تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودک و نوجوان؛ واکاوی سیاستی و راهکارهای تقنینی

نوع گزارش : گزارش های تقنینی

نویسنده

کارشناس گروه فرهنگ عمومی، هنر و صنایع خلاق دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

چکیده

دوران کودکی و نوجوانی، مهم ترین دورانی است که در آن شخصیت، هویت و سبک زندگی افراد شکل می گیرد و نظام های اعتقادی و ارزشی در نهاد آنان پایه ریزی می شود. ازاین رو، تولید و مصرف محتوا در زیست بوم فرهنگی کودک و نوجوان، ضرورتی راهبردی و سبک ساز است. در این میان، «محتوای ادبی» در پویایی این زیست بوم و الگوسازی در زمینه سبک زندگی، نقشی پررنگ دارد. بررسی ها نشان می دهند، سهم حوزه کودک و نوجوان در اسناد بالادستی ناکافی است. همچنین سیاست ها و راهبردهای واضح، ملموس و هدفمندی در زمینه تولید و ترویج محتوا برای کودکان و نوجوانان وجود ندارد و موارد اندک موجود نیز کلی، خنثی و غیرعملیاتی اند. در مصوبات و مقررات تخصصی تر نیز سیاست ها و راهبردهای موجود کم رمق بوده و از کل نگری و جامعیت بی بهره اند.
محوری ترین مسائل و چالش های این حوزه از منظر سیاستی و تقنینی عبارتند از:
۱. نبود نقشه راه راهبردی در حوزه کودک و نوجوان،
۲. مغفول ماندن بسیاری از حوزه های موضوعی مورد نیاز مخاطب،
۳. خلأ جدی در تألیف و تربیت آفرینش گر،
۴. رویکرد نادرست تمرکز بر مصادیق محتوایی،
۵. فعالیت جزیره ای و رویکرد غیرتعاملی نهادهای مسئول.
در راستای مسائل یاد شده، این راهکارها پیشنهاد می شوند:
۱. تدوین برنامه راهبردی و تنظیم نگاشت نهادی،
۲. رصد و شناسایی مداوم نیازهای کودکان و نوجوانان،
۳. تربیت آفرینش گر و حمایت از آثار تألیفی،
۴. چهره سازی از نهادها و آفرینش گران حوزه کودک و نوجوان،
۵. تقویت زنجیره ارزش و بهره گیری از ظرفیت های بازارپردازی فرهنگی،
۶. تقویت جریان اقتباس و سرمایه گذاری در صنعت پی نما (کمیک)،
۷. بهبود تعامل میان دستگاهی.

گزیده سیاستی

تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودک و نوجوان، از مؤثرترین شیوه‌های شکل‌دهی سبک زندگی این گروه سنی است. تدوین برنامه راهبردی و تنظیم نگاشت نهادی، تربیت آفرینش‌گر و تقویت زنجیره ارزش و بازارپردازی فرهنگی از راهکارهای ضروری در این زمینه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

خلاصه مدیریتی

بیان‌/ شرح مسئله

کودکی و نوجوانی، بنیادی‌ترین و مهم‌ترین دورانی است که در آن شخصیت، هویت و سبک زندگی افراد شکل می‌گیرد و نظام‌های اعتقادی و ارزشی در نهاد آنان پایه‌ریزی می‌شوند. با اینکه بخش زیادی از وظیفه هویت‌سازی و تنظیم سبک زندگی کودکان و نوجوانان برعهده نظام رسمی آموزشی و تربیتی است، سیطره محصولات و خدمات ادبی، هنری و رسانه‌ای بر سبد مصرف فرهنگی کودکان و نوجوانان، تولید و مصرف محتوا در این زیست‌بوم را به ضرورتی راهبردی تبدیل کرده است. در این میان، محتوای ادبی می‌تواند در پویایی زیست‌بوم و الگوسازی در زمینه سبک زندگی، نقشی پررنگ داشته باشد. زیرا پیوند محتوای ادبی با زیبایی‌ها و جاذبه‌های هنری ناگسستنی بوده و در چنین بستر و قالبی، ظرفیت فراوانی برای انتقال پیام‌ها و مفاهیم به ظریف‌ترین و مؤثرترین شکل وجود دارد.

بنابر بررسی چارچوب سیاستی کنونی، سهم حوزه کودک و نوجوان در اسناد بالادستی ناکافی است. همچنین سیاست‌های واضح، ملموس و هدفمندی در این زمینه وجود ندارد. در مصوبات و مقررات تخصصی‌تر نیز راهبردهای موجود کم‌رمق بوده و جامعیت لازم را ندارند. بررسی آرایش نهادی این حوزه نیز نشان‌دهنده فعالیت جزیره‌ای، موازی‌کاری و تشتت در تولی‌گری است.

 

نقطه‌نظرات‌/ یافته‌های کلیدی

کلیدی‌ترین مسائل و چالش‌های حوزه تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودک و نوجوان از منظر سیاستی و تقنینی عبارتند از:

  1. نبود نقشه راه راهبردی در حوزه کودک و نوجوان: خلأ برنامه راهبردی، تلقی ‌نشدن مسائل کودک و نوجوان به‌عنوان اولویتی بنیادین و ضعف در چارچوب سیاستی و نهادی موجود، به ساده‌انگاری، تشتت و نبود انسجام در سطوح مختلف سیاستگذاری و اجرا در این حوزه منجر شده است. به‌دلیل محوریت‌ نداشتن پژوهش، تخصص‌گرایی و برنامه‌ریزی جامع‌نگرانه، عمده اقدامات به‌صورت مقطعی و پروژه‌ای، جوشیده از دغدغه‌های فردی یا برخواسته از ادراک و تجربه زیسته محدود و ناقص شخصی بوده‌اند که به نتایج کم‌اثر و سطحی انجامیده ‌است.
  2. مغفول ‌ماندن بسیاری از حوزه‌های موضوعی مورد نیاز مخاطب: آثار تألیفی از لحاظ موضوع‌یابی، مسئله‌مندی و نیازشناسی دچار ضعف جدی بوده و به بسیاری از بحران‌ها و مسائل آسیب‌زای دوره کودکی و نوجوانی کم‌توجهند. در چنین شرایطی، مخاطبان برای پاسخ به نیازها و دغدغه‌های خود، بیشتر سراغ آثار ترجمه‌ای و خارجی می‌روند که اغلب حاوی پیام‌هایی آسیب‌زا و ناسازگارند.
  3. خلأ جدی در تألیف و تربیت آفرینش‌گر: فعالیت مؤثر و پیوسته در این حوزه مستلزم حضور و استقرار متخصصان دغدغه‌مند و مسئله‌شناس است. در شرایط کنونی، مجموع آثار تألیفی کمیّت و کیفیت مطلوبی نداشته و در زمینه پرورش و تربیت آفرینش‌گر و متخصص کودک و نوجوان و زیرساخت‌ها و مواد آموزشی مربوطه نیز خلأ جدی وجود دارد. آفرینش‌گران فعال و دغدغه‌مند کنونی نیز کم‌شمار بوده و در میان مخاطبان چندان شناخته ‌شده نیستند.
  4. رویکرد نادرست تمرکز بر مصادیق محتوایی: رویکرد نادرست تمرکز بر مصادیق یا تک‌محصول‌ها، اگرچه در کوتاه‌مدت جذب مخاطب را به‌همراه داشته و دستاوردساز است، اما نمی‌تواند به‌طور ماندگار و گسترده‌ای جریان‌سازی کرده و انس کودکان و نوجوانان با محتوای ادبی را نهادینه کند.
  5. فعالیت جزیره‌ای و رویکرد غیرتعاملی نهادهای مسئول: عمده دستگاه‌ها و نهادهای مسئول در این حوزه ارتباط پایدار و تعامل پویایی با یکدیگر ندارند و اغلب فعالیت‌ها و برنامه‌های اصلی خود را در سطح درون‌سازمانی دنبال می‌کنند. به‌این‌ترتیب، اقدامات انجام‌ شده تأثیر محدود و اندکی بر کلان ‌وضعیت مصرف فرهنگی کودکان و نوجوانان گذاشته و هدف راهبردی مشخص و دستاورد ملموس و سنجش‌پذیری محقق نمی‌شود.

 

پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی

به‌منظور ساماندهی و ارتقای تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان، راهکارهای سیاستی و تقنینی ذیل پیشنهاد می‌شوند:

  1. تدوین برنامه راهبردی و تنظیم نگاشت نهادی: نظم‌دهی و انسجام‌بخشی به فعالیت‌های این حوزه و راهبری سبد مصرف فرهنگی مخاطب کودک و نوجوان، به تدوین برنامه‌ای راهبردی و جامع (مصوب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی) و به‌روزرسانی پیوسته آن نیازمند است. تعیین اولویت و رویکرد موضوعی و تنظیم نگاشت نهادی از لوازم اساسی چنین برنامه‌ای است.
  2. رصد و شناسایی مداوم نیازهای کودکان و نوجوانان: رصد و پایش مداوم زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان می‌تواند منجر به تصویری واضح از وضعیت مستقر شود. تصویری که می‌تواند یاریگر برنامه‌ریزان و آفرینش‌گران و تولیدکنندگان در ایده‌پردازی، خلق اثر، ترویج محتوا، بازاریابی و عرضه محصول باشد.
  3. تربیت آفرینش‌گر و حمایت از آثار تألیفی: در راستای افزایش تخصص‌گرایی و بهبود وضعیت تألیف، روندها و زیرساخت‌های کنونی باید به‌سمت تربیت و آموزش افراد مستعد، توانمندسازی آفرینش‌گران کنونی و نیز حمایت از آثار تألیفی مطلوب، تغییر مسیر یابند. ازاین‌رو، لازم است ضمن تقویت ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های آموزشی در مقاطع مختلف، در صنعت نشر و فعالیت‌های ترویجی نیز از آثار تألیفی و بومی مطلوب پشتیبانی شود (مانند مشوق‌های مالیاتی و اعطای یارانه).
  4. چهره‌سازی از نهادها و آفرینش‌گران حوزه کودک و نوجوان: تمرکز بر جایگاه‌های حقوقی و آفرینش‌گران موفق و ترویج و چهره‌سازی از آنها می‌تواند پیوند مستحکم‌تری میان مخاطبان و محتوای ادبی ایجاد کند. زیرا نهادها و آفرینش‌گران از امکان همراهی طولانی‌مدت و پیگیری پیوسته توسط مخاطب برخوردار بوده و ظرفیت بسیار بیشتری برای هویت‌بخشی، الگو‌آفرینی و سبک‌سازی دارند.
  5. تقویت زنجیره ارزش و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بازارپردازی فرهنگی: عرضه حداکثری محتوای ادبی مستلزم لحاظ ذائقه‌ها و گرایش‌های گوناگون مخاطب و قرار دادن محتوای مدنظر در زنجیره ارزش است. در صورت ایجاد پیوستاری در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه، می‌توان منابع فرهنگی غنی دینی و بومی را به زبان کودک و نوجوان امروز فراوری کرد و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های بازارپردازی فرهنگی به بازتولید چنین آفرینش‌هایی در قالب‌های گوناگون پرداخت.
  6. تقویت جریان اقتباس و سرمایه‌گذاری در صنعت پی‌نما (کمیک): با تقویت جریان اقتباس می‌توان جهان‌های داستانی و شخصیت‌های بومی و آئینی را در قالب رمان بازآفرینی کرد و با نگارش فیلم‌نامه‌ها و بازی‌نامه‌های اقتباسی براساس رمان‌های پرمخاطب و غنی به گسترش جهان داستانی خلق‌ شده در دیگر قالب‌های هنری و رسانه‌ای پرداخت. صنعت پی‌نما نیز ظرفیت فراوانی در شکوفایی زنجیره ارزش آثار ادبی داشته و می‌تواند حلقه اتصال کتاب و آثار نمایشی (به‌ویژه پویانمایی) باشد. با سرمایه‌گذاری در پی‌نما، هم مخاطب بالقوه‌ای برای آثار اقتباسی فراهم می‌شود و هم بهره‌وری فرایندهای تولید آثار نمایشی افزایش می‌یابد.
  7. بهبود تعامل میان‌دستگاهی: رویکرد ارتباطات سازمانی در میان دستگاه‌های مسئول در این عرصه نیازمند بازنگری جدی است. همرسانی نیازها و ظرفیت‌ها میان مدارس، مراکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مساجد، فرهنگ‌سراها و دیگر نهادهای مرتبط و برقراری تعاملات هم‌افزا در این زمینه، ضروری است.

 

1.مقدمه

دو مقوله «مصرف» و «سبک زندگی» در نظام و ساختار فرهنگی یک جامعه درهم‌تنیدگی شدیدی دارند. آنچه به‌عنوان محصول یا خدمات فرهنگی تولید و مصرف می‌شود، تأثیر مستقیم و عمیقی بر شکل‌گیری سبک زندگی افراد داشته و اقشار گوناگون جامعه را به شیوه‌های آشکار و پنهانی به نظام‌های معنایی نهفته در آنها رهنمون می‌سازد. در این زمینه، سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای سبک زندگی کودک و نوجوان از اهمیت والایی برخوردار است. زیرا از‌یک‌سو، آینده و چشم‌انداز متصور برای هر کشور و ملتی در دستان کودکان و نوجوانان آن است و از‌سویی‌دیگر، لطافت و نوع ادراک خاص این گروه سنی آنان را بسیار تأثیرپذیر می‌کند. همان‌گونه که پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرمایند: «حکایت کسی که در کودکی می‌آموزد، همچون نقشی است که بر سنگ کنده می‌شود و حکایت کسی که در بزرگ‌سالی می‌آموزد، همانند کسی است که بر آب می‌نویسد ». از‌این‌رو، دوران کودکی و نوجوانی، بنیادی‌ترین و مهم‌ترین دورانی است که در آن شخصیت، هویت و سبک زندگی افراد شکل می‌گیرد و نظام‌های اعتقادی و ارزشی در نهاد آنان پایه‌ریزی می‌شود.

آشکار است که بخش زیادی از بار سنگین هویت‌سازی، جامعه‌پذیری و تنظیم سبک زندگی کودکان و نوجوانان بر دوش نظام رسمی آموزشی و تربیتی جامعه است. بااین‌حال، در زمانه‌ای که اقتصاد توجه محوریت یافته ‌است و محصولات و خدمات پرشمار هنری و رسانه‌ای بر سبد مصرف فرهنگی کودکان و نوجوانان سیطره دارند، تولید و مصرف محتوا در زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان به ضرورتی راهبردی و سبک‌ساز تبدیل شده است. در این میان، محتوای ادبی می‌تواند در پویایی زیست‌بوم و جهت‌دهی به خط‌مشی‌ها و فرایندهای هم‌راستا با الگوسازی در زمینه سبک زندگی، جایگاهی اساسی و نقشی پررنگ داشته باشد. مخاطب کودک و نوجوان اغلب در رویارویی با این دسته از محتوا، پذیرش ادراکی عمیق و دیرپایی داشته و تعامل فزاینده‌تری را بروز می‌دهد. زیرا پیوند محتوای ادبی با زیبایی‌ها و جاذبه‌های هنری ناگسستنی بوده و در چنین بستر و قالبی، ظرفیت فراوانی برای انتقال پیام‌ها و مفاهیم پایه‌ای و پیچیده به ظریف‌ترین و مؤثرترین شکل وجود دارد.

مقام معظم رهبری مدظله‌العالی نیز در موقعیت‌های مختلف به اهمیت بالای فعالیت برای کودکان و نوجوانان و تولید و ترویج محتوای مناسب برای این گروه سنی پرداخته‌اند. برای نمونه، ایشان طی دیدار با مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تاریخ 1377/2/23، پیرامون ارزندگی و جایگاه کار برای مخاطب کودک و نوجوان فرموده‌اند: «من به شما عرض کنم که شما مربی عزیز، شما که در کتابخانه با کودک مواجه می‌شوید، شما که قصه می‌گویید، شما که کتاب می‌فرستید، شما که کتاب می‌خوانید و شما که در کار هنری و آفرینش هنری خودتان، آن کودک را مخاطب قرار می‌دهید، بدانید که الآن درست روی نقطه اصلی و اساسی حرکت می‌کنید. شما درست آن کاری را که باید انجام گیرد، انجام می‌دهید. آن کسی می‌تواند از کار خود، شاد و خشنود و از رضای الهی خاطرجمع باشد که خلأ لحظه را پر کند. خلأ لحظه این (آفرینش ادبی برای کودکان و نوجوانان) است و شما این خلأ را پر می‌کنید. پس، این نکته اوّل در مورد اهمیت کار بر روی کودکان و نوجوانان است؛ یا به تعبیر بهتر، برای کودکان و نوجوانان است که در‌حقیقت برای آینده، برای خانواده‌ها، برای کشور و تاریخ است» [1]. یا در همان دیدار در‌خصوص تأثیر محتوای ادبی بر شخصیت کودک، خاطرنشان کرده‌اند: «قصه‌گویی، هنر بسیار خوبی است. قصه‌های خوب، سازنده شخصیت کودک است. همان قصه‌های قدیمی را که ما از مادر خودمان، از مادربزرگ و یا از پیرزن دیگری در کودکی شنیده‌ایم، امروز که مرور می‌کنیم، می‌بینیم در آنها چقدر حکمت وجود دارد. انسان، بعضی از خصال و تفکرات خودش را که ریشه‌یابی می‌کند، به این قصه‌ها می‌رسد. قصه مقوله خیلی مهمی است؛ منتها قصه‌های خوب» [1]. اخیراً نیز در جریان بازدید از سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در تاریخ 1402/2/24 بیان فرمودند: «برای جذب کودکان و نوجوانان هرچقدر می‌توانید از لحاظ کمیّت و کیفیت کار کنید» و نیز تأکید داشتند: «هنوز داستان‌های خارجی مربوط به کودک غلبه دارد که عیب بزرگی است» [2].

اگرچه داده‌های وضعیت‌شناختی دقیق، جامع و یکپارچه‌ای از رژیم مصرف فرهنگی کودکان و نوجوان در دست نیست، اما با بررسی و مرور برخی آمارهای موجود، می‌توان تصویری حدودی از وضعیت زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان ترسیم کرد. در این زمینه، یکی از پربحث‌ترین مسائل حوزه نشر کتاب‌های کودک و نوجوان، سهم تألیف و ترجمه است. بر‌اساس سامانه گزارش آماری مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، وضعیت کتاب‌های منتشر شده با موضوع «کودک و نوجوان» در 10 سال اخیر در جدول 1 آمده است.

 

جدول 1. وضعیت کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای کودک و نوجوان در 10 سال اخیر

سال

میانگین شمارگان

تعداد تألیف

درصد تألیف

تعداد ترجمه

درصد ترجمه

تعداد عنوان

درصد از کل موضوعات

1393

3328

7678

69/00

3448

31/00

11126

17/22

1394

2930

7197

67/12

3525

32/88

10722

17/23

1395

2346

8176

62/99

4804

37/01

12980

17/73

1396

2103

9363

59/07

6486

40/93

15849

18/68

1397

1937

8923

57/01

6727

42/99

15650

17/40

1398

2138

9914

55/23

8037

44/77

17951

18/77

1399

1981

7936

55/46

6373

44/54

14309

16/63

1400

1827

9458

55/93

7451

44/07

16909

17/15

1401

1562

10201

57/82

7443

42/18

17644

18/38

1402

1528

9620

53/01

8525

46/99

18145

20/37

میانگین کل

2168

8846/6

59/26

6281/9

40/74

15128/5

17/95

مأخذ: [3].

 

همان‌طورکه در جدول بالا مشخص است، آثار ترجمه‌ای در حوزه کودک و نوجوان طی 10 سال اخیر، با میانگین رشد سالیانه 1/6 درصدی، روندی صعودی داشته و به‌طور میانگین حدود 40 درصد از آثار منتشر شده را تشکیل می‌دهند. این در‌حالی است که میانگین سهم آثار ترجمه‌ای در کل کتاب‌های منتشر شده (کلیه موضوعات) در 10 سال اخیر 24/79 درصد است [3]. مقایسه این دو عدد نشان ‌می‌دهد که ترجمه کتاب کودک و نوجوان نسبت به‌کل بازار ترجمه در کشور پررونق‌تر و اقبال به این دسته از آثار بیشتر شده است. البته باید توجه داشت که درصدهای مذکور براساس «تعداد عناوین» منتشر شده در هر سال محاسبه شده است، نه شمارگان و گستره عرضه. اگرچه آمار دقیقی از سهم آثار تألیفی و ترجمه‌ای در شمارگان و توزیع کتاب‌های کودک و نوجوان یافت نشد، اما بررسی میدانی کتاب‌های کودک و نوجوان در کتاب‌فروشی‌ها حاکی از آن است که در بازار کتاب، آثار ترجمه‌ای غلبه آشکاری بر آثار تألیفی دارند. بررسی بازار کتاب کودک و نوجوان در بازه‌ای وسیع‌تر نیز بیانگر آن است که تألیف کتاب در این حوزه روند صعودی خود را از دهه 70 شروع کرد و در دهه 90 به اوج رسید. ترجمه نیز اگرچه از دهه 60 روندی صعودی داشته است، اما همچنان از تعداد آثار تألیفی فاصله دارد. همچنین از دهه 60 تاکنون، روند نسبت کتاب‌های تألیفی به ترجمه‌ای نزولی است که این موضوع می‌تواند به پیشی‌ گرفتن کتاب‌های ترجمه‌ای از کتاب‌های تألیفی در آینده‌ای نزدیک منجر شود [4].

 

نمایه 1. روند تألیف و ترجمه کتاب‌های کودک و نوجوان در چهار دهه اخیر

 

*خطوط نقطه‌چین در هر دو نمودار بیانگر میانگین روند تغییرات است.

مأخذ: [4].

 

مجمع نوشت‌افزار ایرانی- اسلامی (ایران‌نوشت) نیز هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه الگونما (نمایشگاه تخصصی سبک زندگی و صنایع فرهنگی نسل آینده ایران) در دی‌ماه و بهمن‌ماه سال 1400، داده‌نمایی را پیرامون بازار محصولات شخصیت‌محور منتشر کرد که بازنمای بخشی از سبد مصرف فرهنگی کودکان و نوجوانان در ایران است. براساس این گزارش مختصر آماری، سهم محصولات شخصیت‌محور بومی بسیار ناچیز (کمتر از یک درصد) بوده و شخصیت‌های غربی (به‌ویژه آمریکایی)، چیرگی تمام‌عیاری بر این‌گونه از محصولات فرهنگی دارند. همچنین پویانمایی از پرمصرف‌ترین قالب‌های رسانه‌ای در میان کودکان بیان شده است.

نمایه 2. نمایی از وضعیت بازار محصولات شخصیت‌محور کودکان در ایران

 

مأخذ: [5].

در حوزه بازی‌های رقومی نیز جدیدترین آمارهای رسمی بیان می‌کنند از میان بازیکنان ایرانی، 9 درصد خردسال (2 تا 6 سال)، 17 درصد کودک (7 تا 11 سال) و 19 درصد نوجوان (12 تا 17 سال) هستند. به‌این‌ترتیب، 45 درصد از کل بازیکنان را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند. نسبت بازیکنان در هر رده سنی نیز برای خردسالان 45 درصد، برای کودکان 71 درصد و برای نوجوانان 69 درصد است که بیانگر نفوذ بالای بازی‌های رقومی در میان کودکان و نوجوانان ایرانی است. همچنین میانگین زمان بازی روزانه برای گروه خردسال 80 دقیقه، برای گروه کودک 90 دقیقه و برای گروه نوجوان 125 دقیقه است. عناوین بازی‌ها و شخصیت‌های مورد علاقه رده سنی کودک و نوجوان نیز عموماً خارجی بوده و از موارد بومی نشانی نیست [6].

نمایه 3. محبوب‌ترین بازی‌های رقومی در میان کودکان و نوجوانان

 

 

مأخذ: [6].

  

نمایه 4. محبوب‌ترین شخصیت‌های بازی‌های رقومی در میان کودکان و نوجوانان

 

مأخذ: همان.

 

در حوزه محتوای ویدئویی و آثار نمایشی نیز براساس گزارش آماری سالیانه فیلیمو (آذر 1398 تا آذر 1399)، پویانمایی به‌عنوان محبوب‌ترین ژانر این سکو معرفی شده است. پربیننده‌ترین پویانمایی‌های سریالی فیلیمو براساس متوسط میزان دقیقه تماشای هر قسمت در بازه یک‌ساله مذکور به این صورت بوده است: هر قسمت از «باب‌اسفنجی» 23 میلیون دقیقه، هر قسمت از «بن‌تن 2016» 17 میلیون دقیقه، هر قسمت از «بچه‌رئیس: بازگشت به کار» 15 میلیون دقیقه، هر قسمت از «پت و مت» 14 میلیون دقیقه و هر قسمت از «سگ‌های نگهبان» 10 میلیون دقیقه. در بخش پویانمایی‌های سینمایی نیز «بچه‌رئیس» 270 میلیون دقیقه، «باب‌اسفنجی در خشکی» 180 میلیون دقیقه، «من نفرت‌انگیز 3» 180 میلیون دقیقه، «داستان اسباب‌بازی 4» 161 میلیون دقیقه، «زوتوپیا» 128 میلیون دقیقه و «هتل ترانسیلوانیا 2» به‌مدت 126 میلیون دقیقه توسط کاربران سکوی فیلیمو تماشا شده‌اند [7] [8].

در گزارش حاضر، مسئله تولید و ترویج محتوای ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان؛ به‌عنوان یکی از مسائل پرتأثیر، خطیر و راهبردی در زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان و سبک زندگی ایشان، بررسی می‌شود. منظور از محتوای ادبی در اینجا صرفاً مقوله «ادبیات کودک و نوجوان» نیست و بازتولید و ارائه چنین محتواهایی در قالب‌های متنوع دیگر نیز مدنظر است. ازاین‌رو، می‌توان از قالب کتاب فراتر رفت و به عرصه‌های دیگری از قبیل پی‌نما ، موسیقی، نمایش، فیلم و سریال، پویانمایی، بازی‌های رقومی و اسباب‌بازی و همچنین پیوستاری این عرصه‌ها توجه کرد. زیرا امروزه اقتباس از آفرینش‌های ادبی و هنری و بازتولید آنها در محصولات پرمخاطب و گیرا برای مخاطب کودک و نوجوان در صنایع فرهنگی و خلاق مختلف (به‌ویژه پویانمایی و بازی‌های رقومی) در کشورهای پیشرو در این زمینه، اولویتی راهبردی و محوری و البته عرصه‌ای پردرآمد است. به‌این‌ترتیب، مناظر و زوایای مختلفی برای این مسئله قابل‌تصور بوده که در این گزارش تلاش شده است به کلیدی‌ترین آنها پرداخته شود.

 

2. جایگاه محتوای ادبی کودک و نوجوان در اسناد و مصوبات قانونی

بررسی اسناد بالادستی و راهبردی کلان کشور و همچنین مصوبات تخصصی مرتبط با حوزه تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان، می‌تواند نشانگر وضعیت سیاستگذاری رسمی در این حوزه و چارچوب کنونی آن باشد. در سیاست‌ها و راهبردهای اسناد بالادستی بررسی‌ شده، در موارد متعددی از زبان و ادبیات فارسی و لزوم پاسداشت، تقویت و گسترش آن سخن به میان آمده است.  همچنین در موارد مجزای دیگری به اولویت‌دار بودن کودکان و نوجوانان اشاره شده است. با تقاطع‌بخشی به این دو رویکرد سیاستی کلی می‌توان به‌طور غیرمستقیم و ضمنی اهمیت‌ داشتن تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان را متصور شد؛ اما در‌واقع سیاست و راهبرد واضح و مستقیمی در این خصوص وجود ندارد. بخش دیگر گزاره‌های قابل‌استخراج، به فرهنگ مطالعه و کتابخوانی مربوط می‌شوند که ردپای کودک و نوجوان و اقتضائات خاص این گروه سنی در این زمینه نیز کم‌رنگ است. با وجود این، از میان اسناد و مصوبات بالادستی بررسی ‌شده، «سند ملی حقوق کودک و نوجوان»، بیشترین و مرتبط‌ترین گزاره‌های سیاستی را داراست. در بندهای «3» و «5» ماده (8) این سند، دسترسی به اطلاعات مربوط به سلامت جسمی، روانی و رشد اخلاقی و معنوی متناسب با سطح درک کودکان و نوجوانان و نیز برخورداری از مالکیت فکری آثار خود، از حقوق فرهنگی، آموزشی و تربیتی این گروه سنی قلمداد شده و اقدامات زیر نیز در راستای تحقق آن تعیین شده است:

الف) حمایت از تولید محصولات علمی و فرهنگی برای آنها یا مرتبط با آنان به‌ویژه در رسانه‌های جمعی و گسترش فرهنگ مطالعه مفید در کودکان،

ب) تأسیس و حمایت از کتابخانه‌ها و مراکز پرورش و رشد کودک و نوجوان و بهره‌گیری از ظرفیت مساجد و دیگر مراکز دینی در راستای تأمین حقوق تربیتی آنان،

ج) بهره‌گیری هدفمند و مناسب از همکاری‌های داخلی و بین‌المللی در تولید، تبادل و انتشار مطالب مفید برای کودکان و نوجوانان به‌ویژه از منابع اسلامی،

د) توجه خاص به نیازهای زبانی کودکان با در نظر گرفتن تفاوت‌های زبانی،

ه) تشویق رسانه‌های جمعی بر توجه خاص به نیازهای مربوط به کودکان و نوجوانان دارای نیازهای خاص مانند معلولین یا ایتام،

و) حمایت و مراقبت از کودکان و نوجوانان در برابر اطلاعات، محصولات و آثار مضر به سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا معنوی آنان و تهیه راهنمای مناسب در این باره.

اگرچه این اقدامات همه به‌نوعی بر لزوم تولید و ترویج محتوای مناسب برای کودک و نوجوان اشاره دارند، اما متولی مشخصی برایشان تعیین نشده و جهت‌گیری موضوعی و راهبردی خاصی نیز ندارند. در‌مجموع، می‌توان گفت سهم حوزه کودک و نوجوان در اسناد بالادستی ناکافی است. همچنین سیاست‌ها و راهبردهای واضح، ملموس و هدفمندی در زمینه تولید و ترویج محتوا برای کودکان و نوجوانان وجود ندارد و موارد اندک موجود نیز کلی، خنثی و غیرعملیاتی‌اند.

در سطحی تخصصی‌تر، مصوباتی وجود دارند که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به تولید و ترویج محتوای ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان و تنظیم‌گری و ارائه راهبرد در این خصوص پرداخته‌اند. مهم‌ترین مصوبات این دسته، در ادامه مرور و بررسی می‌شوند.

 

جدول 2. اهم مصوبات مرتبط با تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودک و نوجوان

ردیف

عنوان

تاریخ تصویب

مرجع تصویب

توضیحات

1

مصوبه «اهداف و سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب»

1367/2/20

شورای عالی انقلاب فرهنگی

این مصوبه با هدف اعتلای فرهنگ، ارتقای سطح دانش و تعمیق مبانی و ارزش‌های انقلاب با تأمین آزادی نشر کتاب، حفظ حرمت و حریت قلم، حراست از جایگاه والای علم و اندیشه و تضمین آزادی تفکر در جامعه اسلامی، در 7 ماده و 7 تبصره تصویب شده است. به‌موجب ماده (5) این مصوبه، «هیئت نظارت بر نشر کتاب‌های کودکان و نوجوانان» متشکل از حداقل پنج تن از افراد صاحب‌نظر و آگاه به امور تربیتی (از دیدگاه اسلامی) و مسائل خاص کتاب‌های کودکان ایجاد شده است. در تبصره «3» این مصوبه آمده‌ است: «نظارت هیئت مزبور بر طبق آیین‌نامه‌ای انجام خواهد گرفت که این هیئت تهیه خواهد کرد و به تأیید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی خواهد رساند. این آیین‌نامه باید ناظر به‌صورت و ماده کتب کودکان و نوجوانان باشد و راهنمایی باشد که مجریان با آن بتوانند محتوای این کتب را قبل از چاپ و نشر با فرهنگ اسلامی و ایرانی و اصول صحیح تربیتی تطبیق دهند». آیین‌نامه مذکور همان‌طورکه در ادامه قابل‌مشاهده است، 17 سال پس از این مصوبه، تدوین و تصویب شده است.

2

مصوبه اصلاحی «اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب»

1389/1/24

شورای عالی انقلاب فرهنگی

شورای عالی انقلاب فرهنگی براساس پیشنهاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اصلاح مصوبه «اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب» را در 16 ماده و 14 تبصره تصویب کرد. به‌این‌ترتیب، مصوبه «اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب» مصوب 1367/۲/20 و دیگر ضوابط و مقررات مغایر با آن منسوخ و بلااثرند. ماده (6) این مصوبه به «هیئت نظارت بر نشر کتاب‌های کودکان و نوجوانان» پرداخته ‌است. تفاوت اصلی این ماده با ماده مشابه در مصوبه سال 1367 این است که اعضای هیئت نظارت به‌جای شورای فرهنگ عمومی باید در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب برسند.

3

سند نهضت مطالعه مفید

1389/8/4

شورای عالی انقلاب فرهنگی

این مصوبه در 11 ماده و یک تبصره، با هدف «دستیابی به جایگاه ممتاز در جهان از نظر سرانه مطالعه و به‌خصوص مطالعه مفید براساس سند چشم‌انداز بخش فرهنگ عمومی در افق ایران ۱۴۰۴» تصویب شده است. در ماده (5) (طرح‌ها)، بندهای زیر در‌خصوص کودکان و نوجوانان آمده‌ است: 2) اختصاص ساعت مطالعه مفید در برنامه هفتگی و درسی دانش‌آموزان؛ 4) ارائه سیرهای مطالعاتی مفید برای دانش‌آموزان و دانشجویان؛ 6) طراحی و اجرای برنامه‌های ویژه و متنوع مطالعه مفید برای خردسالان کمتر از 4 سال و 7) طراحی و اجرای برنامه‌های ویژه مطالعه مفید برای کودکان قبل از سن دبستان (بین 4 تا 6 سال).

4

سند ملی ترویج خواندن

1402/5/10

شورای فرهنگ عمومی کشور

این مصوبه در 14 ماده و 6 تبصره به‌منظور تحقق اهدافی از قبیل دسترسی آسان و کم‌هزینه به مواد خواندنی، کاربست و هم‌افزایی ظرفیت‌ها، عمومی‌سازی فرهنگ خواندن، رفع چالش‌ها و موانع خواندن با رویکرد علمی، توسعه مهارت‌های خواندن و بازطراحی زنجیره خواندن، تصویب شده است. در این سند، موارد زیر به‌طور خاص درباره کودکان و نوجوانان درج شده است:

-        ماده (8) (تولید)، بند «3»: همه دستگاه‌های ذی‌ربط، به‌ویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، موظف به اقدام در راستای تولید و توسعه مواد خواندنی برای گروه سنی خردسال، کودک و نوجوانان هستند.

-        ماده (9) (عمومی‌سازی)، بندهای «3» و «6»: 3) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سازمان تبلیغات اسلامی موظفند با ترویج شخصیت‌های ایرانی- اسلامی مبتنی‌بر فرهنگ مکتوب، به رشد محسوس کتاب‌خوانی برای گروه سنی کودک و نوجوان اهتمام ورزند و برنامه سالانه خود را به کارگروه ارائه کنند؛ 6) مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران موظفند، به‌صورت مشخص و منطبق با برنامه مدون، از تمام ظرفیت خود برای ترویج خواندن، به‌ویژه در مراسم و مناسبت‌های مذهبی و تبلیغی برای همه گروه‌های سنی مخصوصاً کودکان و نوجوانان و جوانان، اهتمام ورزند.

-        ماده (10) (دسترسی)، بندهای «2» و «4»: 2) کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان موظف به ایجاد و گسترش «خدمات کتابخانه‌ای» خود به‌منظور ترویج خواندن بر‌اساس برنامه مدون پنج‌ساله است.؛ 4) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به‌منظور ترویج و دسترس‌پذیری عادلانه مواد خواندنی و روزآمد کردن آنها، موظف به تأمین سالانه یک میلیون نسخه کتاب کاغذی، با اولویت گروه سنی کودک و نوجوان، برای کتابخانه‌های عمومی کشور است.

-        ماده (11) (آموزش و مشاوره)، بندهای «2»، «3» و «4»: 2) وزارت آموزش و پرورش، ضمن الزام به گنجاندن «زنگ خواندن» در برنامه درسی دانش‌آموزان مقطع تحصیلی ابتدایی (به‌منظور ارائه آموزش «مهارت‌های خواندن»)، موظف است در مسیر برنامه‌های آموزشی خود تدبیری اتخاذ کند که دانش‌آموزان همه مقاطع در طول دوران تحصیلات رسمی خود، به مواد خواندنی غیردرسی مراجعه کنند؛ 3) وزارت آموزش و پرورش موظف است، سالانه و بر‌اساس برنامه مدون، به پایش دانش‌آموزان مدارس در همه مقاطع تحصیلی برای شناسایی انواع اختلالات خواندن بپردازد و برای بهبود وضعیت دانش‌آموزان مبتلا به اختلال خواندن، اقدام لازم را به عمل آورد؛ 4) سازمان بهزیستی کشور موظف است، بخشی از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی خود را، به‌صورت مشخص و منطبق با برنامه مدون، به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کند که همه گروه‌های خدمت‌گیر آن سازمان، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، از خدمات مربوط به حوزه ترویج خواندن برخوردار شوند.

5

آیین‌نامه نظارت بر نشر کتاب کودک و نوجوان

1384/5/31

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

آیین‌نامه نظارت بر نشر کتاب کودک و نوجوان توسط «هیئت نظارت بر نشر کتاب‌های کودک و نوجوان» در 14 ماده، 69 بند و 8 تبصره تدوین شده و به تصویب وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی رسیده ‌است. این آیین‌نامه با هدف حمایت از حقوق کودکان، اعتلای فرهنگ و ادب، ترویج کتابخوانی، پاسداشت زبان فارسی و حفظ حرمت قلم و اهل ‌قلم تهیه شده است.

 

بررسی این دسته از مصوبات نشان ‌می‌دهد که در حال‌ حاضر، دو مصوبه «آیین‌نامه نظارت بر نشر کتاب کودک و نوجوان» و «سند ملی ترویج خواندن»، به‌طور خاص و مستقیم بر تنظیم‌گری تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوان مؤثرند. در آیین‌نامه نظارت بر نشر کتاب کودک و نوجوان، کتاب‌های منتشر شده برای گروه‌های سنی تا پایان 17 سالگی مدنظر قرار گرفته و مفاد آن عمدتاً مقرراتی پیرامون حدود اختیارات هیئت نظارت بر نشر کتاب کودک و نوجوان و گروه‌های کارشناسی، فرایندها و شرایط صدور مجوز، ضوابط مالکیت معنوی، قواعد زبانی، موارد غیرمجاز محتوایی ، الزامات آثار ترجمه‌ای، معیارهای فنی و قالبی و مواردی از این قبیل را شامل می‌شود. در سند ملی ترویج خواندن نیز نهادها و دستگاه‌های مربوطه موظف شده‌اند برای مخاطب کودک و نوجوان اقداماتی در‌خصوص تولید محتوا، ترویج مطالعه و کتابخوانی، گسترش زیرساخت‌ها و خدمات کتابخانه‌ای، تقویت مهارت‌های خواندن دانش‌آموزان و ... انجام دهند. همان‌طورکه مشخص است، در مصوبات و مقررات تخصصی‌تر نیز سیاست‌ها و راهبردهای موجود در زمینه تولید و ترویج محتوا کم‌رمق بوده و از کلان‌نگری و جامع‌بینی نسبت به فعالیت در حوزه کودک و نوجوان بی‌بهره‌اند. در‌مجموع، می‌توان گفت بسته سیاستی منتظم و هدفمند و نقشه راه جامع و آینده‌نگرانه‌ای برای فعالیت در حوزه کودک و نوجوان (از‌جمله تولید و ترویج محتوای ادبی) در سطح سیاستگذاری کلان کشور وجود ندارد. این خلأ جدی، آسیب‌های متعددی را در پی داشته است که در ادامه گزارش به آنها پرداخته خواهد شد.

 

3. نگاشت نهادی حوزه محتوای ادبی کودک و نوجوان

در حال ‌حاضر، نهادها و دستگاه‌های متعددی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در حوزه محتوای ادبی کودک و نوجوان تأثیرگذارند. در جدول 3 اصلی‌ترین نهادهایی که مسئولیت مشخص و واضحی در این حوزه دارند، به‌همراه اهم نقش‌ها و وظایفشان احصا شده‌اند. گفتنی است افزون بر موارد زیر، دستگاه‌ها و نهادهای دیگری همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی، مجلس شورای اسلامی (به‌ویژه کمیسیون فرهنگی) و سازمان صدا و سیما نیز با توجه به جایگاه کلان و همه‌جانبه‌شان در مسائل فرهنگی، در لایه‌های مختلف این حوزه امکان نقش‌آفرینی دارند.

 

جدول 3. اهم نهادهای فعال در حوزه محتوای ادبی کودک و نوجوان

ردیف

نهاد‌/ دستگاه

اهم نقش‌ها و وظایف

1

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

در این وزارتخانه، «معاونت امور فرهنگی» وظایف کلان متعددی در‌خصوص تولید و ترویج محتوای ادبی در سطوح مختلف برعهده دارد. «دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی» ذیل معاونت مذکور نیز وظایف گوناگونی در قبال نشر کتاب و گسترش فرهنگ کتابخوانی داراست که برخی از آنها به‌طور مشخص به مخاطب کودک و نوجوان مربوط می‌شوند:

  •  پیشنهاد برنامه و فعالیت‌های مرتبط با توسعه فرهنگ کتابخوانی به‌ویژه بین نوجوانان و جوانان با استفاده از کلیه روش‌های تبلیغی، تشویقی و اطلاع‌رسانی و همکاری مستقیم در اجرای آنها،
  •    تهیه و تدوین ضوابط و آیین‌نامه‌های ارزیابی کتاب در دو حوزه کودک و بزرگ‌سال،
  •  ارائه گزارش عملکرد و نحوه کار‌گروه‌های تخصصی ارزیابی کتاب در دو حوزه کودکان و بزرگ‌سالان به معاونت متبوع و هیئت نظارت بر اجرای ضوابط نشر.

2

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مبتنی‌بر اساسنامه خود (ماده (8)- وظایف کلی شرکت) وظایف مستقیم و مشخصی در قبال تولید و ترویج محتوا برای مخاطب کودک و نوجوان دارد:

‌الف) تأسیس مراکز عرضه کتاب و آموزش‌های فرهنگی و هنری مخصوص کودکان و نوجوانان در نقاط مختلف کشور،

ب) کمک به توسعه و تکمیل کتابخانه‌های مساجد، مدارس، کتابخانه‌های عمومی و سایر مؤسسات برای ایجاد بخش‌های مخصوص کودکان و نوجوانان،

پ) تهیه و استفاده از وسایل سمعی و بصری، تدارک وسایل آموزشی، تولید، خرید، توزیع و نمایش و فروش فیلم‌های سینمایی مخصوص کودکان و نوجوانان،

ت) ایجاد کتاب‌رسان‌های سیار جهت عرضه کتاب به کودکان و نوجوانان در روستاها و همکاری با سازمان‌هایی که خدمات مشابه ارائه می‌نمایند،

ث) کمک به توسعه و ترویج ادبیات کودکان و نوجوانان از طریق تشویق نویسندگان، طراحان، هنرمندان و ناشران و همکاری با آنان.

به‌طور جزئی‌تر نیز در شرح وظایف مدیریت آفرینش‌های ادبی (ذیل معاونت فرهنگی) آمده‌ است:

  •    تهیه و تنظیم برنامه جهت شناسایی و پرورش استعدادهای ادبی در حوزه کودک و نوجوان،
  •    بررسی آثار ادبی اعضای مراکز فرهنگی و هنری و پیشنهاد چاپ و انتشار آثار برتر و شرکت ‌دادن آنها در نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها،
  •    فراهم ‌آوردن امکانات جهت توسعه بخش مکاتبات ادبی و شعر در استان‌ها،
  •    برنامه‌ریزی در راستای برگزاری مسابقات ادبی بین کارشناسان، مربیان و اعضای مرکز،
  •    تجهیز بخش ادبی مراکز به کتاب‌ها، نشریات، منابع مکتوب و اطلاع‌رسانی آثار برتر و مقالات ادبی،
  •    پیشنهاد ارسال کتاب‌های مقید در زمینه‌های شعر و ادبیات به مراکز،
  •    سیاستگذاری تشکیل انجمن‌های ادبی،
  •   برنامه‌ریزی در راستای بهره‌گیری از اساتید و صاحب‌نظران به‌جهت استفاده از نظرات آنها در توسعه فعالیت‌های ادبی،
  •    ارتباط با سازمان‌ها و نهادهای مختلف در زمینه‌های مرتبط.

3

شورای کتاب کودک

شورای کتاب کودک به‌عنوان سازمانی مستقل و غیردولتی از پررنگ‌ترین نقش‌آفرینان حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان است. این سازمان که در سال 1341 تأسیس شده است، به‌عنوان یک نهاد تخصصی فعال در زمینه محتوای ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان، اهداف زیر را دنبال می‌کند:

  •  کمک به شکوفایی ادبیات اصیل ایرانی برای کودکان و نوجوانان،
  •  کمک به اعتلای کیفی و کمّی منابع ادبی و اطلاعاتی کودکان و نوجوانان،
  •  کمک به دسترسی هر‌چه بیشتر کودکان ایرانی به کتاب و انواع منابع ادبی و اطلاعاتی،
  •   تشویق و حمایت پدیدآورندگان و ناشران ایرانی جهت خلق آثار با ارزش ادبی و اطلاعاتی،
  •   توانمندسازی و ارتقای سطح دانش افراد در حوزه ادبیات کودک و نوجوان،
  •  مشاوره، تبادل‌نظر و گفتگو با پدیدآورندگان، صاحب‌نظران و مخاطبان کودک و نوجوان، والدین، کتابداران و مربیان،
  •   ارتباط فعال و مستمر با سازمان‌های داخلی، خارجی و افراد (حقیقی و حقوقی)،
  •   تهیه آثار نمونه مانند فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان و ایجاد سازمان مناسب جهت تدوین آن،
  •   توسعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی،
  •   گردآوری منابع و ارائه خدمات کتابخانه‌ای و ایجاد کتابخانه‌های کوچک.

4

سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک (ذیل وزارت آموزش و پرورش)

این سازمان به‌موجب مصوبه «اساسنامه سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک» شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ 1399/11/7 تأسیس شده است. در ماده (6) اساسنامه (وظایف و فعالیت‌های سازمان)، بندهای «7»، «12» و «13» به‌طور مستقیم به محتوای ادبی مربوط می‌شوند:

7) سیاستگذاری و تعیین ضوابط و قواعد تدوین برنامه‌ها، روش‌ها، مواد و محصولات آموزشی، تربیتی، فرهنگی، بازی و سرگرمی، هنری و ورزشی، مکتوب و چندرسانه‌ای ویژه کودکان و پایش سلامت جسمی و روانی و حقوق تربیتی کودک در عرصه‌های اجتماعی و فضای مجازی با جلب مشارکت دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط،

۱2) حمایت از توسعه فضاها و تجهیزات آموزشی، تربیتی، فرهنگی و هنری و ورزشی خاص کودکان،

13) زمینه‌سازی، تقویت و تسهیل یادگیری زبان و ادبیات فارسی به‌عنوان زبان رسمی و وحدت‌بخش کشور.

افزون‌بر این، رویداد ملی «یارستان کودکستان» تحت‌نظر سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک و به‌عنوان حلقه میانی و بازوی مردمی این سازمان، با هدف شناسایی، ارتقا و حمایت از محتوای فاخر حوزه کودک از تابستان 1401 شروع به‌کار کرده ‌است. در نخستین رویداد، به پنج محور محتوایی «کتاب کودک و کتاب کار»، «طرح درس و کاربرگ‌های آموزشی و پرورشی»، «بازی، اسباب‌بازی و محصولات کمک‌آموزشی»، «سامانه و نرم‌افزارهای موبایلی و رایانه‌ای» و «تولیدات صوتی و تصویری» پرداخته شده است.

5

انجمن نویسندگان کودک و نوجوان

انجمن نویسندگان کودک و نوجوان تشکلی مردم‌نهاد و غیرانتفاعی با شخصیت حقوقی مستقل است که در سال ۱۳۷۷ با هیئت مؤسس مرکب از 9 نویسنده حوزه کودک و نوجوان تأسیس شد. اهداف این انجمن به‌طور‌کلی عبارتند از:

  •   حمایت از هویت مستقل و حقوق مادی و معنوی نویسندگان حوزه ادبیات کودک و نوجوان،
  •   ایجاد ارتباط مؤثر میان نویسندگان کودک و نوجوان و سازمان‌ها، مؤسسات نشر، انجمن‌ها و نهادهای مدنی و مراکز فرهنگی و هنری داخل و خارج از کشور و دیدار با نویسندگان و کارشناسان خارجی،
  •  صدور بیانیه به‌منظور اعلام مواضع انجمن درباره جریان‌ها و رویدادهای مرتبط با حوزه فعالیت نویسندگان کودک و نوجوان،
  •  طراحی پروژه‌های مرتبط با حوزه ادبیات کودک و نوجوان و جریان‌سازی در این حوزه با مشارکت دستگاه‌های دیگر،
  •   ارتقای سطح کیفی و کمّی ادبیات کودک با برگزاری نشست‌ها و فعالیت‌های فرهنگی.

6

انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان

انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان، تنها تشکل فرهنگی و غیردولتی در حوزه نشر کتاب کودک و نوجوان است که از سال 1369 با سیزده عضو کار خود را آغاز کرد و در حال‌ حاضر 91 عضو دارد که انتشار بیش از 25000 عنوان کتاب و دیگر محصولات فرهنگی (وسایل کمک‌آموزشی، لوح فشرده، بازی‌های فکری و …) حاصل فعالیت آنهاست. برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی کودک و نوجوان و دانش‌آموزی، راه‌اندازی فروشگاه‌های محصولات فرهنگی کودکان و نوجوان، حضور و مشارکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی و اهدای کتاب به کتابخانه‌ها از مهم‌ترین اقدامات این انجمن بوده‌اند.

7

حوزه هنری کودک و نوجوان

حوزه هنری کودک و نوجوان یکی از واحدهای زیرمجموعه حوزه هنری انقلاب اسلامی است که در سال 1401 تأسیس شده است. فعالیت‌های این نهاد نوپا شاخه‌های مختلف هنری و رسانه‌ای از‌جمله آفرینش ادبی را دربرمی‌گیرد و بیشتر بر گروه سنی نوجوان متمرکز است. بااین‌حال، سندی از اهداف و وظایف آن در دسترس نیست.

8

خانه کتاب و ادبیات ایران

خانه کتاب و ادبیات ایران، مؤسسه‌ای غیرانتفاعی و غیردولتی است که مطابق مأموریت‌های خود با رویکرد اجرای سیاست‌های مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی و ابلاغی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان معینِ معاونت امور فرهنگی وزارت متبوع، وظیفه اجرای فعالیت‌ها و برنامه‌های مختلف را برعهده دارد. از‌جمله این فعالیت‌ها و برنامه‌ها می‌توان به برگزاری جوایز و جشنواره‌های ادواری و موردی، ارائه خدمات به اهل ‌قلم، برگزاری نمایشگاه‌ها، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، تخصیص شابک و شابم، جمع‌آوری، انتشار و تحلیل بانک اطلاعات کتاب کشور و دیگر اقدامات ترویجی و تشویقی و اطلاع‌رسان اشاره کرد. این مؤسسه اگرچه به‌طور تخصصی در حوزه کودک و نوجوان فعالیت نمی‌کند، اما نشست‌ها، نشریات و آمارهایی در این زمینه ارائه می‌دهد.

 

مبتنی‌بر وظایف، فعالیت‌ها و مأموریت‌های نهادهای مورد بررسی، وضعیت نگاشت نهادی حوزه تولید و ترویج محتوای ادبی و نیز توسعه کتابخوانی و فرهنگ مطالعه برای مخاطب کودک و نوجوان، به‌ این‌گونه قابل صورت‌بندی است:

جدول 4. نگاشت نهادی حوزه تولید و ترویج محتوای ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان

جایگاه

نهاد

قانونگذاری و سیاستگذاری کلان

مجلس شورای اسلامی (کمیسیون‌های «فرهنگی» و «آموزش، تحقیقات و فناوری»)، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی آموزش و پرورش، شورای عالی فضای مجازی

سیاستگذاری اجرایی و نظارت

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، شورای فرهنگ عمومی، سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک

پشتیبانی و اقدامات اجرایی

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک، خانه کتاب و ادبیات ایران، حوزه هنری کودک و نوجوان، سازمان صدا و سیما و ...

نهادهای صنفی مستقل و تخصصی

شورای کتاب کودک، انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان

دقت در شرح وظایف و حوزه مسئولیت تعیین‌شده برای دستگاه‌ها و نهادهای مورد بررسی نشان می‌دهد که رویکرد راهبردی و نظام‌مند مشخصی بر ذی‌نقشان این حوزه حاکم نیست. در بیشتر موارد نیز گزارش‌ عملکرد پیوسته و دقیقی در دسترس نیست تا بتوان ارزیابی و سنجش مناسبی از اقدامات صورت‌گرفته و نسبت آنان با وظایف تعیین‌شده در حوزه کودک و نوجوان، انجام داد. گذشته از این‌ها، ارتباط میان سطوح مختلف نهادهای مسئول از هماهنگی و پویایی لازم برخوردار نیست که این امر، اغلب به پراکنده‌کاری، فعالیت‌های همپوشان و اقدامات خنثی و سطحی منجر می‌شود. ازاین‌رو، با توجه به چنین آرایشی می‌توان گفت که فعالیت جزیره‌ای، موازی‌کاری و تشتت در تولی‌گری از بارزترین ضعف‌ها و آسیب‌های موجود در وضعیت نگاشت نهادی این حوزه‌اند.

 

4.اهم مسائل و چالش‌ها

پس از احصای مسائل و چالش‌های گوناگون حوزه تولید و ترویج محتوای ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان از طریق مرور منابع کتابخانه‌ای و برگزاری نشست‌های تخصصی و جلسات مصاحبه با خبرگان صاحب‌نظر، مسئولان مرتبط و کنشگران این عرصه ، محوری‌ترین مسائل و چالش‌های موجود از منظر سیاستی و تقنینی در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرند.

 

4-1. نبود نقشه راه راهبردی در حوزه کودک و نوجوان

همان‌طورکه در بررسی سیاست‌های بالادستی، قوانین و مصوبات مشاهده شد، هیچ برنامه راهبردی و بلندمدتی برای فعالیت در حوزه کودک و نوجوان وجود ندارد. چارچوب سیاستی و نهادی موجود نیز کلی و خنثی بوده و جهت‌گیری یا اولویت موضوعی مشخصی از آن دریافت نمی‌شود. چنین شرایطی موجب شده است که این حوزه در سطوح مختلف سیاستگذاری و نیز در عرصه فعالیت‌های اجرایی با ساده‌انگاری، تشتت و تکثر، ناهماهنگی و نبود انسجام روبه‌رو شود. به‌دلیل محوریت ‌نداشتن پژوهش، تخصص‌گرایی و برنامه‌ریزی جامع‌نگرانه، عمده اقدامات صورت‌ گرفته به‌صورت مقطعی و پروژه‌ای، جوشیده از دغدغه‌های فردی یا برخواسته از ادراک و تجربه زیسته محدود و ناقص شخصی بوده‌اند که برایند آن در بلندمدت به نتایج کم‌اثر و سطحی انجامیده ‌است. در چنین فضایی، دارندگان زیرساخت‌های سخت و نرم تولید و عرضه (مانند ناشران کتاب، تهیه‌کنندگان آثار نمایشی یا پیمانکاران برگزاری رویداد) -که گاه هیچ تخصصی در حوزه کودک و نوجوان ندارند- این امکان را دارند که بنابر سلایق یا منافع خود، محتواهای تولید شده برای کودکان و نوجوانان را جهت‌دهی کنند. در‌مجموع می‌توان گفت؛ مسائل حوزه کودک و نوجوان‌- از‌جمله تولید و ترویج محتوای ادبی- کمتر به اولویت عملی نظام مسائل فرهنگی کشور تبدیل شده و به‌عنوان یک اولویت بنیادین و همه‌جانبه در افق بلندمدت، توسط سیاستگذاران و تصمیم‌گیران مربوطه جدی گرفته نشده است.

 

4-2. مغفول‌ماندن بسیاری از حوزه‌های موضوعی مورد نیاز مخاطب کودک و نوجوان

در حال‌ حاضر، آثار تألیفی تولید شده و انتشاریافته در زمینه محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان از لحاظ موضوع‌یابی، مسئله‌مندی و نیازشناسی دچار ضعف جدی‌اند. در بخش عمده‌ای از این آثار، مخاطب مفروضِ نویسندگان بومی، کودک و نوجوانی است که از رفاه نسبی برخوردار است و از لحاظ خانوادگی در وضعیتی معمول و متعارف قرار دارد. در چنین شرایطی، به بسیاری از بحران‌ها و مسائل آسیب‌زای دوره کودکی و نوجوانی (مانند طلاق و تک‌والدی، تک‌فرزندی و تنهایی، فقدان و مرگ، بلوغ و هویت، خود‌مراقبتی در برابر آسیب‌های جنسی و ...) کم‌توجهی شده و محدوده موضوعی تنگ و کم‌گستره‌ای شکل گرفته است. در کنار این خلأهای موضوعی، برخی خط قرمزهای برآمده از ارزش‌ها و هنجارهای بومی نیز موجب شده مخاطبان برای پاسخ به نیازها و دغدغه‌های خود بیشتر سراغ آثار ترجمه‌ای و خارجی بروند. آثاری که- به‌ویژه برای مخاطب نوجوان- اغلب حاوی پیام‌هایی آسیب‌زا بوده و با فرهنگ بومی ناسازگارند.

 

4-3. خلأ جدی در تألیف و تربیت آفرینش‌گر

فعالیت پایه‌ای، پیوسته، پرتأثیر و دیرپا در حوزه کودک و نوجوان مستلزم حضور و استقرار کنشگران دغدغه‌مند، مسئله‌شناس و متخصص است. افرادی که از چارچوب‌ها و اقتضائات خاص دوران کودکی و نوجوانی و نیز نیازها و واقعیت‌های میدانی مخاطب کنونی شناخت عمیقی داشته و از مهارت‌های لازم برای کار در این حوزه برخوردار باشند. در شرایط کنونی، از‌سویی مجموع آثار تألیفی- در مقایسه با آثار ترجمه‌ای- کمیّت و کیفیت مطلوبی ندارد و از‌سویی دیگر، در زمینه پرورش و تربیت آفرینش‌گر و متخصص فرهنگی کودک و خصوصاً نوجوان و زیرساخت‌ها و مواد آموزشی مربوطه (به‌ویژه منابع نظری بومی)، خلأ جدی وجود دارد (به‌عنوان مثال، در نظام آموزش عالی صرفاً در مقطع کارشناسی‌ارشد رشته «زبان و ادبیات فارسی گرایش ادبیات کودک و نوجوان» با مجموع ظرفیت 34 نفر برای دوره روزانه وجود دارد). آفرینش‌گران و پدیدآورندگان فعال و دغدغه‌مند کنونی نیز کم‌شمار بوده و در میان مخاطبان کودک و نوجوان چندان شناخته شده نیستند. گذشته از این، همان‌طورکه اشاره شد اکثر این افراد اطلاع کافی و درک دقیق و جامعی از نیازهای کودک و نوجوان امروز ندارند و در خلق اثر، به بسیاری از مسائل و چالش‌های این گروه سنی نمی‌پردازند.

 

4-4. رویکرد نادرست تمرکز بر مصادیق محتوایی

رویکرد نادرستی که بر عمده فعالیت‌های ترویجی محتوای ادبی کودک و نوجوان سایه افکنده، تمرکز بر مصادیق یا تک‌محصول‌هاست. اغلب پویش‌ها و رویدادهای ترویجی و تبلیغی، پیرامون یک کتاب، یک اثر نمایشی یا یک موضوع مناسبتی خاص شکل گرفته و اجرا می‌شوند. این قبیل اقدامات اگرچه در کوتاه‌مدت جذب مخاطب و تحریک توجهات را به‌همراه داشته و دستاورد سازند، اما نمی‌توانند به‌طور ماندگار و گسترده‌ای جریان‌سازی کرده و انس و آشتی کودکان و نوجوانان با محتوای ادبی را نهادینه کنند. این‌ها در شرایطی است که نهادها و چهره‌های فعال و مطرح داخلی این عرصه که امکان اثرگذاری بیشتر و عمیق‌تری دارند، در میان مخاطبان شناخته‌شده نیستند و در فعالیت‌های ترویجی چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرند.

 

4-5. فعالیت جزیره‌ای و رویکرد غیرتعاملی نهادهای مسئول

همان‌طورکه در بخش نگاشت نهادی مرور شد، عمده دستگاه‌ها، نهادها، تشکل‌ها و مجموعه‌های فعال و دارای مسئولیت در حوزه کودک و نوجوان، ارتباط پایدار و تعامل پویایی با یکدیگر ندارند و اغلب فعالیت‌ها و برنامه‌های اصلی خود را در سطح درون‌سازمانی دنبال می‌کنند. گسستگی ارتباطی ذی‌نقشان در عرصه‌ای که مستلزم همکاری و هم‌بخشی بلندمدت در سطوح مختلف راهبردی و اجرایی است، موجب می‌شود بسیاری از ظرفیت‌های موجود ناشناخته و ناشکوفا بمانند و هم‌افزایی لازم صورت نگیرد. در چنین شرایطی، اقدامات هر‌یک از بازیگران تأثیر محدود و اندکی بر کلان‌وضعیت مصرف فرهنگی کودکان و نوجوانان می‌گذارد و در میان‌مدت و بلندمدت، هدف راهبردی مشخص و دستاورد ملموس و سنجش‌پذیری محقق نمی‌شود.

 

5.راهکارهای پیشنهادی

در بخش پایانی، با توجه به مسائل و چالش‌های ذکر شده، راهکارهایی سیاستی و تقنینی به‌منظور ساماندهی و ارتقای تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان، پیشنهاد می‌شوند.

 

5-1. تدوین برنامه راهبردی و تنظیم نگاشت نهادی

نظم‌دهی و انسجام‌بخشی به فعالیت‌های حوزه کودک و نوجوان به‌گونه‌ای هدفمند و هم‌راستا با افقی بلندمدت، به تدوین برنامه‌ای راهبردی و به‌روزرسانی پیوسته آن با توجه به تحولات زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان نیازمند است. تعیین اولویت و رویکرد موضوعی و نیز تنظیم نگاشت نهادی به‌منظور ملزم ‌کردن نهادهای مسئول به فعالیت نظام‌مند در چارچوبی مشخص، اصلی‌ترین ثمره تدوین چنین برنامه‌ای است. تدوین و تصویب «برنامه راهبردی تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان» که بر سیاست‌های کلان موجود و چشم‌اندازی شفاف و دسترس‌پذیر مبتنی باشد و نیز به ارائه اولویت‌های میدانی، راهبردهای اجرایی، اقدامات عملیاتی و نقشه تقسیم‌کار نهادی پرداخته باشد، می‌تواند همچون نقشه راهی، سبد مصرف فرهنگی مخاطب کودک و نوجوان را راهبری و سامانمند کند.

حکم پیشنهادی: به‌منظور ارتقای زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان و بهبود وضعیت سبد مصرف فرهنگی این گروه سنی در راستای تعالی سبک زندگی ایرانی- اسلامی، شورای فرهنگ عمومی کشور مکلف است با همکاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک، شورای کتاب کودک و دیگر دستگاه‌ها، نهادها و تشکل‌های مربوطه نسبت به تدوین «برنامه راهبردی تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان» و تصویب آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی اقدام کند. انسجام رویکردی، اولویت موضوعی، نگاشت نهادی، زمان‌بندی اجرایی، اقدامات عملیاتی، فرایند به‌روزرسانی ادواری و سازوکارهای نظارتی و پیگیری، از لوازم تدوین این برنامه خواهند بود.

 

5-2. رصد و شناسایی مداوم مسائل و نیازهای کودکان و نوجوانان

یکی از مهم‌ترین لوازم راهبرد‌پردازی و تعیین اولویت‌های موضوعی در این عرصه، واکاوی واقعیت‌های میدانی و به‌دنبال آن، کشف و شناسایی مسائل و نیازهای گوناگون کودکان و نوجوانان در رده‌های مختلف سنی است. رصد و پایش مداوم زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان با بهره‌گیری از روش‌های مناسب ترکیبی (از قبیل مصاحبه عمیق و گروه کانونی و داده‌کاوی فضای مجازی و نه صرفاً شیوه‌های کمّی رایج مانند پرسش‌نامه) به‌منظور آگاهی از روندها، سبک‌ها، ذائقه‌ها، آسیب‌ها، خلأها، بحران‌ها و دیگر عناصر وضعیت‌شناختی، می‌تواند تصویر واضحی از وضعیت مستقر به وجود آورد. تصویری که می‌تواند یاریگر برنامه‌ریزان و آفرینش‌گران و تولیدکنندگان در ایده‌پردازی، خلق اثر، ترویج محتوا، بازاریابی و عرضه محصول باشد. به‌این‌ترتیب، با کم‌ شدن فاصله ادراکی میان آفرینش‌گر و مخاطب، افزون‌بر اینکه جای خالی بسیاری از خلأهای موضوعی مورد نیاز کودکان و نوجوانان با آثار بومی پر‌می‌شود، اقبال مخاطب نیز نسبت به آثار تألیفی افزایش یافته و جریان تألیف ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان قوت می‌گیرد.

حکم پیشنهادی: به‌منظور تقویت وضعیت‌شناسی و عملکردسنجی زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان و توانمندسازی تصمیم‌گیران، برنامه‌ریزان، آفرینش‌گران و دیگر کنشگران این عرصه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (مرکز رصد فرهنگی کشور) مکلف است با همکاری وزارت آموزش و پرورش (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و سازمان تعلیم و تربیت کودک)، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری و دیگر دستگاه‌ها، نهادها و تشکل‌های مربوطه، نسبت به رصد و پایش ادواری و مداوم زیست‌بوم فرهنگی کودک و نوجوان با تأکید بر شناسایی مسائل و نیازهای پراولویت این گروه سنی مبتنی‌بر چارچوب و اهداف «برنامه راهبردی تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان» و نیز انتشار عمومی و برخط گزارش‌های توصیفی و تحلیلی مربوطه، اقدام کند.

 

5-3. تربیت آفرینش‌گر و حمایت از آثار تألیفی

در راستای افزایش تخصص‌گرایی و بهبود کمّی و کیفی جریان تألیف در حوزه کودک و نوجوان، روندها و زیرساخت‌های کنونی باید به‌سمت تربیت و آموزش افراد مستعد در حوزه آفرینش‌گری و تولید محتوا، توانمندسازی کنشگران کنونی و نیز تسهیل‌گری و حمایت از آثار تألیفی باکیفیت و مسئله‌مند در رقابت با آثار ترجمه‌ای، تغییر مسیر یابند. ازاین‌رو، لازم است ضمن تقویت ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های آموزشی در سطوح مختلف، در صنعت نشر و فعالیت‌های ترویجی نیز از آثار تألیفی و بومی مطلوب پشتیبانی شود. به‌این‌منظور، در وهله اول نیاز است که رشته‌ها، گرایش‌ها و دروس مرتبط با آفرینش‌گری ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان در مقاطع مختلف توسعه و ترویج یابند. افزون‌بر این، می‌توان از ظرفیت هنرستان‌های هنری، آموزشگاه‌های آزاد هنری و دیگر بسترهای آموزشی موجود برای کشف، پرورش و هدایت استعدادهای بالقوه در این زمینه استفاده‌کرد. در این باره، مقتضی است به‌طور خاص وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری زیرساخت‌های لازم را فراهم کنند. در بُعد حمایت از آثار بومی و تألیفی کودک و نوجوان نیز می‌توان تسهیل‌گری‌ها و امتیازهایی تشویقی (از قبیل مشوق‌های مالیاتی یا اعطای یارانه‌های چاپ و نشر) برای این آثار ایجاد کرد تا بتوانند رقابت منصفانه‌تری با آثار خارجی و ترجمه‌ای داشته ‌باشند. در این خصوص نیز ضرورت دارد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری دیگر نهادهای مرتبط، اقدامات و پیگیری‌های لازم را انجام دهد.

 

5-4. چهره‌سازی از نهادها و آفرینش‌گران حوزه کودک و نوجوان

در رویکرد بدیل تمرکز بر مصادیق محتوایی، تمرکز بر جایگاه‌های حقوقی (مانند نهادها، تشکل‌ها و مجموعه‌های تخصصی یا عمومی مرتبط) و آفرینش‌گران موفق (مانند نویسندگان، شاعران و تصویرگران) و ترویج و چهره‌سازی از آنها در میان کودکان و نوجوانان و خانواده‌ها می‌تواند پیوندهای بادوام‌تر و فزاینده‌تری میان مخاطبان و محتوای ادبی ایجاد کند. زیرا نهادها و آفرینش‌گران- برخلاف رویکرد مصداق‌محور- از امکان همراهی طولانی‌مدت و پیگیری پیوسته توسط مخاطب (ایجاد جمعیت مخاطبان وفادار) برخوردار بوده و ظرفیت بسیار بیشتری برای سرمایه‌گذاری و توان‌افزایی به‌منظور هویت‌بخشی، الگو آفرینی و سبک‌سازی دارند.

 

5-5. تقویت زنجیره ارزش و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بازارپردازی فرهنگی

با توجه به تکثر و تنوع فراوان آثار و محصولات در سبد مصرف فرهنگی کودکان و نوجوانان، تولید و ترویج محتوای ادبی باید از شیوه‌های سنتی و منقطع فراتر رفته و در چارچوب فرایندهای صنایع خلاق و فرهنگی قرار گیرد. بسیاری از آثار ادبی کهن و معاصر بومی صرفاً در قالب کتاب تولید و عرضه می‌شوند؛ این در‌حالی است که امروزه، برای عرضه حداکثری محتوای ادبی لازم است که ذائقه‌ها و گرایش‌های گوناگون مخاطب کودک و نوجوان در زمینه مصرف فرهنگی لحاظ شده و محتوای مدنظر با قرار گرفتن در زنجیره ارزش، بازارپردازی شود. در صورت ایجاد پیوستاری در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در حوزه تولید و ترویج محتوای ادبی برای کودکان و نوجوانان، می‌توان ارزش‌های ایرانی-اسلامی، اساطیر و قهرمان‌های ملی و مذهبی، قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه و محلی و دیگر منابع فرهنگی غنی بومی را به زبان کودک و نوجوان امروز فراوری کرد. در ادامه، با بهره‌گیری از ظرفیت‌های بازارپردازی فرهنگی می‌توان به بازتولید چنین آفرینش‌هایی در قالب‌های کتاب، پی‌نما (کمیک)، موسیقی و نماآهنگ، نمایش، فیلم و سریال، پویانمایی، بازی‌های رقومی (دیجیتال)، اسباب‌بازی، نوشت‌افزار و ... پرداخت. به‌این‌ترتیب، با شکل‌گیری زنجیره ارزش پیوسته و کامل یک اثر ادبی در قالب محصولات و خدمات متنوع، می‌توان با دست بازتری رژیم مصرف فرهنگی کودکان و نوجوانان را بهبود بخشید (به‌عنوان مثال، جذب مخاطب به جهان داستانی و قهرمانان خلق‌ شده از طریق پویانمایی و بازی و سپس هدایت او به کتاب و مطالعه). در‌این‌باره، لازم است «ستاد توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم» (ذیل معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری) در تعاملی سازنده با دستگاه‌ها و نهادها، مجموعه‌ها و تشکل‌های مرتبط و فعال در این حوزه، سیاست‌ها و اقدامات این عرصه را راهبری کند.

 

5-6. تقویت جریان اقتباس و سرمایه‌گذاری در صنعت پی‌نما (کمیک)

اتخاذ رویکردی مبتنی‌بر پیوستاری زنجیره ارزش در تولید و ترویج محتوای ادبی برای مخاطب کودک و نوجوان، لوازم متعددی دارد. بااین‌حال، از میان لوازم آن می‌توان به دو مورد کلیدی «تقویت جریان اقتباس» و «سرمایه‌گذاری در صنعت پی‌نما (کمیک)» اشاره کرد. با تقویت جریان اقتباس می‌توان با الهام و اقتباس از میراث‌ها و سرمایه‌های فرهنگی کهن و معاصر، جهان‌های داستانی و شخصیت‌های بومی را در قالب رمان بازآفرینی کرد. در ادامه، براساس رمان‌های پرمخاطب و غنی می‌توان فیلم‌نامه‌ها و بازی‌نامه‌های اقتباسی نوشت و به گسترش جهان داستانی خلق‌ شده در دیگر قالب‌های هنری و رسانه‌ای پرداخت. هرچه فرایند اقتباس حرفه‌ای‌تر بوده و تطابق بیشتری با چرخه‌های صنایع فرهنگی و نیاز مخاطبان داشته باشد، می‌توان با سرعتی بیشتر و در سطحی گسترده‌تر به تولید و عرضه آثار پرداخت. از طرف دیگر، صنعت پی‌نما ظرفیت فراوانی در شکوفایی زنجیره ارزش آثار ادبی دارد. پی‌نما می‌تواند با توجه به ویژگی‌های فرمی (قالبی) و جذابیت‌های دیداری و روایی‌اش، حلقه اتصال کتاب و آثار نمایشی (به‌ویژه پویانمایی) باشد؛ زیرا پی‌نما هم خصوصیات کتاب را در‌بردارد و هم خصوصیات پویانمایی را. بر این اساس، با سرمایه‌گذاری در صنعت پی‌نما در این چرخه، هم مخاطب بالقوه‌ای برای آثار اقتباسی از پی‌نماها ایجاد می‌شود که ذائقه مصرفی و بازخوردهای آنان از پیش شناسایی و سنجیده شده‌اند و هم ‌روند نگارش فیلم‌نامه و فرایندهای پیش‌تولید و تولید آثار نمایشی از لحاظ زمانی کاهش و از لحاظ کیفی افزایش می‌یابند [9].

 

5-7. بهبود تعامل میان‌دستگاهی

هر‌یک از ذی‌نقشان موجود در عرصه محتوای ادبی کودک و نوجوان، ظرفیت‌های فراوانی دارند که در صورت تعامل هم‌افزا می‌توانند زمینه‌ساز تحقق بسیاری از اهداف متصور در حوزه کودک و نوجوان باشند. بخش اندکی از این زمینه‌های فعالیت مشترک در «سند ملی ترویج خواندن» (مصوب شورای فرهنگ عمومی) درج شده است. بااین‌حال، افزون‌بر آنچه با عنوان «تنظیم نگاشت نهادی» در پیشنهاد نخست بیان شد، رویکرد ارتباطات سازمانی در میان دستگاه‌های مسئول و فعال در این عرصه نیز باید به‌طور جدی مورد بازنگری قرار گیرد. در آشکارترین حالت، برقراری پیوند و همرسانی نیازها و ظرفیت‌ها میان مدارس، مراکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، فرهنگ‌سراها، کانون‌های فرهنگی مساجد، مراکز حوزه هنری و ... با راهبری شورای عالی انقلاب فرهنگی و انجام فعالیت‌های مشترکی از قبیل تأسیس و تجهیز کتابخانه، باشگاه‌های کتابخوانی، کارگاه‌های نگارش و داستان‌نویسی، انجمن‌های شعر، رویدادهای انس با ادبیات فارسی، رقابت‌های آفرینش‌گری ادبی و تولید محصولات فرهنگی خلاق و جشنواره‌های فیلم و پویانمایی، می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.

 

[1] س. حسینی خامنه‌ای، «khamenei.ir»، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، 23 اردیبهشت 1377. [درون خطی]. Available: https://khl.ink/f/3932. [دستیابی در 7 اسفند 1402].
[2] خبرگزاری کتاب ایران، «ایبنا»، خبرگزاری کتاب ایران، 24 اردیبهشت 1402. [درون خطی]. Available: https://www.ibna.ir/news/337471/. [دستیابی در 7 اسفند 1402].
[3] خانه کتاب و ادبیات ایران، «خانه کتاب و ادبیات ایران»، مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، [درون خطی]. Available: https://ketab.ir/PublicationStatistics. [دستیابی در 8 اسفند 1402].
[4] گروه سیاست‌پژوهی و تحلیل داده نمافر، «داده‌نمای زیست‌بوم فرهنگی کودک»، نمافر، تهران، 1401.
[5] مجمع نوشت‌افزار ایرانی- اسلامی، «الگونما»، ایران‌نوشت، بهمن 1400. [درون خطی]. Available: https://irannevesht.ir/olgoonama. [دستیابی در 8 اسفند 1402].
[6] مرکز تحقیقات بازی‌های دیجیتال (دایرک)، «نمای باز 1400: شاخص‌ترین اطلاعات مصرف رسانه بازی در ایران 1400», بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، تهران، 1400.
[7] فیلیمو، «فیلیمو»، شرکت صباایده، آذر 1399. [درون خطی]. Available: https://www.filimo.com/info99. [دستیابی در 8 اسفند 1402].
[8] م. قزوینی و ق. تکاوران، «وضعیت تولید و مصرف کالاهای فرهنگی کودکان»، مرکز رصد فرهنگی کشور، تهران، 1401.
[9] ا. بهامیر، «ایبنا»، خبرگزاری کتاب ایران، 18 شهریور 1402. [درون خطی]. Available: https://www.ibna.ir/news/346189/. [دستیابی در 7 اسفند 1402].