی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مدیر همکاری‌های علمی و دانشگاهی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مدیر شبکه سحر صداوسیما، رئیس مرکز آموزش زبان جامعه المصطفی العالمیه، معاونت امور بین‌الملل، مدیر ارزیابی و نظارت، مشاور امور مجلس، مدیر آموزش و رئیس گروه ارزیابی بنیاد سعدی. شایان ذکر است که هیچ نماینده‌ای از وزارت آموزش‌وپرورش و فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این جلسه حضور نیافتند. لینک خبر در سامانه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی:

     https://rc.majlis.ir/fa/news/show/1755002

    1. نشست تخصصی و بازدید از بنیاد سعدی پیرامون اقدامات صورت پذیرفته درخصوص گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور به میزبانی بنیاد سعدی و با حضور ریاست بنیاد سعدی، معاونت امور بین‌الملل بنیاد سعدی، معاونت آموزش و پژوهش بنیاد سعدی، مدیریت ارزیابی و نظارت بنیاد سعدی، مدیر آموزش بنیاد سعدی و مشاور امور مجلس بنیاد سعدی، در تاریخ 18/10/1401 در محل بنیاد سعدی برگزار شد. لینک خبر در محل مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی:

    https://rc.majlis.ir/fa/news/show/1755736

    انگلیسی:

    1. Hoppen, A., Brown, L., Fyall, A. (2014). Literary Tourism: Opportunities and Challenges for the Marketing and Branding of Destinations? Journal of Destination Marketing & Management 3, pp. 37-47.

    ترکی استانبولی:

    1. Şahin, M. M. (2022) Yunus Emre Enstitüsünün Türkçe Öğretimi Kapsamında Ortadoğu'daki Varlığı ve 2020 Faaliyet Raporu’na Göre Ortadoğu Vatandaşlarının Türkçe Öğretim Portalı’na İlgisi. Uluslararası Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Dergisi, 5(1), 55-71.
    2. Yunus Emre Enstitüsü (2014) 2014 Yılı Faaliyet Raporu.
    3. Yunus Emre Enstitüsü (2015) 2015 Yılı Faaliyet Raporu.
    4. Yunus Emre Enstitüsü (2016) 2016 Yılı Faaliyet Raporu.
    5. Yunus Emre Enstitüsü (2017) 2017 Yılı Faaliyet Raporu.
    6. Yunus Emre Enstitüsü (2017-2018) 2017-2018 Yılı Faaliyet Raporu.
    7. Yunus Emre Enstitüsü (2019) 2019 Yılı Faaliyet Raporu.
    8. Yunus Emre Enstitüsü (2020) 2020 Yılı Faaliyet Raporu.
    9. Yunus Emre Enstitüsü (2021) 2021 Yılı Faaliyet Raporu.

    وبگاه:

    1. وب‌گاه رسمی بنیاد سعدی، https://saadifoundation.ir/fa
    2. وب‌گاه رسمی رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی)، https://farsi.khamenei.ir/
    3. وب‌گاه رسمی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، https://rc.majlis.ir/fa
    4. وب‌گاه رسمی مؤسسه یونس امره، https://www.yee.org.tr/
    5. وب‌گاه نظرسنجی‌های فناوری وب جهانی: https://w3techs.com/