نویسنده
چکیده
تصویب طرح های آمایش استانی در اسفندماه سال 1399 و تأکید بر ضرورت پایبندی استان ها به اجرای آن، این سؤال را پررنگ ساخته است که چه میزان طرح ها و پروژه های انجام شده یا درحال اجرا از محل اعتبارات بودجه ای و غیربودجه ای در استان ها، در راستای پیشنهادها و اهداف تعیین شده توسط طرح های آمایش استانی بوده است؟ از آنجا که پروژه های جاری در بودجه های عمرانی استان ها قبل از تدوین اسناد آمایش تعریف شده اند، لذا می توان گفت اسناد آمایش حداقل تا سال 1400 نقشی در ایجاد پروژه های عمرانی جاری استان ها نداشته اند. اما پاسخ به این سؤال که آیا اساساً ساختار فعلی نظام بودجه ریزی امکان برقراری ارتباط معنادار با نظام تدبیر و برنامه ریزی فضایی کشور را دارد یا خیر، می تواند در راستای تخصیص بهینه منابع مالی کشور مؤثر باشد. به عبارت دیگر در صورتی که بتوان با عنایت به دستاوردهای اسناد آمایش استانی و ملی، اولویتبندی مشخصی برای توسعه هر استان ارائه و درنهایت تخصیص اعتبارت را معطوف بر اولویت های مذکور نمود، احتمال تحقق اهداف توسعه ای پیش بینی شده برای هر استان بیشتر خواهد بود. به این ترتیب در مطالعه حاضر به عنوان گام نخست، شفافیت طرح های عمرانی استان مورد توجه قرار گرفته است؛ شفافیتی که تاکنون درخصوص پروژه های عمرانی استان ها تا بدین حد صورت نگرفته و ازسوی دیگر می تواند بستر مناسبی برای مقابله با مفاسد احتمالی در این زمینه نیز باشد. به نظر می رسد واکاوی دقیق طرح های عمرانی استان ها از منظر «موضوعی»، «جغرافیایی»، «طول عمر»، «درصد تخصیص» و «اندازه» در سطح استان و شهرستان های مربوطه می تواند تصویر قابل اتکایی از وضع موجود ارائه دهد و درنهایت امکان پاسخ به سؤال فوق را از طریق انجام مطالعات تکمیلی فراهم کند. ازسوی دیگر مسئله طول عمر و درصد تخصیص اعتبار پروژه ها از آن جهت حائز اهمیت است که طولانی شدن عمر پروژه ها و عدم حصول دستاورد قابل اتکا علی رغم صرف زمان و منابع فراوان، به یکی از معضلات جدی طرح های عمرانی کشور مبدل شده است. به عبارت دیگر، طولانی شدن عمر پروژه های عمرانی یک استان به این معنی است که بخشی از برنامه های عمران و توسعه استان، متمرکز بر موضوعاتی است که سال ها پیش برنامه ریزی شده اند. بنابراین نوعی وابستگی به مسیر طی شده در تخصیص منابع مالی مشاهده می گردد و بخش قابل ملاحظه ای از منابع عمرانی استان، بدون توجه به اصول و مبانی آمایش سرزمین و نیازها و مقتضیات روز استان، صرف پروژه هایی می شود که مدت ها پیش، برنامه ریزی و آغاز شده اند. در ادامه مهم ترین دستاورهای مطالعه حاضر در ارتباط با طرح های عمرانی استان چهارمحال و بختیاری در سال 1398 ارائه شده است: • استان چهارمحال و بختیاری در سال ۱۳۹۸، تعداد 1749 پروژه فعال در قالب 402 طرح عمرانی داشته که قدیمی ترین آن ها از سال 1376 آغاز شده است. • طرح های یادشده در قالب ۱۰ امور، 31 فصل و 73 برنامه مختلف طبقه بندی شده اند. • مجموع اعتبار پیش بینی شده برای پروژه های مذکور بالغ بر 31.7 هزار میلیارد ریال می باشد. • در مجموع، 50.8 درصد از اعتبارات یادشده (بیش از 16.1 هزار میلیارد ریال)، جهت اجرای پروژه ها، تخصیص داده شده است. • متوسط عمر پروژه های تملک دارایی های سرمایه ای استان معادل 6.1 سال بوده است. • «امور اقتصادی»، «امور مسکن، عمران شهری و روستایی» و «امور فرهنگ، تربیتبدنی و گردشگری» به ترتیب با 32.9 درصد، 28.4 درصد و 15.1 درصد سهم، بیشترین سهم از تعداد پروژه های استان را به خود اختصاص داده اند. • «امور اقتصادی»، با سهم 60.2 درصدی از اعتبارات تخصیص داده شده استان، به تنهایی بیش از نیمی از اعتبارات یادشده را جذب نموده است. «امور مسکن، عمران شهری و روستایی» و «امور فرهنگ، تربیتبدنی و گردشگری» به ترتیب با سهم 16.5 درصدی و 10.8 درصدی، در رتبه های دوم و سوم قرار گرفته اند. • بر مبنای فصول، فصل های «توسعه و خدمات شهری، روستایی و عشایری» و «کشاورزی و منابع طبیعی» به ترتیب با 23.7 درصد و 16.6 درصد سهم، بیشترین سهم را از تعداد پروژه های استان به خود اختصاص داده اند. • فصول «منابع آب»، «حمل و نقل» و «آب و فاضلاب» به ترتیب با اختصاص 39.5 درصد، 12 درصد و 10.3 درصد از اعتبارات تخصیص یافته استان، بیشترین سهم را از منابع اعتباری تخصیصی استان داشته اند. • دو برنامه «ساماندهی کالبدی شهری و روستایی (فصل توسعه و خدمات شهری، روستایی و عشایری- امور مسکن، عمران شهری و روستایی)» و «تامین، توسعه، مقاوم سازی، تعمیر، تجهیز و نگهداری فضاها، ساختمان ها، اماکن و ماشین آلات (فصل اداره امور عمومی- امور خدمات عمومی)»، بیشترین سهم از تعداد پروژه ها را داشته اند. • دو برنامه «عرضه آب (فصل منابع آب- امور اقتصادی)» و «تأمین آب (فصل منابع آب- امور اقتصادی)»، بیشترین سهم از اعتبارات تخصیص یافته را به خود اختصاص داده اند. • 62 برنامه عمرانی استان، علی رغم دربرگرفتن 1000 پروژه، معادل 57.2 درصد کل پروژه های عمرانی استان، صرفاً 23.5 درصد از اعتبارات تخصیص یافته استان، سهم داشته اند. • 46 برنامه از 62 برنامه یادشده، هر یک سهمی بسیار اندک و کمتر از 0.5 درصد از اعتبارات تخصیص یافته استان را جذب نموده اند. • پروژه های «سطح استان» صرفاً با در برگرفتن 4.7 درصد از کل پروژه های استان، با برخورداری از سهم 27.6 درصدی از اعتبارات تخصیص یافته، بیشترین سهم از منابع عمرانی استان را دارا می باشند؛ پس از پروژه های یادشده، شهرستان «شهرکرد» به عنوان مرکز استان، بیشترین سهم از اعتبارات تخصیص یافته استان را دارا می باشد. لیکن به استثنای شهرستان «خانمیرزا» که صرفاً 3.6 میلیارد ریال به تنها پروژه عمرانی آن اختصاص داده شده است، عدم تعادل قابل توجهی میان سایر شهرستان های استان، مشاهده نمی گردد. • پروژه های «سطح استان» و شهرستان های «خانمیرزا»، «لردگان» و «شهرکرد» به ترتیب 71 درصد، 55.6 درصد، 53.1 درصد و 51 درصد از منابع پیش بینیشده برای پروژه های خود، از منظر شاخص تخصیص اعتبار، نسبت به سایر شهرستان های استان، در جایگاه مناسب تری قرار دارند. • شهرستان های «کیار»، «کوهرنگ»، «بروجن» و «بن»، با شاخص تخصیص اعتبار کمتر از 45 درصد، شرایط نامطلوب تری را دارا می باشند. • 14.5 درصد پروژه های عمرانی استان چهارمحال و بختیاری، در زمره پروژه های «بسیار کوچک» قرار می گیرند. اندازه 60.1 درصد پروژه ها «کوچک» و 21.2 درصد آن ها، «متوسط» است و در نهایت، پروژه های «بزرگ» و «بسیار بزرگ»، به ترتیب 3.7 و 0.5 درصد از کل پروژ های استان را به خود اختصاص داده اند. در مطالعه حاضر به منظور طبقه بندی پروژه های عمرانی جاری در استان چهارمحال و بختیاری از دو ماتریس «عمر- درصد تخصیص» و «اندازه- اولویت» بهره گرفته و درنهایت مبتنی بر دو ماتریس مذکور اولویتبندی مشخصی جهت مواجهه با پروژه های مذکور ارائه شده است. در ارتباط با ارزیابی طول عمر و درصد تخصیص اعتبار پروژه های تملک دارایی های سرمایه ای برای هر استان از طبقه بندی زیر بهره گرفته شده است: • طبقه یک: پروژه های با طول عمر زیاد (بیش از ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد)، • طبقه دو: پروژه های با طول عمر متوسط و بیشتر (بیش از ۱0 سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد)، • طبقه سه: پروژه های با طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد)، • طبقه چهار: پروژه های با طول عمر متوسط (۱۰ تا ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد) یا طول عمر متوسط و بیشتر (بیش از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط (۴۰ تا ۸۰ درصد)، • طبقه پنج: پروژه های با طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط و کمتر (کمتر از ۸۰ درصد). براساس طبقه بندی فوق ماتریس عمر - درصد تخصیص اعتبار پروژه های تملک دارایی های سرمایه ای هر استان تشکیل و نحوه برخورد با هریک از مناطق ماتریس عمر- تخصیص با اولویتبندی پنج گانه زیر تبیین شده است: الف) اولویت 1: طول عمر زیاد (بیش از ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد) - ویژگی : چشم انداز کوتاه مدتی برای اتمام آنها متصور نیست. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت و بررسی دقیق پروژه، • آسیب شناسی علل تأخیر، • تصمیم گیری درخصوص توقف، اصلاح، واگذاری یا ادامه پروژه. ب) اولویت 2: طول عمر زیاد (بیش از ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد) - ویژگی : به دلیل تخصیص بخش قابل توجهی از اعتبار مورد نیاز پروژه، گزینه توقف چندان مطرح نیست. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت و بررسی دقیق پروژه، • آسیب شناسی علل تأخیر، • اتمام یا اصلاح پروژه. ج) اولویت 3: طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار زیاد (بیش از ۸۰ درصد) - ویژگی : از وضعیت مناسبی نسبت به سایر گروه ها برخوردارند و به اتمام رسیدن آنها در افق کوتاه مدت محتمل است. - پیشنهاد نحوه برخورد: • تخصیص اعتبار باقیمانده و اتمام پروژه. د) اولویت 4: طول عمر متوسط (۱۰ تا ۱۵ سال) و تخصیص اعتبار اندک (کمتر از ۴۰ درصد) یا طول عمر متوسط و بیشتر (بیش از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط (۴۰ تا ۸۰ درصد) - ویژگی : شرایط بینابینی نسبت به دو اولویت نخست دارند، اما با توجه به شرایط متعادل تر آنها، در اولویت چهارم قرار گرفته اند. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت و بررسی دقیق پروژه، • آسیب شناسی علل تأخیر پروژه های قدیمی تر، • تصمیم گیری درخصوص توقف، اصلاح، واگذاری یا ادامه پروژه. هـ) اولویت 5: طول عمر اندک (کمتر از ۱۰ سال) و تخصیص اعتبار متوسط و کمتر (کمتر از ۸۰ درصد) - ویژگی : هنوز انحراف جدی درخصوص میزان پیشرفت پروژه رخ نداده است. - پیشنهاد نحوه برخورد: • نظارت بر پروژه با هدف پیشگیری از انحراف فرایند اجرایی. اگرچه بخشی از پروژه های مورد بررسی در طبقه طرح های مستمر قرار می گیرند، اما با توجه به تخصیص کم و گاه طول عمر بالای طرح های مستمر (نظیر تعمیر و نگهداری)، به نظر می رسد واکاوی دقیق تمامی پروژه های عمرانی اعم از مستمر و غیرمستمر و انتخاب نحوه صحیح مواجهه با آنها از ضرورت بالایی برخوردار است. در ادامه مهم ترین نکات حاصل از اولویتبندی پروژه های عمرانی جاری در استان چهارمحال و بختیاری براساس متدولوژی فوق الذکر ارائه می شود: • اندازه 5 پروژه از 7 پروژه ای که به دلیل طول عمر زیاد و درصد تخصیص اندک، در اولویت اول تعیین تکلیف قرار گرفته اند، از نظر اندازه، در زمره پروژه های «بسیار بزرگ» و «بزرگ» قرار گرفته اند و اعتبار پیش بینی شده برای هر یک از آن ها، بیش از 5 میلیارد تومان است. • پروژه های اولویت دوم، عمدتاً در گروه پروژه های «متوسط» و «کوچک» قرار دارند. • پروژه های اولویت سوم، عمدتاً «کوچک» و «بسیار کوچک» هستند. • بیش از 81 درصد از پروژه های اولویت ۴ که انتقال آن ها به اولویت ۱ طی سال های آتی محتمل می باشد، در زمره پروژه های «متوسط» و «کوچک» قرار دارند و اعتبار پیش بینی شده برای هر یک از آن ها بین 100 میلیون تا ۵ میلیارد تومان می باشد. • حدود 64 درصد از پروژه های اولویت ۵ که مجموعاً 75 درصد از کل پروژه های عمرانی استان را در بر می گیرند، «کوچک» می باشند. • با توجه به آنکه پروژه هایی که عمر آن ها کمتر از 10 سال است، بسته به درصد تخصیص اعتبار، در اولویت سوم یا پنجم جای گرفته اند، می توان گفت بخش عمده پروژه های عمرانی استان که طی یک دهه اخیر بارگذاری شده اند، از نظر شاخص اندازه، «کوچک» هستند و اعتبار پیش بینی شده برای هر یک از آن ها، بین 100 میلیون تا 1 میلیارد تومان است. شایان ذکر است تمامی مطالب و تحلیل های ارائه شده در گزارش حاضر به دلیل عدم ارائه گزارش های عملکرد و پیشرفت فیزیکی پروژه های عمرانی توسط سازمان برنامه و بودجه کشور، براساس تخصیص ریالی ارائه شده اند.