نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسنده
کارشناس گروه آب دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
حوضه آبریز مارون-جراحی در استان های کهگیلویه و بویراحمد واقع شده و به تالاب بین المللی شادگان منتهی می شود. با توجه به مصارف موجود، تمام پتانسیل منابع آب حوضه به مصرف رسیده و تالاب و حوضه از منظر پایداری محیط زیستی در شرایط شکننده ای قرار دارند. تخصیص های صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو برای این حوضه نیز متفاوت از وضع موجود بوده و اجرای آن نیازمند کاهش بیش از نیمی از مصارف در استان خوزستان و افزایش 2/5 برابری برداشت های استان کهگیلویه و بویراحمد از این حوضه است. در راستای پوشش تخصیص وزارت نیرو، احداث سد آبریز (مارون2) در استان کهگیلویه و بویراحمد پیشنهاد شده، اما موقعیت مصارف اصلی سد که شامل توسعه کشاورزی دشت های دهدشت غربی و چرام است، خارج از حوضه مارون و در حوضه زهره قرار دارد. روند بارش و آبدهی بلندمدت حوضه آبریز مارون-جراحی کاهشی بوده و تالاب نیز شرایط نامساعد کمّی وکیفی را تجربه کرده و حقابه آب شیرین آن تأمین نمی شود. شرایط این حوضه به نحوی است که نه تنها هرگونه بارگذاری جدید بر منابع آب حوضه ازجمله احداث سد آبریز در تعارض با پایداری محیط زیستی حوضه مارون-جراحی و تالاب شادگان است، بلکه در همین راستا و برای حفظ حیات تالاب شادگان لازم است مصارف موجود استان خوزستان در حوضه مارون-جراحی نیز تعدیل شده و کاهش یابد.
کلیدواژهها
موضوعات
خلاصه مدیریتی
حوضه آبریز مارون-جراحی در جنوب غرب کشور واقع شده و 20 درصد از مساحت آن در استان کهگیلویه و بویراحمد و 80 درصد در استان خوزستان واقع شده و به تالاب شادگان منتهی میشود. درحال حاضر عمده مصارف حوضه آبریز مارون-جراحی در پاییندست حوضه و در استان خوزستان واقع شدهاند. تقریباً تمام پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز مارون-جراحی که سالیانه 1854 میلیون مترمکعب برآورد شده، توسط برداشتهای مستقیم در این دو استان و طرحهای توسعه واقع در استان خوزستان مصرف میشود. عمده برداشتهای مستقیم حوضه مربوط به بخش کشاورزی سنتی واقع در پایاب حوضه در استان خوزستان است. در بالادست حوضه در استان کهگیلویه و بویراحمد، متأثر از شرایط کوهستانی منطقه، شرایط به نسبت طبیعی حفظ شده است. عمده مصارف کشاورزی حوضه مارون-جراحی در استان خوزستان واقع بوده و این استان با مصرف 95 درصد از منابع آب تجدیدپذیر حوضه، تمام حقابه محیطزیستی تالاب شادگان را نیز مصرف میکند. با توجه به آمار هیدرولوژیکی ایستگاههای آبسنجی موجود، آبدهی رودخانه جراحی بهعنوان مهمترین رودخانه حوضه تنها طی دو دهه اخیر 44 درصد نسبت به نیمقرن قبل از آن کاهش یافته است. روندهای کاهشی بارش و آبدهی در دورههای بلندمدت را میتوان نشانههایی دال بر وقوع تغییرات اقلیمی در این حوضه دانست.
درحال حاضر کاهش آبدهی و افزایش مصارف ناشی از اضافه برداشتهای غیرمجاز در مسیر رودخانههای مارون و جراحی، تالاب شادگان را نیز با مشکلات محیطزیستی ناشی از کاهش ورود آب شیرین و افت کیفیت مواجه کرده است. هرچند اقدامهایی برای انتقال آب از حوضه آبریز کارون به تالاب شادگان صورت گرفته، اما مشکلات کمّیوکیفی تالاب بر تنوع زیستی و جوامع محلی آثار سوئی داشته است. خشک شدن این تالاب، آن را به یکی از کانونهای داخلی منشأ گردوغبار تبدیل میکند. با توجه به اضافه برداشت استان خوزستان از حوضه مارون-جراحی، این استان حقابه آب شیرین تالاب را مصرف میکند و برای تداوم حیات تالاب نیاز است جهت کاهش برداشتهای موجود از طریق برداشتهای مستقیم و طرحهای توسعه در حوضه آبریز مارون-جراحی اقدام کند.
براساس تخصیص منابع آب صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو برای حوضه آبریز مارون-جراحی که در سال 1395 ابلاغ شده، سهم استان خوزستان از منابع حوضه آبریز مارون-جراحی معادل 823 میلیون مترمکعب در سال است. بهعبارت دیگر میزان کل برداشت استان خوزستان از منابع حوضه که درحال حاضر 1757 میلیون مترمکعب است باید به میزان 53 درصد کاهش یابد. میزان حقابه آب شیرین تالاب شادگان نیز معادل 681 میلیون مترمکعب در نظر گرفته شده است. پوشش کامل تخصیص صورت گرفته برای استان کهگیلویه و بویراحمد، نیازمند افزایش 2/5 برابری برداشتهای این استان از حوضه مارون-جراحی است. بهعبارت دیگر سهم برداشت این استان از حوضه مارون-جراحی از 99 میلیون مترمکعب کنونی به 349 میلیون مترمکعب افزایش یافته است. در همین راستا طرحهای برداشت متعددی در نظر گرفته شده که سه طرح احداث سد آبریز (135/ 2 میلیون مترمکعب) بر روی رودخانه مارون در استان کهگیلویه و بویراحمد، طرح انتقال (پمپاژ) آب به دهدشت غربی (49/5 میلیون مترمکعب) و «برداشت کلی» جهت مصارف مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد (52/8 میلیون مترمکعب) از اهم آنها هستند. اهداف اصلی سد آبریز تولید برقابی، تأمین آب کشاورزی، تأمین نیازهای شرب و صنعت، کنترل سیلاب و پوشش تخصیص «برداشت کلی» استان کهگیلیویه و بویراحمد عنوان شده است. با توجه به مستندات ارائه شده ازسوی شرکت آب و فاضلاب کشور، تأمین نیازهای شرب شهرهای استان عمدتاً از طریق سد کوثر در نظر گرفته شده و محل تأمین مصارف شرب سد آبریز مبهم است. با وجود این مصارف اصلی سد آبریز برای توسعه کشاورزی دشتهای چرام و دهدشت بوده که عمدتاً در حوضه آبریز رودخانه زهره قرار دارند. درواقع تأمین مصارف سد آبریز نیازمند انتقال آب بینحوضهای بوده که با توجه به شرایط حوضه مبدأ، وقوع چالشهای اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی در سطوح بیناستانی و دروناستانی دور از انتظار نیست.
در تخصیصهای صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو نقش وضعیت زیستمحیطی تالاب شادگان بهعنوان معیاری از پایداری زیستمحیطی کل حوضه نامشخص است. همچنین معیارهای در نظر گرفته شده برای این امر، نشاندهنده غلبه دیدگاه عرضه-محوری در تصمیمگیران بخش آب بوده به نوعی که بار اصلی توسعه و ایجاد اشتغال را به برداشت بیشتر از منابع آبی گره میزند، نکتهای که مدیریت مصرف را به حاشیه برده و تبعات اضافه برداشت ناشی از آن، دامنگیر کل حوضه خواهد شد.
درحال حاضر نیز با توجه به شرایط حوضه آبریز مارون-جراحی ازجمله روند کاهشی بارش و آبدهی حوضه، سهم بالای کشاورزی معیشتی استان خوزستان در اضافه برداشتها، مصرف کل منابع آب تجدیدپذیر حوضه و شرایط بغرنج تالاب بینالمللی شادگان، نه تنها بارگذاری جدید بر پتانسیل منابع آب در تعارض با پایداری محیطزیستی حوضه مارون-جراحی و تالاب شادگان است، بلکه مصارف موجود نیز جهت حصول پایداری حوضه باید تعدیل شده و کاهش یابد. در همین راستا احداث سد آبریز نیز پیشنهاد نمیشود.
حوضه آبریز مارون-جراحی در جنوب غرب کشور واقع شده و 20 درصد از مساحت آن در استان کهگیلویه و بویراحمد و 80 درصد در استان خوزستان واقع شده و به تالاب شادگان منتهی میشود. درحال حاضر عمده مصارف حوضه آبریز مارون-جراحی در پاییندست حوضه و در استان خوزستان واقع شدهاند. اما در بالادست حوضه در استان کهگیلویه و بویراحمد شرایط به نسبت طبیعی حاکم بوده و توسعه خاصی تعریف نشده است. با توجه به آمار ثبت شده، حوضه آبریز مارون-جراحی با کاهش آورد و ازسویی با اضافه برداشت قابلتوجهی در مسیر رودخانه بهویژه در قسمت انتهایی حوضه مواجه شده بهطوری که تأمین نیاز محیطزیستی آب شیرین تالاب در شرایط کنونی میسر نیست. لذا برای حفظ محیطزیست تالاب، اقدام لازم برای کاهش این مصارف با تمرکز بر حذف برداشتهای مازاد لازم است صورت گیرد.
با توجه به تخصیص صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو، استان کهگیلویه و بویراحمد نزدیک به 30 درصد از منابع آب حوضه را میتواند برداشت کند که در راستای پوشش تخصیص صورت گرفته، میزان برداشت استان از این حوضه باید به میزان 2/5 برابر مصارف موجود افزایش یابد. از مهمترین طرحهای توسعه تعریف شده برای پوشش تخصیص استان کهگیلویه و بویراحمد و برداشت از منابع آب حوضه مارون-جراحی، طرح احداث سد آبریز در بالادست سد مارون است. اما نکته حائز اهمیت درخصوص سد آبریز (و تعداد دیگری از طرحهای توسعه استان در حوضه مارون) این است که بهدلیل نبود پتانسیل مصرف در حوضه مارون در استان کهگیلویه و بویراحمد، مصارف این سد در حوضه آبریز زهره تعریف شده که بهصورت انتقال بینحوضهای تأمین میشود. با توجه به اینکه این انتقال عمدتاً با هدف توسعه کشاورزی صورت میگیرد، در گزارش حاضر شرایط منابع و مصارف در حوضه آبریز مارون-جراحی در هر دو استان کهگیلویه و بویراحمد و وضعیت تالاب شادگان بهعنوان بزرگترین تالاب کشور و الزامات کنونی برای پایداری زیستمحیطی تالاب و حوضه بررسی شده است. در همین راستا نقش مصارف در حوضه و آثار احداث سد آبریز مورد توجه بوده تا بتوان راههای دستیابی به پایداری محیطزیستی حوضه و تالاب را شناسایی کرد.
حوضه آبریز زهره-جراحی یکی از حوضههای آبریز درجه دو کشور بوده که در نواحی جنوب غرب ایران با سرچشمه گرفتن از کوههای زاگرس میانی، به خلیج فارس منتهی میشود. مجموع مساحت حوضه آبریز معادل 40790 کیلومترمربع است که 52 درصد آن را کوهستان و 48 درصد آن را دشت و کوهپایه تشکیل میدهد. وسعت دشتها در نواحی بالادست حوضه آبریز محدود بوده و عمده آنها در جلگه خوزستان قرار دارند.
این حوضه آبریز از دو زیرحوضه رودخانهای مستقل از هم با نام جراحی و زهره تشکیل شده است. زیرحوضه جراحی که عمدتاً با نام زیرحوضه مارون-جراحی نیز شناخته میشود، با مساحت 25349 کیلومترمربع در دو استان کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان واقع شده و از سمت غرب و شمال به حوضه آبریز رودخانه کارون محدود بوده و از سمت شرق حوضه آبریز رودخانه زهره آن را محدود کرده است. این حوضه درنهایت به تالاب شادگان بزرگترین تالاب کشور منتهی شده که تلفیقی از پهنههای شیرین، لبشور و شور است. از شهرهای مهم استان کهگیلویه و بویراحمد در این حوضه میتوان به لِنده، سوق، قلعه رئیسی، دیشمُوک و لیکَک اشاره کرد. عمده مناطق جمعیتی حوضه آبریز مارون-جراحی در شهرهای استان خوزستان ازجمله بهبهان، جایزان، باغملک، رامشیر، بندر ماهشهر و شادگان واقع شدهاند.
زیرحوضه زهره که در پایاب به نام هندیجان مشهور است، دومین زیرحوضه مستقل و دارای مساحتی برابر 15439 کیلومترمربع است و زهکش اصلی آن رودخانه زهره بوده که پس از دریافت شاخه خیرآباد و تشکیل رودخانه هندیجان در سواحل هندیجان به خلیج فارس منتهی میشود. از شهرهای مهم حوضه آبریز زهره میتوان به گچساران، دهدشت، چرام (در استان کهگیلویه و بویراحمد)، سردشت و هندیجان (در استان خوزستان) اشاره کرد. سد کوثر بر روی شاخه خیرآباد رودخانه زهره، از منابع اصلی تأمین آب شرب استانهای جنوب غربی کشور محسوب میشود.
استان کهگیلویه و بویراحمد در بالادست حوضه آبریز مارون-جراحی واقع شده و 20 درصد از مساحت آن را شامل میشود. رودخانه مارون اصلیترین رودخانه حوضه بوده که از بههم پیوستن رودخانههای لوراب و شور تشکیل شده و در بالادست ایستگاه آبسنجی ایدنک (مجاور شهر لنده) رودخانه چاروساق را نیز دریافت میکند. پس از آن شاخه قلات نیز به مارون پیوسته و به مخزن سد مارون که در مرز دو استان کهگیلویه و بویراحمد واقع است، وارد میشود. سد مارون از سال 1378 در دست بهرهبرداری بوده و مصارف آن در استان خوزستان قرار دارد. پس از ورود رودخانه مارون به شرق استان خوزستان و عبور از دشتهای بهبهان و جایزان، رودخانه رامهرمز (زرد)[1] نیز به آن پیوسته و رودخانه جراحی را تشکیل میدهند. شاخه رامهرمز یکی از رودخانههای اصلی حوضه بوده که بخشی از سرشاخههای آن در استان کهگیلویه و بویراحمد واقع شده است. بر روی این رودخانه سد جَره در دست بهرهبرداری قرار دارد. رودخانه جراحی تنها در استان خوزستان جریان داشته که پس از عبور از رامشیر به تالاب شادگان تخلیه میشود. قبل از تخلیه به تالاب، بهترتیب ایستگاههای آبسنجی مَشراگه و گُرگُر بر روی رودخانه جراحی واقع شدهاند که میتوانند معرف مناسبی از میزان جریان رودخانه جراحی و حجم آب ورودی به تالاب شادگان باشند. رودخانه کوپال نیز که مستقل از سیستم رودخانه جراحی به تالاب شادگان تخلیه میشود، در این حوضه آبریز قرار دارد. در شکل1، حوضه آبریز مارون-جراحی، شاخههای آن و موقعیت ایستگاههای آبسنجی و شهرهای حوضه نشان داده شده است.
تأمین مصارف کشاورزی در حوضه آبریز مارون-جراحی از طریق منابع آب سطحی و زیرزمینی است. درحال حاضر منابع آب سطحی سهم اصلی را در تأمین نیازهای کشاورزی در کل حوضه داشته و برداشت از منابع آب زیرزمینی به میزان کم صورت میگیرد. در جدول1 میزان اراضی مستعد کشاورزی در سطح حوضه آبریز مارون-جراحی ارائه شده است (وزارت نیرو، شرکت مدیریت منابع آب، 1401).
جدول 1. میزان اراضی مستعد کشاورزی در سطح حوضه آبریز مارون-جراحی
استان |
سهم از مساحت حوضه (درصد) |
سطح اراضی مستعد کشاورزی(هکتار) |
سهم اراضی مستعد کشاورزی(درصد) |
کهگیلویه و بویراحمد |
20 |
31051 |
13 |
خوزستان |
80 |
200000 |
87 |
مجموع |
100 |
231051 |
100 |
مأخذ: وزارت نیرو، 1401.
شکل 1. حوضه آبریز درجه دو مارون-جراحی
مأخذ: شرکت مدیریت منابع آب ایران.
در دوره زمانی 1378-1377 تا 1395-1394[2] وزارت نیرو متوسط سالیانه منابع آب در دسترس حوضه را برآورد کرده که مبنای منابع موجود و تخصیصهای بعدی قرار گرفته است. بر همین اساس میزان آورد رودخانههای مارون، رامهرمز، جراحی و رودخانه مستقل کوپال برآورد شده است. برای برآورد میزان آبدهی واقعی رودخانه، لازم است مجموع برداشتهای سطحی و زیرزمینی حوضه در بالادست به آمار موجود اضافه شود. اطلاعات مربوط به برداشتهای صوررت گرفته در سطح حوضه از نتایج آخرین آماربرداری سراسری آبهای سطحی و زیرزمینی سال 88-1387 بهدست آمده است.
براساس دادههای آبدهی ایستگاه چمنظام که در پاییندست سد مارون واقع شده، مجموع پتانسیل آب تجدیدپذیر رودخانه مارون معادل 1240/9 میلیون مترمکعب در سال است. پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز شاخه رامهرمز براساس دادههای ایستگاه آبسنجی جوکنک برآورد شده که معادل 471/7 میلیون مترمکعب است. حوضه میانی رودخانه جراحی نیز محدودهای مابین ایستگاههای آبسنجی واقع در انتهای رودخانههای مارون و رامهرمز تا ایستگاه مشراگه را شامل شده و پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر آن معادل 38/5 میلیون مترمکعب در سال است. در پاییندست ایستگاه مشراگه تا تالاب شادگان پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر بهدلیل بارش اندک و تبخیر بالا قابل صرفنظر کردن است. لذا منابع آب اصلی رودخانه جراحی از سرشاخههای اصلی آن یعنی مارون و رامهرمز نشئت میگیرد. مجموع پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر رودخانه مستقل کوپال نیز 102/7 میلیون مترمکعب در سال است.
مصارف حوضه آبریز مارون-جراحی از منابع سطحی از طریق انهار، موتور پمپ، پمپاژ، آببندان و چشمه و با سهم کمتری از منابع زیرزمینی از طریق چاهها و قنوات برداشت میشود. این برداشتها که شامل برداشتهای مستقیم است، در هر دو استان وجود دارد. علاوهبر این برداشت از طریق طرحهای توسعه منابع آب نیز انجام گرفته که فقط در استان خوزستان وجود داشته و مرتبط با دو سد در دست بهرهبرداری مارون و جره هستند. جزئیات مربوط به منابع و برداشتهای مستقیم صورت گرفته به تفکیک نوع مصارف و منابع برداشت در استان کهگیلویه و بویراحمد و استان خوزستان بهشرح جدول2 است.
جدول2. منابع و مصارف سالیانه حوضه آبریز مارون-جراحی (میلیون متر مکعب)
حوضه رودخانهای |
متوسط آورد |
استان |
برداشت مستقیم از منابع |
سهم از کل برداشت مستقیم (درصد) |
|
||
سطحی |
زیرزمینی |
مجموع |
|
||||
مارون |
1240/9 |
کهگیلویه و بویراحمد |
77/9 |
14/2 |
92/1 |
8/0 |
|
خوزستان |
21 |
11/7 |
32/7 |
2/9 |
|
||
رامهرمز (زرد) |
471/7 |
کهگیلویه و بویراحمد |
2/8 |
0/5 |
3/3 |
0/3 |
|
خوزستان |
52/9 |
27 |
79/9 |
7/0 |
|
||
میانحوضهای جراحی |
38/5 |
کهگیلویه و بویراحمد |
2/8 |
1/2 |
4 |
0/3 |
|
خوزستان |
64/6 |
3/2 |
67/8 |
5/9 |
|
||
جراحی (پاییندست ایستگاه مشراگه تا تالاب شادگان)* |
0 |
خوزستان |
812/6 |
2/3 |
814/9 |
71/1 |
|
کوپال* |
102/7 |
خوزستان |
31/1 |
19/6 |
50/7 |
4/4 |
|
مجموع برداشت مستقیم به تفکیک استان |
کهگیلویه و بویراحمد |
83/5 |
15/9 |
99/4 |
8/7 |
|
|
خوزستان |
982/2 |
63/8 |
1046 |
91/3 |
|
||
مجموع حوضه آبریز |
1853/8 |
1065/7 |
79/7 |
1145/4 |
100 |
|
مأخذ: وزارت نیرو.
* حوضههای کوپال و جراحی (پاییندست ایستگاه آبسنجی مشراگه تا تالاب شادگان) فقط در استان خوزستان واقع شده و مصارف این دو حوضه صرفاً در این استان است.
با توجه به مقادیر مندرج در جدول2 که بیانگر وضع موجود است، در مناطق بالادستی حوضه آبریز مارون-جراحی بهویژه در استان کهگیلویه و بویراحمد، مصارف زیادی تعریف نشده و نشان میدهد شرایط طبیعی تا حد زیادی حفظ شده است. یکی از دلایل عدم توسعه برداشت در این مناطق نسبت به نواحی پایاب حوضه، متأثر از شرایط کوهستانی آن است.
با توجه به مقادیر ارائه شده در جدول2، از مجموع 1853/8 میلیون مترمکعب پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر سالیانه حوضه آبریز رودخانه مارون-جراحی، درمجموع 1145/4 میلیون مترمکعب از طریق منابع آب سطحی و زیرزمینی بهصورت مستقیم برداشت میشود. مجموع برداشتهای مستقیم استان کهگیلویه و بویراحمد 99/3 میلیون مترمکعب (معادل 8/7 کل برداشتهای مستقیم) و استان خوزستان معادل 1046 میلیون مترمکعب (معادل 91/3 درصد کل برداشتهای مستقیم) است.
درخصوص استان خوزستان باید اشاره کرد مصارف مندرج در جدول (1046 میلیون مترمکعب) شامل برداشتهای مستقیم بوده که 982/2 میلیون مترمکعب از منابع سطحی و 63/8 میلیون مترمکعب آن از منابع زیرزمینی برداشت میشود. بیشترین سهم برداشتهای مستقیم مربوط به نواحی پاییندست ایستگاه مشراگه تا تالاب شادگان بوده، بهطوری که 71/1 درصد از کل برداشتهای مستقیم را شامل میشود. علاوهبر برداشتهای مستقیم، در این استان سالیانه 711 میلیون متر مکعب از طریق طرحهای توسعه منابع آب (شامل سد مارون 621 میلیون مترمکعب و سد جره 90 میلیون مترمکعب) از منابع آب حوضه آبریز مارون-جراحی برداشت میشود. بنابراین مجموع مصارف استان خوزستان با لحاظ برداشتهای مستقیم و طرحهای توسعه مرتبط با دو سد در دست بهرهبرداری مارون و جره، بالغ بر 1757 میلیون متر مکعب در سال است. بهعبارت دیگر کل مصارف استان خوزستان در حوضه آبریز مارون-جراحی معادل 95 درصد از منابع آب تجدیدپذیر این حوضه است.
با توجه به حجم برداشتهای مستقیم و طرحهای توسعه موجود، تمام منابع آب تجدیدپذیر حوضه قبل از تخلیه به تالاب شادگان مصرف شده و عملاً نیاز آب شیرین تالاب تأمین نمیشود. براساس شاخص فالکن مارک برای حفظ پایداری حوضه نباید بیش از 40 درصد منابع آب تجدیدپذیر حوضه مصرف شود. مصرف تمام منابع آبی حوضه توسط مصارف واقع در مسیر نه تنها تأمین همان مصارف را با مشکل مواجه خواهد کرد، بلکه پایداری محیطزیستی حوضه را نیز در شرایط شکننده و خطرناکی قرار داده و در شرایط کنونی بارگذاری جدید بر منابع آب را ناممکن میکند. بهترین راهکار برای کمک به پایداری محیطزیستی حوضه مارون-جراحی، کاستن از مصارف موجود و جلوگیری از بارگذاری مصارف جدید بر منابع آب حوضه خواهد بود.
پراکنش بهرهبرداران در حوضه به نحوی است که عمده مصارف در انتهای حوضه متمرکز بوده و آب رهاسازی شده از سد مارون طی یک مسیر حدود ٤٠٠ کیلومتری به محل مصرف میرسد. این مناطق بهدلیل بارش اندک و تبخیر بالا، سهمی در آبدهی نداشته و کاملاً به آورد منابع بالادست دست حوضه وابستهاند. در مسیر رودخانه مارون علاوه بر برداشتهای متنوع، به دلیل ورود زهابهای کشاورزی و رودخانههای فصلی با کیفیت پایین، تأمین منابع آب در نقاط انتهایی حوضه از منظر کمّیوکیفی با چالش مواجه است.
آمارهای موجود بیانگر روند کاهشی میزان بارش در حوضه آبریز مارون-جراحی است. ازسویی روند افزایشی دما در کل کشور طی سالهای اخیر، همگی نشاندهنده روند کاهش آبدهی حوضه در آینده هستند. در شکل ذیل روند تغییرات بلندمدت متوسط بارش سالیانه در تالاب شادگان نشان داده شده است.
شکل2. روند سالیانه متوسط بارش در تالاب شادگان
در شکل2 روند کاهشی بارش در دوره بلندمدت 50 ساله قابل مشاهده بوده و بهطور متوسط سالیانه51 میلیمتر میزان بارش کمتر شده است. آثار این کاهش بارش را میتوان در میزان آبدهی حوضه نیز مشاهده کرد. برای مثال، ایستگاه آبسنجی گُرگُر در شهرستان شادگان که در انتهای حوضه آبریز و بر روی رودخانه جراحی واقع شده، معرف مناسبی از کل آبدهی رودخانه حوضه آبریز مارون-جراحی است. در شکل3 آبدهی دوره بلندمدت رودخانه از سال آبی 1333-1332 تا 1395-1394 در ایستگاه گُرگُر نشان داده شده است.
شکل 3. روند سالیانه متوسط بارش در تالاب شادگان
با توجه به شکل3، علاوهبر روند کاهشی آبدهی رودخانه جراحی در دوره زمانی بلندمدت (به میزان سالیانه 0/2 مترمکعب بر ثانیه)، آبدهی رودخانه جراحی بهعنوان مهمترین رودخانه حوضه تنها طی دو دهه اخیر 44 درصد نسبت به نیمقرن قبل از آن کاهش یافته است. روندهای کاهشی بارش و آبدهی در دورههای بلندمدت را میتوان نشانههایی دال بر وقوع تغییرات اقلیمی در این حوضه دانست.
روند کاهشی بارش و آبدهی متأثر از تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالیهای شدید بهویژه طی دو دهه اخیر از یک سو و رشد مصارف در حوضه ازسوی دیگر مهمترین عوامل برای چالشهای آبی در حوضه آبریز مارون-جراحی هستند. با توجه به مستندات ارائه شده ازسوی وزارت نیرو، درحال حاضر سیستم منابع آب حوضه آبریز مارون- جراحی از منظر شاخصهای عملکردی از تعادل خارج شده و اعتمادپذیری کمّی تأمین مصارف کمتر از مقادیر حداقل استاندارد (کمتر از 6٠ درصد) است.
تالاب شادگان بزرگترین تالاب ایران بوده و وسعت[3] آن بیش از 530 هزار هکتار شامل 22 درصد پهنه آب شیرین، 41 درصد پهنه جزر و مدی، 21 درصد خور موسی و سایر جزایر درون تالاب و 16 درصد تپهماهور دارای کیفیت آب از شیرین، لبشور تا شور است. حداقل نیاز حجمی بخش شیرین تالاب 700 میلیون متر مکعب در سال بوده که با افزایش حجم، جریان آب شیرین از پهنه شیرین تالاب به پهنههای لبشور و شور برقرار میگردد. برای حفظ این حجم لازم است تا در 25 درصد مواقع سال، نیاز آبی تالاب شادگان معادل 1136 میلیون متر مکعب تأمین شود (وزارت نیرو، 1401). با توجه به اینکه مجموع مصارف موجود معادل آب تجدیدپذیر حوضه است، برای دستیابی به حداقل نیاز حجمی بخش شیرین تالاب باید 37 درصد از مجموع مصارف موجود در حوضه آبریز مارون-جراحی کاسته شود.
کاهش آوردها و افزایش مصارف ناشی از اضافه برداشتهای غیرمجاز در مسیر رودخانه مارون، تالاب شادگان را با مشکلات محیطزیستی ناشی از کاهش آورد و افت کیفیت جریان ورودی مواجه کرده است. در همین راستا اقدامهایی برای انتقال آب از حوضه آبریز کارون به تالاب شادگان صورت گرفته است. درحال حاضر منابع تأمین آب تالاب شادگان شامل منابع آب شیرین ورودی از رودخانههای جراحی، کوپال و زهاب واحدهای کشت و صنعت نیشکر است. طبق گزارش سازمان آب و برق خوزستان (طرح جامع کارگروه تالاب شادگان)، درحال حاضر ورودی آب واحدهای کشت و صنعت نیشکر بهطور متوسط به میزان 280 میلیون متر مکعب در سال صورت میگیرد. اما باید توجه داشت که زهاب ورودی به تالاب از کیفیت پایینتری نسبت به دبی رودخانه برخوردار بوده و اضافه برداشتهای صورت گرفته در مسیر رودخانه در استان خوزستان، تالاب را با شرایط بغرنجی مواجه کرده است. پارامترهای هواشناسی در محدوده تالاب نیز نشاندهنده پیامدهای تغییر اقلیم بوده که عمدتاً بهصورت کاهش بارش و افزایش دما است. اما همانطور که در شکل2 نیز نشان داده شد، آمار بارش نیمقرن اخیر در محدوده تالاب شادگان بیانگر روند کاهشی بارش به میزان 1/5 میلیمتر در سال است.
تغییرات کیفیت آب رودخانه جراحی (مجموع کل املاح محلول یا هدایت الکتریکی) در ایستگاه هیدرومتری گُرگُر طی 50 سال (از سال آبی 1347-1346 تا سال آبی 1396-1395) که در شکل4 نشان داده شده، بیانگر افزایش مقادیر هدایت الکتریکی و کاهش کیفیت آب (شاخص شوری) بهخصوص در دهه اخیر است. طی دهههای اخیر همانطور که در شکل3 نشان داده شد، تالاب با کاهش چشمگیر منابع ورودی و بهطور همزمان، طبق شکل4، با افت کیفیت جریانهای ورودی مواجه بوده که این عوامل بر تنوع زیستی و جوامع محلی آثار سوئی داشته است.
شکل4. روند افزایشی تغییرات شوری رودخانه جراحی در ایستگاه هیدرومتری گُرگُر
(قبل از تخلیه به تالاب شادگان)
اضافه برداشتهای صورت گرفته در مسیر رودخانههای حوضه و کاهش آورد بهویژه در سالهای اخیر، میزان جریان ورودی به تالاب شادگان را کاهش داده است. به همین سبب هرگونه اضافه برداشت از این حوضه و عدم برنامهریزی برای حذف برداشتهای مازاد، شرایط محیطزیستی تالاب شادگان را با مشکل مواجه میکند. مازاد بر این، تعریف طرحهای توسعه جدید در حوضه آبریز (در هر دو استان) که بهنحوی منجر به کاهش آورد رودخانه شود، درنهایت شرایط تالاب را بدتر خواهد کرد.
یکی از دلایل اصلی کاهش منابع ورودی به تالاب شادگان، اضافه برداشت صورت گرفته در استان خوزستان و بهویژه مناطق پاییندست حوضه در دشت شادگان است. در همین راستا طبق مستندات موافقتنامه تخصیص، سازمان آب و برق استان خوزستان ازسوی وزارت نیرو مکلف شده تا نسبت به کاهش مصارف با مدیریت برداشتهای مستقیم و طرحهای توسعه اقدام نماید. اما نکته حائز اهمیت در اینخصوص، لزوم توجه به نقش زمینهای کشاورزی رها شده و امکان تبدیل شدن آنها به کانونهای گردوخاک است. به همین سبب، هرگونه حذف مصارف مازاد در حوضه باید بهنحوی صورت گرفته که از تبدیل شدن اراضی رها شده به کانونهای گردوخاک جلوگیری شود. خصوصاً اینکه مناطق واقع در جنوب غرب کشور در استان خوزستان پتانسیل بالایی جهت تبدیل شدن به منبع انتشار گردوخاک داشته و بسیاری از کانونهای داخلی گردوخاک در این مناطق وجود دارند. در صورت نبود مدیریت صحیح در کاهش اضافهبرداشتهای صورت گرفته و یا افزایش فشار بر منابع با تکمیل طرحهای توسعه کشاورزی مطالعاتی در استان خوزستان، تشکیل کانونهای گردوخاک داخلی محتمل بوده که تبعات آن کل حوضه را در هر دو استان متأثر خواهد کرد.
با توجه به واقع شدن حوضه آبریز مارون-جراحی در دو استان کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان، موضوع تعیین سهم استانها از منابع آب حوضه ازسوی کمیسیون تخصیص آب وزارت نیرو صورت گرفته است. معیارهای مد نظر این کمیسیون برای تعیین سهم استانها، پتانسیل منابع آب سطحی، جمعیت، پتانسیل خاک، منابع آب زیرزمینی و محرومیت عنوان شده است. این درحالی است که نقش وضعیت زیستمحیطی تالاب شادگان بهعنوان معیاری از پایداری زیستمحیطی کل حوضه، در تخصیصهای صورت گرفته نامشخص است. همچنین معیارهای اشاره شده نشاندهنده غلبه دیدگاه عرضه-محوری در تصمیمگیران بخش آب بوده به نوعی که بار اصلی توسعه و ایجاد اشتغال را به برداشت بیشتر از منابع آبی گره میزند، نکتهای که مدیریت مصرف را به حاشیه برده و تبعات اضافه برداشت ناشی از آن، دامنگیر کل حوضه خواهد شد.
با توجه به آخرین تخصیص صورت گرفته در سال 1395، سهم استانهای حوضه مورد بازنگری قرار گرفته[4] که مقادیر آن در جدول3 ارائه شده است. همانطور که اشاره شد، دوره زمانی 1378-1377 تا 1395-1394 مبنای برآورد منابع موجود و آخرین آماربرداری سراسری آبهای سطحی و زیرزمینی مبنای برآورد برداشتها قرار گرفته است.
جدول3. سهم استانها و حجم آب تخصیص یافته برای استانهای حوضه آبریز مارون-جراحی
استان |
سهم تخصیص قبل از سال 95 |
سهم تخصیص کنونی |
حجم تخصیص کنونی |
کهگیلویه و بویراحمد |
23/2 |
29/8 |
349/4 |
خوزستان |
76/8 |
70/2 |
823/2 |
سهم تخصیص آب |
100 |
100 |
1172/6 |
تالاب شادگان |
681/2 |
||
مجموع |
1853/8 |
براساس آخرین تخصیص صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو، سهم تخصیص آب استان کهگیلویه و بویراحمد از منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز مارون-جراحی معادل 349/4 میلیون مترمکعب در سال خواهد بود. مصارف این استان درحال حاضر در این حوضه معادل 99/4 میلیون مترمکعب است.
طبق جدول3 سهم تخصیص آب استان خوزستان از منابع تجدیدپذیر حوضه آبریز مارون-جراحی معادل 823/2 میلیون مترمکعب در سال است. این درحالی است که میزان مصارف کنونی استان 1046 میلیون مترمکعب بوده که بهطور مستقیم از منابع سطحی و زیرزمینی برداشت میشود. با وجود این همانطور که در فصل مصارف اشاره شد، استان خوزستان از طریق طرحهای توسعه منابع آب مربوط به سدهای مارون و جره، سالیانه 711 میلیون مترمکعب برداشت مینماید. بر این اساس، استان خوزستان 933/9 میلیون مترمکعب در سال بیش از سهم تخصیص تعیین شده برای این استان برداشت خواهد کرد.
با توجه به تخصیص صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو، «استان خوزستان باید نسبت به ساماندهی و ارائه برنامه جهت کاهش برداشتهای موجود از طریق برداشتهای مستقیم و طرحهای توسعه در حوضه آبریز مارون-جراحی اقدام نماید». در صورتی که اضافه برداشت موجود در این استان کاسته نشود، سبب کاهش منابع ورودی به تالاب شادگان خواهد شد.
لازمه پوشش تخصیص صورت گرفته، افزایش مصارف استان کهگیلویه و بویراحمد به میزان 250 میلیون مترمکعب در سال یعنی اندکی بیش از 2/5 برابر مصارف کنونی است. همچنین در استان خوزستان نیز باید از مجموع برداشتهای مستقیم و طرحهای توسعه منابع آب استان به میزان 933/9 میلیون مترمکعب نسبت به شرایط موجود کاسته شود تا برداشت صورت گرفته با میزان تخصیص منطبق شود.
در راستای پوشش تخصیص صورت گرفته در حوضه آبریز مارون-جراحی، ازسوی وزارت نیرو برای هریک از دو استان خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد، طرحهای مصارف نیز معرفی شده که لزوماً با مصارف موجود انطباق ندارد. در ادامه اهم طرحهای مندرج در آخرین موافقتنامه تخصیص منابع آب رودخانه مارون-جراحی (مستخرج از مصوبات 177، 178 و 399 کمیسیون تخصیص آب وزارت نیرو و ابلاغیه ارسالی به سازمان آب و برق خوزستان و آب منطقهای کهگیلویه و بویراحمد) به تفکیک استان ارائه شده است.
عمده مصارف حوضه آبریز مارون-جراحی در استان خوزستان واقع شده و عمدتاً از طریق برداشتهای مستقیم از منابع سطحی صورت میگیرد. با توجه به اینکه دو طرح توسعه منابع آب مربوط به سدهای مارون و جره در استان خوزستان قرار دارند، جهت پوشش تخصیص صورت گرفته، سهم اصلی در استان ازسوی وزارت نیرو برای طرحهای توسعه منابع آب لحاظ شده است. اهم طرحهای مد نظر جهت برداشت از منابع آب حوضه بهشرح ذیل در نظر گرفته شده است:
نکته مهم درخصوص سه طرح فوق که کل تخصیص استان در این حوضه را پوشش میدهند، اختلاف شدید برداشتهای مستقیم موجود (1046 میلیون مترمکعب) با سهم تخصیص در نظر گرفته شده برای برداشتهای مستقیم (164/9 میلیون مترمکعب) است. لذا لازمه این کار حذف اضافه برداشتهای مستقیم (غالباً در بخش کشاورزی) بهویژه در پاییندست حوضه و محدوده دشت شادگان است.
با توجه به اینکه در بالادست حوضه آبریز مارون-جراحی در استان کهگیلویه و بویراحمد، میزان مصارف موجود نسبت به تخصیص صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو به میزان 264/1[5] میلیون مترمکعب کمتر بوده، طرحهای متنوعی برای افزایش برداشتهای استان از این حوضه نظر گرفته شده است. اما این طرحها لزوماً در خود حوضه آبریز مارون-جراحی تعریف نشده است. سه طرح شاخص توسعه منابع آب جهت برداشت از منابع آب حوضه آبریز مارون-جراحی به شرح ذیل هستند:
در جدول ذیل جزئیات تخصیص صورت گرفته برای طرحهای توسعه (بدون در نظر گرفتن سهم تخصیص برداشتهای مستقیم) به تفکیک استان قابل مشاهده است.
جدول 4. جزئیات تخصیص طرحهای توسعه منابع آب در حوضه آبریز مارون-جراحی (میلیون مترمکعب)
استان |
طرح توسعه |
نوع برداشت |
میزان برداشت |
مجموع |
کهگیلویه و بویراحمد |
سد آبریز |
کشاورزی |
95/2 |
264/1 |
شرب و صنعت |
40 |
|||
انتقال به دهدشت غربی |
کشاورزی |
49/5 |
||
بهصورت کلی جهت مصارف مختلف |
--- |
52/8 |
||
سایر طرحهای استان در حوضه مارون-جراحی |
کشاورزی |
17/7 |
||
صنعت |
5/7 |
|||
تغذیه مصنوعی |
3/2 |
|||
خوزستان |
مارون |
کشاورزی |
601 |
711 |
صنعت |
20 |
|||
جره |
کشاورزی |
80 |
||
صنعت |
10 |
طرح احداث سد آبریز (مارون 2) بر روی رودخانه مارون در استان کهگیلویه و بویراحمد و در محدوده شهرستان کهگیلویه و شهر دهدشت در بالادست ایستگاه آبسنجی ایدنک پیشنهاد شده است. محل احداث سد آبریز (مارون 2) قبل از اتصال شاخههای آبشور و چاروساق به مارون و در فاصله تقریبی ۸۵ کیلومتری بالادست سد در دست بهرهبرداری مارون واقع شده است. براساس تخصیص صورت گرفته برای سد، سالیانه معادل 40 میلیون مترمکعب برای تأمین نیاز شرب و صنعت، همچنین معادل 95/2 میلیون مترمکعب برای توسعه کشاورزی دشتهای دهدشت و چرام در نظر گرفته شده است.
براساس مطالعات فاز اول سد آبریز، اهداف اصلی سد تولید برقابی، تأمین آب کشاورزی، تأمین نیازهای شرب و صنعت، کنترل سیلاب و پوشش تخصیص «برداشت کلی» استان کهگیلیویه و بویراحمد عنوان شده است. این سد از نوع بتن غلتکی بوده که مشخصات آن طبق نتایج گزینه برتر ارائه شده در مطالعات فاز اول، بهشرح جدول 5 است.
جدول 5. مشخصات سد آبریز (مارون 2)
مشخصات |
مقدار |
|
تراز بستر |
900 متر (از سطح دریا) |
|
تراز نرمال |
1026 متر (از سطح دریا) |
|
حجم رسوب 50 ساله |
53/6 میلیون مترمکعب |
|
حجم کل مخزن در تراز نرمال |
173 میلیون مترمکعب |
|
حجم تبخیر سالیانه |
5/3 |
|
حجم آب تنظیمی (میلیون مترمکعب در سال) |
شرب |
39/6 |
کشاورزی* |
138/4 |
|
زیستمحیطی |
108/4 |
|
برقابی |
84/0 |
|
هزینه** |
سد، سرریز و سیستم انحراف (میلیارد ریال) |
178620 |
سامانه انتقال (میلیارد ریال) |
103020 |
|
تجهیزات الکترومکانیکی نیروگاه (میلیون دلار) |
12/7 |
|
برق تولیدی (گیگاوات ساعت) |
86/5 |
* «برداشت کلی» تخصیص یافته برای استان کهگیلویه و بویراحمد از حوضه مارون نیز در مصارف کشاورزی این سد لحاظ شده است.
** طبق فهرست بهای سدسازی سال ۱400.
با توجه به مطالعات فاز اول طرح، از آنجا که برای تخصیص «برداشت کلی» استان کهگیلویه و بویراحمد از حوضه مارون (52/8 میلیون مترمکعب) محل مصرف خاصی تاکنون مشخص نشده، این حجم نیز به همراه حجم تخصیص سد برای توسعه کشاورزی، از حوضه مارون انتقال مییابد. لازمه این کار انتقال بینحوضهای منابع آب حوضه آبریز مارون-جراحی به حوضه آبریز زهره است. این درحالی است که پروژههای انتقال آب بینحوضهای نیازمند تحلیلهای جامع بوده و اغلب با چالشهای اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی همراه است و نباید آن را بهعنوان یک راهکار مطمئن و مطلوب در نظر گرفت (مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، گزارش مسلسل 16810، 1398). تجارب کشور تاکنون برای انتقال آب بینحوضهای حتی در ابعاد استانی نیز بیانگر وقوع تنشهای اجتماعی است. از آنجا که حوضه مبدأ انتقال با آثار تغییر اقلیم و افت بارش و اضافه برداشت مواجه است، در صورت اجرای این طرح، دورنمای خوبی بهدلیل تشدید رقابت بین مصرفکنندگان و وقوع تبعات ناگوار اجتماعی (در سطوح بیناستانی و دروناستانی) متصور نیست.
با توجه مستندات ارائه شده ازسوی آبفای کشور، در سال 1392 مجوز تخصیص آب شرب برای شهرهای سوق، لنده، چرام و روستاهای مسیر که از مراکز اصلی جمعیتی استان کهگیلویه و بویراحمد در حوضههای زهره و مارون هستند، به میزان سالیانه 17 میلیون مترمکعب از سد کوثر صادر شده است. با وجود این تصفیهخانه موجود که در دست بهرهبرداری بوده، فاقد ظرفیت لازم برای این طرح است. لذا محل و میزان مصارف شرب در نظر گرفته شده از 40 میلیون متر مکعب حجم آب اختصاص یافته از سد آبریز برای مصارف شرب و صنعت مشخص نیست.
مصرف اصلی سد آبریز برای توسعه کشاورزی دشتهای چرام و دهدشت در نظر گرفته شده است. این منطقه بهعنوان یکپارچهترین دشت استان کهگیلویه و بویراحمد در گسـترهای بـا مسـاحت حـدود ٣٣٧٠٠ هکتـار در غـرب این استان واقع شده که از شمال غرب بـه رودخانـه مارون، از شرق به ارتفاعات زاگرس و از جنوب به رودخانه خیرآباد محدود شده و مراکـز عمـده جمعیتـی آن، شهرهای دهدشت و چرام است. این منطقه در ٦٠ کیلومتری شمال گچساران و ٦٠ کیلومتری شمال شـرق بهبهـان واقـع شـده است. غالب مساحت این منطقه خارج از حوضه آبریز رودخانه مارون-جراحی و در حوضه آبریز زهره قرار دارد.
با احداث سد آبریز و با توجه به قرارگیری مصرفکنندگان اصلی مرتبط با سد (توسعه کشاورزی)، عملاً آب از حوضه آبریز ماورن به حوضه آبریز زهره منتقل خواهد شد. جهت انتقال آب بینحوضهای، بهدلیل وجود مرز طبیعی بین دو حوضه آبریز، حفر تونل مورد نیاز است.
در شکل6 محدوده طرح شامل محل جانمایی سد آبریز در حوضه مارون-جراحی و محدوده قرارگیری مناطق توسعه کشاورزی نشان داده شده است.
شکل6. محدوده جانمایی طرح سد آبریز و محدود توسعه کشاورزی دشتهای دهدشت و چرام
حوضه آبریز مارون-جراحی در جنوب شرق کشور و در دو استان کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان واقع شده و به تالاب بینالمللی شادگان تخلیه میشود. تقریباً تمام پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز مارون-جراحی که سالیانه 1853/8 میلیون مترمکعب برآورد شده، توسط برداشتهای مستقیم در این دو استان و طرحهای توسعه واقع در استان خوزستان مصرف میشود. عمده برداشتهای مستقیم حوضه مربوط به بخش کشاورزی سنتی واقع در پایاب حوضه در استان خوزستان است. در بالادست حوضه در استان کهگیلویه و بویراحمد، متأثر از شرایط کوهستانی منطقه، شرایط به نسبت طبیعی حفظ شده است. تخصیص منابع آب صورت گرفته ازسوی وزارت نیرو برای حوضه آبریز مارون-جراحی که در سال 1395 ابلاغ شده، نیازمند کاهش کل مصارف استان خوزستان در این حوضه به میزان 53 درصد است. همچنین در صورت پوشش کامل تخصیص صورت گرفته برای استان کهگیلویه و بویراحمد، میزان برداشتهای این استان از حوضه مارون-جراحی به 2/5 برابر وضع موجود افزایش مییابد. که در همین راستا احداث سد آبریز مطرح شده است. با توجه به منابع و مصارف حال حاضر حوضه و شرایط محیطزیستی تالاب شادگان نکات ذیل در حوضه آبریز مارون-جراحی حائز اهمیت است:
با توجه به شرایط حال حاضر حوضه آبریز مارون-جراحی ازجمله روند کاهشی بارش و آبدهی حوضه، سهم بالای کشاورزی معیشتی استان خوزستان در اضافه برداشتها، مصرف کل منابع آب تجدیدپذیر حوضه و شرایط بغرنج تالاب بینالمللی شادگان، نه تنها بارگذاری جدید بر پتانسیل منابع آب در تعارض با پایداری محیطزیستی حوضه مارون-جراحی و تالاب شادگان است، بلکه مصارف موجود نیز جهت حصول پایداری حوضه باید تعدیل شده و کاهش یابد. در همین راستا احداث سد آبریز نیز پیشنهاد نمیشود.