بررسی ثبت جهانی میراث فرهنگی ناملموس ایران توسط سایر کشورها (بررسی موردی ثبت میراث ناملموس «فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای» توسط کشور جمهوری آذربایجان)

نویسنده

سرپرست گروه ورزش ، میراث فرهنگی و گردشگری دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

چکیده

میراث فرهنگی ناملموس به رسوم، نمایش ها، اصطلاحات، دانش، مهارت ها و نیز وسایل، اشیا، مصنوعات دستی و فضاهای فرهنگی مرتبط با آنها اطلاق می شود که جوامع، گروه ها و در برخی موارد افراد، آنها را به عنوان بخشی از میراث فرهنگی خود می شناسند و از نسلی به نسل دیگر منتقل می کنند. این میراث بیشتر از آنکه به مکانی خاص تعلق داشته باشد، وابسته به جوامع زنده و کاربست آنها در زندگی روزانه است. اما به هر حال مطابق هر پدیده دیگری دارای مبدأ است و در جایی متولد می شود، ولی به واسطه سیر اتفاقات و برخورد با فرهنگ ها، اقلیم ها و اتفاقات مختلف در طول زمان و تاریخ، زادگاه های متفاوت و اشکال جدیدی پیدا می کند. درج عناوین میراث ناملموس در فهرست میراث معنوی یونسکو، اقدامی حفاظتی برای شناسایی، معرفی و حفاظت میراث ناملموس با ارزش جهانی و ملی به حساب می آید و طبق روالی که یونسکو در پیش گرفته این ثبت به معنای مالکیت یک کشور نسبت به میراثی خاص نیست. در شرایط حاضر و مبتنی بر فرایندهای اجرایی ثبت جهانی، حتی اگر میراث فرهنگی ناملموسی در کشوری خاص زاده شده باشد و تمامی مردم جهان نسبت به اصلیت آن مطلع باشند، ثبت جهانی این میراث دلیلی بر مالکیت کشوری خاص به حساب نمی آید. چراکه میراث ناملموس مقوله ای سیال، متغیر و در حال جابه جایی است و زنده بودن و استمرار حیات آن در جهانی که مدرن سازی همه چیز را یکدست کرده، دارای اهمیت است. اما ثبت میراث فرهنگی ناملموس در فهرست یونسکو پیامدهای جانبی مطلوب و کارکردهای متعدد هویتی و اقتصادی برای کشورها دارد که موجب رقابت شدید و گاه شرارت بار در ثبت میراث فرهنگی ناملموس شده است. برخی کشورهای تازه استقلال یافته یا دارای تاریخ و قدمت کمتر، از طریق ثبت آثاری که در سایر کشورها نیز زنده و موجود است (به صورت مستقل برای اولین بار یا برای چندمین بار با تغییر عناوین پرونده های ثبت شده سایر کشورها) به دنبال کسب هویت و انتصاب اصالت به خود هستند. این عمل با بالا بردن تعداد آثار ثبت شده جهانی این کشورها همراه است که به بالا رفتن رتبه رقابتی آنها در بازار گردشگری جهان می انجامد و تأثیر آن بر جذب گردشگر ورودی غیرقابل انکار است. بنابراین برخلاف ادعای غیرسیاسی و کارشناسی بودن فرایند ثبت میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو، نتایج آن کاملاً سیاسی و اقتصادی شده است. این رویکرد برای کشور ایران به عنوان کشوری کهن با تاریخی چند هزارساله موجبات خسران را فراهم ساخته است. ساده ترین نمود آن موج اعتراضات متخصصان و صاحب نظران کشور نسبت به ثبت آثار فرهنگی ناملموس کشور توسط سایر کشورهاست، که این موج را نمی توان صرفاً مقوله ای احساسی و برآمده از ناآگاهی عمومی در نظر گرفت. هرچند دستگاه های مسئول در پاره ای موارد نسبت به آگاهی بخشی و ترویج نکات کارشناسی مربوط به ثبت میراث ناملموس از ظرفیت های موجود به نحو مطلوب بهره برداری ننمودند. بنابراین باید در مورد آن اقدام مؤثر و واکاوی صحیحی صورت گیرد.