نوع گزارش : گزارش های نظارتی
نویسندگان
1 کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
2 کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفترمطالعات زیربنائی، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
باغ گیاه شناسی ملی ایران با قدمت طولانی ۵۵ ساله بالغ بر ۴۰۰۰ گونه گیاهی بومی، انحصاری، نادر و در معرض خطر انقراض را در خود جای داده است و طی دهه های اخیر به یک اثر ملی منحصربه فرد تبدیل شده است؛ به گونه ای که صرفاً ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی به این گنجینه ملی، ۵۴۳ میلیون دلار در سال برآورد می شود. برخلاف سیاست های طرح های جامع شهری تهران در سال های (۱۳۸۶ و ۱۳۷۱) و ضوابط مصوب حریم باغ ملی گیاه شناسی که حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربری های مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم ۱۵ متر تعیین کرده است؛ توسعه نامتوازن شهری در منطقه ۲۲ و بلندمرتبه سازی ها، نگرانی هایی را بابت زوال این باغ ایجاد کرده است. متأسفانه این گونه بلندمرتبه سازی می تواند پیامدهای ناگواری نظیر کاهش شدید سفره های آب زیرزمینی منطقه و باغ، خزان زودرس گونه های گیاهی، خشکیدگی گیاهان حساس و نیمه حساس، اخلال در تبادل گازی و فتوسنتز در گیاهان، افزایش آلودگی های صوتی و در نتیجه کوچ و نابودی جانوران موجود در این اکوسیستم را به همراه داشته باشد. در گزارش حاضر برای جلوگیری از زوال تدریجی باغ ملی گیاه شناسی بر اثر صدور مجوز بلندمرتبه سازی، پیشنهادهایی نظیر حفظ حریم و رعایت ضوابط استقرار واحدهای گروه خدماتی، توقف ساخت و ساز و ابطال پروانه های صادره با رعایت حقوق و جلوگیری از تضرر مالکان، ثبت باغ ملی گیاه شناسی به عنوان میراث جهانی یونسکو، تبیین جایگاه باغ گیاه شناسی به عنوان یک سرمایه و گنجینه ملی برای عموم مردم ایران اسلامی و تصویب ضوابط حریم برای دیگر باغ های گیاه شناسی کشور ارائه شده است.
گزیده سیاستی
توسعه نامتوازن شهری و بلندمرتبه سازی ها باعث بروز نگرانی هایی در خصوص زوال باغ ملی گیاه شناسی شده است. حفظ حریم، توقف ساخت وساز و اصلاح پروانه های صادره با رعایت حقوق و جلوگیری از تضرر مالکان از جمله راهکارهایی اســت که در راســتای حفظ این گنجینه ملی می تواند مدنظر قرار گیرد.
کلیدواژهها
موضوعات
خلاصه مدیریتی
بیان/ شرح مسئله
باغهای گیاهشناسی، مکانهایی هستند که مجموعههایی از گیاهان زنده را با اهداف پژوهش، حفاظت، نمایش و آموزش نگهداری میکنند. باغهای گیاهشناسی نقش مهمی را در حفظ تنوع زیستی ایفا میکنند. این باغها که عموماً در فضاهای شهری قرار گرفتهاند؛ باعث ایجاد پیوند دوباره انسان و طبیعت شده و به بخشی از اکوسیستم شهری بدل شدهاند. باغ گیاهشناسی ملی ایران با قدمت طولانی 55ساله در زمینی به وسعت 145 هکتار بالغبر 4000 گونه گیاهی بومی، انحصاری، نادر و در معرض خطر انقراض را در خود جای داده است و طی دهههای اخیر به یک اثر ملی منحصربهفرد در موضوع حفاظت از ذخایر ژنتیکی در مجاورت پایتخت تبدیل شده است. این باغ در مقایسه با دیگر باغهای گیاهشناسی ملی در جهان در رتبه سوم از منظر تعداد گونههای مورد حفاظت و در رتبه پنجم از منظر وسعت قرار دارد. طی سالیان اخیر توسعه نامتوازن شهری در منطقه 22 و بلندمرتبهسازیها در مجاورت این باغ، نگرانیهایی را بابت زوال این باغ ایجاد کرده که در این راستا گزارش حاضر سعی کرده است، ضمن بررسی ارزشهای مختلف این باغ اعم از ارزشهای اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مروری بر ضوابط حریم باغهای گیاهشناسی در جهان و ایران داشته باشد و پیامدهای مختلف عدم رعایت حریم را به برنامهریزان شهری گوشزد کند.
نقطهنظرات/ یافتههای کلیدی
ارزشهای باغهای گیاهشناسی در نگاه کلی به دو دسته ارزشهای بهرهبرداری (شامل موجودیت، میراث آیندگان و نوعدوستی) و ارزشهای غیربهرهبرداری (شامل استفاده مستقیم و غیرمستقیم) قابل طبقهبندی است. درخصوص باغ ملی گیاهشناسی ایران اگرچه تاکنون ارزشگذاری اقتصادی رسمی توسط هیچیک از دستگاههای متولی در کشور انجام نشده است، اما براساس مطالعات پیشین درصورتیکه این باغ بهعنوان ثروت ملی کلی ایرانیان در نظر گرفته شود، صرفاً ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی به این گنجینه ملی برابر با 543,835,850 دلار در سال برآورد میشود.
رعایت حریم باغهای گیاهشناسی بهواسطه حفاظت از این باغها بهعنوان زیستگاههای انسانساخت در سطح جهان همواره مورد توجه بوده است. بهطور مثال در باغ گیاهشناسی کیو در لندن که 132 هکتار وسعت دارد، یک منطقه حائل با وسعت 350 هکتار در نظر گرفته شده است که نشان از اهمیت منطقه حائل برای حفظ کارکرد و حفاظت فیزیکی باغهای گیاهشناسی دارد. در ایران نیز مطابق با رویه انجام گرفته در سایر کشورها، حریم باغ ملی گیاهشناسی در سال 1401 به تصویب رسیده است که براساس آن ضلع شمالی باغ گیاهشناسی در جنوب اتوبان شهید همدانی جزء حریم باغ بوده و حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربریهای مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم 15 متر تعیین شده است.
بلندمرتبهسازی در مجاورت باغ ملی گیاهشناسی میتواند پیامدهای ناگواری نظیر کاهش شدید سفرههای آب زیرزمینی منطقه و باغ، خزان زودرس گونههای گیاهی بهدلیل کاهش وزش باد و جریانهای خنککننده، تشکیل جزایر حرارتی و افزایش دما در میکروکلیماهای باغ و خشکیدگی گیاهان حساس و نیمهحساس، افزایش میزان و گستره گردوغبار، اخلال در تبادل گازی و فتوسنتز و بروز ضعف در گیاهان، افزایش آلودگیهای صوتی و درنتیجه کوچ و نابودی جانوران موجود در این اکوسیستم، بههم خوردن تعادل نوری و اکولوژیکی و درنهایت زوال درختان و نابودی منظر را بههمراه داشته باشد.
با توجه به اینکه درختان و گیاهان باغ ملی گیاهشناسی ایران، دارای تنوع زیادی در بافت، شکل و رنگ هستند، ازاینرو هسته مرکزی بومشناختی یک چشمانداز را رقم میزنند و علاوهبر جنبههای زیباییشناسی، منفککننده کاربریهای مختلف و از بین برنده سیمای نامطلوب عوامل مصنوع هستند. در شرایطی که ساختمانهای بلندمرتبه و تودههای فشرده بناهای سیمانی و فولادی، نمای این پهنه سبز ارزشمند را از بین ببرند، لذا امکان خلق و تأکید بر توجه و نگاه به عناصر طبیعی که در به نظم کشیدن سیمای محیط، تأثیر روانشناختی دارد، از بین خواهد رفت.
پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی
با توجه به این نکته مهم که در صورت بدعتگذاری صدور مجوز بلندمرتبهسازی در حریم باغ گیاهشناسی، زمینه برای دستاندازی بیشتر و صدور مجوزهای جدید هموار خواهد شد، پیشنهادهای ذیل برای جلوگیری از زوال تدریجی باغ ملی گیاهشناسی ایران ارائه میشود:
۱. مقدمه
نزدیک به 70% از گیاهان شناخته شده در جهان بهدلیل افزایش جمعیت، آلودگی، تغییرات اقلیمی، قطع درختان جنگلی، استفاده بیش از حد از منابع و گسترش گونههای مهاجم مورد تهدید قرار گرفتهاند. ناپدید شدن مقادیر عظیم و حیاتی تنوع زیستی، یکی از بزرگترین چالشها برای جوامع بشری است؛ بنابراین حفاظت از این گنجینههای ارزشمند و متوقف کردن روند تخریب تنوع گیاهان برای نیازهای امروز و آینده بشر امری بسیار حیاتی است [1]. در این راستا، دو راه حل کلی برای حفظ و نگهداری گونههای گیاهی وجود دارد که شامل 1. حفظ گیاهان و گونههای گیاهی با ایجاد محدوده حفاظت شده در عرصههای طبیعی و 2. حفظ گیاهان با انتقال و کاشت آنها در یک محیط مناسب و کنترل شده در قالب باغهای گیاهشناسی است. طبق تعریف تخصصی از باغهای گیاهشناسی در سال 2000 که در شیوهنامه بینالمللی باغهای گیاهشناسی ارائه شده است؛ باغهای گیاهشناسی، مکانهایی هستند که مجموعههایی از گیاهان زنده را با اهداف پژوهش، حفاظت، نمایش و آموزش نگهداری میکنند. باغهای گیاهشناسی نقش مهمی را در حفظ تنوع زیستی ایفا میکنند. این باغها که عموماً در فضاهای شهری قرار گرفتهاند؛ باعث ایجاد پیوند دوباره انسان و طبیعت شده و به بخشی از اکوسیستم شهری بدل شدهاند. برخلاف عملکرد انسانها درخصوص جنگلهای طبیعی، باغهای گیاهشناسی بهعنوان یک تلاش بشری برای حفظ تنوع زیستی تلقی میشود [2].
باغ ملی گیاهشناسی ایران با قدمت طولانی 55ساله در زمینی به وسعت 145 هکتار در حاشیه آزادراه تهران- کرج، در شمال شهرک پیکانشهر تأسیس شد. این باغ بالغبر 4000 گونه گیاهی بومی، انحصاری، نادر و در معرض خطر انقراض را در خود جای داده است و با ورود انواعی از جانوران مانند سنجاب، روباه، تشی، خرگوش، لاکپشت، انواع ماهیها و قورباغه و همچنین انواع پرندگان از بومی گرفته تا مهاجر، به یک اثر ملی منحصربهفرد در موضوع حفاظت از ذخایر ژنتیکی در مجاورت پایتخت تبدیل شده است [3]. در حال حاضر سه باغ گیاهشناسی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدهاند که باغ گیاهشناسی کیو در لندن با 27000 گونه در رتبه نخست قرار داشته و پس از آن مجموعه باغهای گیاهشناسی سنگاپور با 7000 گونه و باغ گیاهشناسی پادوا در ایتالیا با 3500 گونه گیاهی در رتبه سوم قرار دارد. بر این اساس، باغ گیاهشناسی ملی ایران بالاتر از باغ گیاهشناسی پادوا در زمره 3 باغ گیاهشناسی جهانی با بالاترین تنوع گونههای گیاهی قرار دارد. علاوهبر این، باغ ملی گیاهشناسی ایران پس از باغهای گیاهشناسی بروکگرین در کارولینای جنوبی با مساحت 3694 هکتار، کرستن بوش در آفریقای جنوبی با وسعت 528 هکتار، لانگ وود در فیلادلفیا آمریکا با مساحت 416 هکتار و همچنین شیکاگو با مساحتی بالغبر 156 هکتار در رتبه پنجم جهانی از لحاظ وسعت قرار گرفته است و وسیعترین باغ گیاهشناسی در آسیا و خاورمیانه قرار دارد. باغ گیاهشناسی ملی ایران ازسوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در تاریخ 1395/12/10 بهعنوان اثر طبیعی و در تاریخ 1401/02/19 بهدلیل شأن تاریخی- فرهنگی خود، بهعنوان آثار ملی فرهنگی- تاریخی ثبت شده است. از رویشگاههای طراحی شده در این باغ، 7 رویشگاه شامل رویشگاه هیرکانی، رویشگاه زاگرس، رویشگاه البرز جنوبی، رویشگاه ایرانی- تورانی، گلخانه جنوب ایران، باغ پیازهای ایرانی، باغ میوههای بومی مربوط به ایران بوده و ۶ رویشگاه شامل رویشگاه اروپا، چمنزارهای آمریکا، رویشگاه قفقاز، رویشگاه هیمالیا، رویشگاه چین و ژاپن مربوط به جهان است. هرچند در ابتدا که عملیات طراحی و احداث باغ ملی گیاهشناسی آغاز شد این منطقه بهطور کامل خارج از تهران بود، اما طی سالیان اخیر با افزایش محدوده شهری و گسترش افقی و عمودی پایتخت، این باغ در حال حاضر در محدوده مناطق 22گانه شهر تهران واقع شده است. در حال حاضر اصلیترین نگرانی دغدغهمندان و فعالان محیط زیست به تأثیرات ساختوسازهای پیرامون باغ ملی گیاهشناسی و عدم رعایت حریم این سرمایه ملی مربوط میشود. گزارش حاضر، ضمن بررسی پیشینه تقنینی موضوع، نگاهی به ارزشگذاری باغهای گیاهشناسی در ایران و جهان داشته است و در ادامه عدم رعایت حریم و پیامدهای مختلف آن بر باغ گیاهشناسی ملی را مورد واکاوی قرار داده است.
2. پیشینه
2-1.سوابق تقنینی
الف) سیاستهای کلی محیط زیست (ابلاغی 1394/08/26): بند «6»- مدیریت اکوسیستمهای حساس و ارزشمند (از قبیل پارکهای ملی و آثار طبیعی ملی) و حفاظت از منابع ژنتیک و ارتقای آنها تا سطح استانداردهای بینالمللی.
بند «10»- استقرار نظام حسابرسی زیستمحیطی در کشور با لحاظ ارزشها و هزینههای زیستمحیطی (تخریب، آلودگی و احیا) در حسابهای ملی.
ب) بند الحاقی «2» ماده (۲۲) برنامه هفتم پیشرفت مصوب مجلس شورای اسلامی: سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است حداکثر تا پایان سال دوم برنامه، با همکاری سازمان برنامه و بودجه و سایر دستگاههای اجرایی مرتبط نسبت به ارزشگذاری اقتصادی منابع زیستمحیطی، تعیین هزینه خسارات زیستمحیطی و نحوه تخصیص آن برای طرحهای زیستمحیطی براساس آییننامهای که به تصویب هیئتوزیران میرسد، اقدام کند.
ج) مصوبه شماره 300/85335 مورخ 1398/6/12 شورای عالی شهرسازی و معماری: وفق بند «4-2» مصوبه با توجه به حجم عظیم بارگذاری مسکونی و تجاری، اراضی شمال باغ گیاهشناسی باید به قطعات کمتراکم تغییر یابند. همچنین وفق بند «14-2» مصوبه فوق، با توجه به حجم عظیم بارگذاری مسکونی و تجاری، تغییر الگوی سکونت در بخش جنوبی محور شهید همدانی به قطعات کمتراکم R112 یا R122 برای تعدیل بارگذاری مسکونی و تجاری اعمال شود که بهمعنای خانهسازی حداکثر ۳ طبقه است.
د) دستورالعمل دبیرخانه کمیسیون ماده (۵) ابلاغی در تاریخ 1393/07/26: احداث ساختمانهای بلندمرتبه مشروط به رعایت ضوابط زیستمحیطی و نیازمند تهیه طرح توجیهی و تصویب در کمیسیون ماده (5) است.
ه) ضوابط و مقررات حفاظتی عرصه و حریم باغ گیاهشناسی ملی ایران: در سال 1401 در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به تصویب رسید. بر این اساس، انجام یا صدور مجوز هرگونه عملیات عمرانی و اجرایی نظیر ساختوساز، نوسازی، گواهی پایانکار ساختمان و نظایر آن بدون استعلام و کسب مجوز از وزارت ممنوع است و حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربریهای مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم 15 متر تعیین شده است.
و) ماده (560) قانون مجازات اسلامی مصوب 1392/02/01: هرکس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی کشور، یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده ازسوی سازمان مذکور در حریم آثار فرهنگی- تاریخی مذکور در این ماده مبادرت به عملیاتی کند که سبب تزلزل بنیان آنها شود، یا درنتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا لطمه وارد آید، علاوهبر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارت وارده به حبس از یک تا سه سال محکوم میشود.
3.نگاهی به ارزشگذاری باغهای گیاهشناسی در ایران و جهان
بررسی پژوهشهای انجام گرفته بر روی ارزشگذاری خدمات زیستمحیطی باغهای گیاهشناسی در سایر کشورها نشان میدهد که در طی سالهای 2019 و 2020، بهترتیب باغهای گیاهشناسی کیو در انگلستان و بوگور در اندونزی از لحاظ تبدیل خدمات محیط زیستی به ارزش اقتصادی مورد بررسی قرار گرفتهاند. باغهای گیاهشناسی، خدمات ارزشمند محیط زیستی شامل ارزشهای اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ارائه میکنند. بهدلیل آنکه بخش اعظم این خدمات غیرملموس است، تخمین ارزش هریک از این خدمات براساس قیمت بازار دشوار است. معیارهای مورد استفاده در دو مطالعه انجام گرفته در زمینه تخمین ارزش اقتصادی باغهای گیاهشناسی با یکدیگر در تطابق بوده و شامل ارزشگذاری بر روی عوامل مرتبط با استفاده و حتی فاکتورهای مرتبط با عدم استفاده از این باغهاست که در شکل 1 به آنها اشاره شده است [4].
نمودار .1عوامل و فاکتورهای تأثیرگذار بر ارزشگذاری اقتصادی باغهای گیاهشناسی [4]
همانگونه که در نمودار 1 قابل مشاهده است، بهصورت تئوری خدمات اکوسیستمی باغهای گیاهشناسی به دو دسته ارزشهای بهرهبرداری و ارزشهای غیربهرهبرداری قابل طبقهبندی میباشد. ارزش بهرهبرداری به دستاوردی اطلاق میشود که بهواسطه استفاده از یک منبع محیط زیستی و یا خدمات آن عاید افراد جامعه میشود، درحالیکه «ارزش غیربهرهبرداری» به لذتی اطلاق میگردد که مردم صرفاً بهواسطه وجود یک موهبت محیط زیستی تجربه میکنند، حتی اگر انتظار استفاده از آن را تا آخر عمر نداشته باشند. ارزش بهرهبرداری خود به دو بخش اصلی استفاده مستقیم و غیرمستقیم تقسیمبندی میشود. در این دستهبندی بازدیدکنندگان، برگزاری رویدادهای ویژه و همچنین آموزشهای ارائه شده در باغهای گیاهشناسی در دسته بهرهبرداریهای مستقیم قرار میگیرند. در سوی مقابل جایگاه علمی این باغها در پیشبرد پژوهشهای علمی و همچنین «ارزش اختیاری» در زیربخش بهرهبرداریهای غیرمستقیم طبقهبندی میشوند. بهمنظور توضیح بیشتر میتوان گفت که «ارزش اختیاری» به ارزشی گفته میشود که مردم با ایجاد امکان دسترسی آیندگان به خدمات و کالاهای اکوسیستمی که در حال حاضر موجود بوده و شاید مورد استفاده قرار نمیگیرد، میدهند. در بخش ارزشگذاری «غیربهرهبرداری»، تخمین ارزشی که مردم بهواسطه حس نوع دوستی از لذت بردن سایر افراد جامعه از منابع محیط زیستی برای یک سرمایه اکولوژیکی قائل هستند و یا میراثی که برای نسلهای آینده باقی خواهند ماند و یا حتی صرفاً وجود یک اثر محیط زیستی نظیر باغهای گیاهشناسی قائل هستند، مدنظر قرار دارد.
اگرچه تاکنون ارزشگذاری اقتصادی رسمی بر روی باغ ملی گیاهشناسی ایران توسط هیچیک از دستگاههای متولی در کشور انجام نشده است، اما در مطالعه انجام گرفته در سال 1396 که به برآورد ارزش اقتصادی خدمات تفرجی- حفاظتی باغ گیاهشناسی ملی ایران با استفاده از روش ارزشگذاری مشروط پرداخته است، ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی باغ گیاهشناسی برای هر نفر سال 226,980 ریال (معادل با 6 دلار و 47 سنت) برآورد شده است. بر این اساس، در صورت اینکه این باغ بهعنوان ثروت ملی کلی ایرانیان در نظر گرفته شود، صرفاً ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی به این گنجینه ملی برابر با 543,835,850 دلار در سال برآورد میشود [5]. ازسویی دیگر بررسیهای انجام شده نشانمیدهد، حدفاصل سالهای 1396 تا 1398، بهترتیب 14، 13 و 16 درصد از بازدیدکنندگان از باغ ملی گیاهشناسی ایران را دانشآموزان، دانشجویان و کارشناسان دستگاههای مرتبط تشکیل دادهاند. در این راستا مصاحبه انجام گرفته با صاحبنظران نشان میدهد که دیدار از کلکسیون و رویشگاههای مختلف، آشنایی با تنوع و فرم رویشی، رنگ شاخوبرگ و کاربردهای گیاهان، فراهم آوردن مواد تحقیقاتی برای پروژههای تحقیقاتی دانشجویی، مطالعه مرفولوژی و تاکسونومی گیاهان، پاسخگویی به سؤالات درخصوص حفظ و نگهداری فضای سبز، تنوع گیاهی و انتخاب گونههای سازگار، تبادل دانش و تجربه بین کارشناسان، دانشجویان و علاقهمندان و برگزاری جشنوارهها و مراسم آموزشی و فرهنگی، تنها بخشی از کاربردهای باغهای گیاهشناسی در زمینه آموزش و ارتقای سطح فرهنگ عمومی است. در کنار آنچه به آن اشاره شد، بازدید از باغهای گیاهشناسی و پیوند دوباره انسان با طبیعت، علاوهبر ایجاد آرامش روانی در بازدیدکننده و ارتقای سطح آگاهی وی، بهواسطه برگزاری برخی از جشنوارهها در باغ ملی گیاهشناسی نظیر گلابگیری، امکان اشاعه فرهنگ ملی و همچنین استفاده از ظرفیت فعالین این حوزه و توسعه اقتصادی کشور نیز فراهم میشود [6].
باغهای گیاهشناسی علاوهبر آنکه دارای کارکردهای اصلی حفاظتی، میراثی، آموزشی- پژوهشی و اقتصادی هستند، مجموعهای از ترکیب هنر، زیباییشناسی، سیما و منظر مطلوب و ساختار فضایی بسامان را به نمایش میگذارند. توسعه و حفاظت از هر گونهای از فضاهای سبز ازجمله باغهای گیاهشناسی، برای برقراری تعادل بین محیط طبیعی و انسانساخت بهمنظور جلوگیری از تخریب باغها و قطع درختان، تغییر کاربری بوستانهای شهری و ازسویدیگر اندک بودن عرصه و سطوح سبز سایر کاربریها در بسیاری از سکونتگاههای شهری میتواند بهعنوان راهکاری مؤثر قابلتوجه قرار گیرد.
با توجه به اینکه گسترش بیحد و حصر محدودههای کالبدی، افزایش بیشینه تودهگذاری ساختمانها و تراکم شدید جمعیت و متعاقب آن هجوم سیمان، فولاد و آسفالت، چشماندازی تیره و خاکستری را بر بستر اراضی شهری رقم زده و محو چشمانداز طبیعی و حذف عملکرد بومشناختی پوشش گیاهی، شهرهایی آسیبپذیر و غیرتابآور را بهوجود آورده، ازاینرو در تحقق زیست بهینه شهری، بهرهگیری و ساماندهی باغهای گیاهشناسی میتواند یکی از راهبردهای نیل به مانایی محسوب شود.
به سبب افزایش ارزش اقتصادی زمینهای شهری و ظهور بازدارندههای متعدد در زمینه گسترش بوستانهای شهری و فضاهای سبز عمومی، حفاظت از سایر فضاهای سبز پهنهای همچون پارکهای موضوعی و باغهای دارای عملکرد خاص بهعنوان رویکردی بینابینی، در برابر افراطگرایی بازگشت به طبیعت و پرهیز از تمرکز و تفریط در توسعه کالبدی صرف و از بین رفتن تنوع زیستی بهویژه در کلانشهرها، بهعنوان یکی از مهمترین راهکارهای تأمینکننده ارزشهای زیباشناختی در ارتباطات بصری و تصورات ذهنی شهروندان میتواند در دستور کار قرار گیرد.
از طرف دیگر با منظور کردن باغهای گیاهشناسی بهعنوان فضای سبز شهری و مکمل بوستانهای مقیاس شهری و فراشهری و در مواردی حتی جایگزین آن، علاوهبر افزایش پهنه فضاهای سبز و بهرهمندی از شرایط بومشناختی، انسان شهرنشین بهویژه ساکنان کلانشهرها، هرچه بیشتر با نحوه ارتباط برقرار کردن با محیط زیست طبیعی و قلمرو بومی آشنا خواهند شد. بهبیاندیگر، هرچه باغهای گیاهشناسی مطلوبتری در محدوده شهری و یا حریم آن داشته باشند، شهروندان در مدیریت و حفاظت از آنها مشارکت بیشتری خواهند داشت و سایر اهداف وجودی باغهای گیاهشناسی بهویژه اهداف آموزشی آنها قابلیت دسترسی بالاتری خواهد داشت.
اگر چه جایگاه حفاظتی و پژوهشی برای باغهای گیاهشناسی یک نقش بسیار مهم است، اما پیمایشهای صورت گرفته بر روی بازدیدکنندگان حاکی از آن است که اغلب این افراد، باغهای گیاهشناسی را بهعنوان مکانهایی برای تفریح، آرامش، تحسین زیبایی و گذران زمان با خانواده درک میکنند و در این راستا تمایل دارند تا فعالیتهایی همچون تفرج و استفاده از هوای آزاد، دور ماندن از شلوغی و هیاهوی شهر، انجام حرکات کششی و نرمشی سبک، خرید گیاه و کتابهای مربوط به پرورش و نگهداری از گلها و گیاهان زینتی، صرف غذا و تنقلات و بازی کردن با کودکان و نوجوانان را در باغهای گیاهشناسی صورت دهند.
باغ ملی گیاهشناسی ایران بهعنوان بخشی از دید و منظر شهری ضمن پاسخگویی نیازهای مادی و جسمی، نقش قابلتوجهی در کاهش فشارهای روحی و روانی شهروندان بهویژه ساکنان منطقه 22 و منطقه 21 کلانشهر تهران نیز برعهده دارد. ازآنجاکه این نگرش، افزایش سرانه فضای سبز شهری را بههمراه دارد و همچنین با نمادهای معماری و زیباییشناسی تلفیق شده و با ضوابط زیستمحیطی غنا یافته است، بهصورت یک فرایند ساختارگرایانه هویت جدیدی را بازمینمایاند. نظر به اینکه باغ ملی گیاهشناسی ایران به سبب داشتن مجموعه آلبومهای زنده گیاهان با ارزش اقتصادی بالا، در معرض خطر، بومی و ویژه، استطاعت نگهداشت تنوع زیستی را داراست و ازسویدیگر، قابلیت پاسخگویی به معضلات ایجاد شده در عصر جدید بهواسطه شهرنشینی سریع و گریز از شهرسازی مدون را دربردارد، ازاینرو میتواند نقش قابلتوجهی در بسامان کردن طراحی و برنامهریزی شهری کلانشهر تهران عهدهدار شود.
۴. اظهارنظر کارشناسی
4-1. حریم باغهای گیاهشناسی در جهان
در نظر گرفتن مناطق حائل یا حریمها بهعنوان راهبردی حفاظتی و یکی از ملزومات مدیریت و برنامهریزی برای حفاظت از زیستگاههای طبیعی یا انسانساخت محسوب میشوند. بنابراین، در نظر گرفتن حریم در اطراف هر منطقهای که هدف اصلی در آن حفاظت از زیستگاه گیاهی و یا جانوری است، الزامی است. میتوان گفت که در نظر گرفتن حریم یا منطقه حائل در اطراف زیستگاه اصلی یا هسته مرکزی بهمنظور نیل به اهدافی نظیر جلوگیری از آسیبهای احتمالی بر اثر نفوذ عوامل خارجی به سایت اصلی صورت میپذیرد.
با توجه به آنچه به آن اشاره شد، رعایت حریم باغهای گیاهشناسی بهواسطه حفاظت از این باغها بهعنوان زیستگاههای انسانساخت در سطح جهان همواره مورد توجه بوده است. بهطور مثال در باغ گیاهشناسی کیو در لندن که 132 هکتار وسعت دارد، یک منطقه حائل با وسعت 350 هکتار در نظر گرفته شده است که نشان از اهمیت منطقه حائل برای حفظ کارکرد و حفاظت فیزیکی باغهای گیاهشناسی دارد. در نمونهای دیگر، برای قدیمیترین باغ گیاهشناسی طبیعی در نواحی شمالی جمهوری بنین بهنام پاپاتیا که وسعت هسته مرکزی آن 5 هکتار است، منطقه حائل طبیعی با وسعت 9 هکتار پیرامون آن در نظر گرفته شده است [4] .در موردی مشابه دیگر در باغ گیاهشناسی سنگاپور نیز بهمنظور حفظ و تقویت جنگلهای بومی منطقه، حفاظت از تنوع زیستی، کاشت نهال درختان بومی و همچنین اجرای فعالیتهای نظارتی منظم پیشنهاد ایجاد منطقه حائل و افزایش حریم این باغ ارائه شده است. در شکل 1 نمای مناطق حائل در اطراف باغهای گیاهشناسی کیو لندن و سنگاپور قابل مشاهده است.
شکل 1. تصویر سمت راست حریم پیشنهاد شده برای باغ گیاهشناسی ملی سنگاپور (بخش سبز رنگ)، تصویر سمت چپ حریم پیشنهاد شده برای باغ گیاهشناسی کیو لندن (محدوده نقطهچین)
4-2. حریم باغ گیاهشناسی ملی در ایران
در ایران نیز مطابق با رویه انجام گرفته در سایر کشورها، اقدام به تصویب حریم باغ ملی گیاهشناسی در سال 1401 شد (شکل 2). براساس ضوابط و مقررات حفاظتی عرصه و حریم باغ گیاهشناسی ملی ایران، مصوب وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، ضلع شمالی باغ گیاهشناسی در جنوب اتوبان شهید همدانی جزء حریم باغ بوده و انجام یا صدور مجوز هرگونه عملیات عمرانی و اجرایی نظیر ساختوساز، نوسازی، گواهی پایانکار ساختمان و نظایر آن بدون استعلام و کسب مجوز از وزارت ممنوع است و حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربریهای مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم 15 متر تعیین شده است. همچنین طبق ماده (560) قانون مجازات اسلامی «هرکس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی کشور، یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده ازسوی سازمان مذکور در حریم آثار فرهنگی- تاریخی مذکور در این ماده مبادرت به عملیاتی کند که سبب تزلزل بنیان آنها شود، یا درنتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا لطمه وارد آید، علاوهبر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارت وارده به حبس از یک تا سه سال محکوم میشود».
شکل 2. حریم تعیین شده برای باغ ملی گیاهشناسی در سال 1401 (بخش سبز رنگ)
4-3. پیامدهای زیستمحیطی عدم رعایت حریم
بررسیهای انجام گرفته در کشور نشان میدهد که آثار مخرب ساختمانهای بلندمرتبه بر محیط زیست در موارد ذیل قابل ارزیابی است:
1. تغییر غیرطبیعی دما بهدلیل افزایش بیش از حد سطوح ساختمانی،
2. کاهش وزش باد در سطح شهر، افزایش موضعی سرعت باد در خیابانهایی که در جهت باد غالب قرار گرفتهاند،
3. تغییر در مسیر چرخش هوای شهر،
4. جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید و سایهافکنی بر نواحی مجاور،
5. افزایش تراکم ساختمانی و بهتبع آن تراکم جمعیتی ناشی از بلندمرتبهسازی و درنتیجه تأثیرپذیری تأسیسات شهری مرتبط با عوامل زیستمحیطی شامل آب (آب آشامیدنی و سطحی)، پسماند و نحوه مدیریت آن و همچنین مدیریت فاضلاب شهری،
6.تأثیر بر نشست زمین و عواقب ناشی از آن.
تأثیرات فوق در صورت همجواری ساختمانهای بلندمرتبه با باغهای گیاهشناسی میتواند پیامدهای ناگواری نظیر کاهش شدید سفرههای آب زیرزمینی منطقه و باغ، خزان زودرس گونههای گیاهی بهدلیل کاهش وزش باد و جریانهای خنککننده، تشکیل جزایر حرارتی و افزایش دما در میکروکلیماهای باغ و خشکیدگی گیاهان حساس و نیمهحساس، افزایش میزان و گستره گردوغبار، اخلال در تبادل گازی و فتوسنتز و بروز ضعف در گیاهان، افزایش آلودگیهای صوتی و درنتیجه کوچ و نابودی جانوران موجود در این اکوسیستم، بههم خوردن تعادل نوری و اکولوژیکی و درنهایت زوال درختان، نفوذ پساب یا فاضلاب شهری به خاک، آلودهسازی آب و خاک در دسترس گیاهان و نابودی منظر را بههمراه داشته باشد [7].
4-4. تأثیرات عدم رعایت حریم بر شهرسازی و منظر باغ ملی گیاهشناسی
ازآنجاکه تمامی فضاهای کالبدی در برگیرنده 3 قلمرو «حوزه مداخله»، «حوزه بلافصل» و «حوزه فراگیر» هستند، ازاینرو بهمنظور تداوم کارکرد و پویایی باغ ملی گیاهشناسی نیز باید حوزههای مزبور را بهطور دقیق مورد مداقه قرار داد. با توجه به اینکه «حوزه مداخله» باغ ملی گیاهشناسی بهطور مستقیم زیر نظر متولی آن (مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور) قرار دارد، تمامی برنامههای اجرایی، روند توسعه و عملیات نگهداشت آن در راستای وظایف ذاتی و کارکردی آن در حال پیگیری است. درحالیکه با توجه به گسترش محدوده کالبدی کلانشهر تهران و قرارگیری باغ ملی گیاهشناسی در درون مرزهای منطقه 22 شهرداری تهران، «حوزه بلافصل» که تمامی اراضی پیرامون آن را دربرمیگیرد، بهطور مستقیم بر این فضا تأثیرگذار هستند. هرچند حوزه بلافصل مورد مداخله مستقیم قرار ندارد، اما بهطور حتم باید بهمنظور تضمین عدم بروز گزندهای سوء و ناروا، مورد نظارت و پایش قرار گیرد. ازسویدیگر با توجه به جایگاه منحصربهفرد باغ ملی گیاهشناسی، شایسته است پهنههایی که در زمره «حوزه فراگیر» قرار دارند و بهطور غیرمستقیم بر عرصه فضای مزبور یا بر وجهه آن اثرگذار هستند، مورد بررسی واقع شود و ملاحظاتی در این زمینه در پس ذهن قرار گیرد.
باغ ملی گیاهشناسی ایران با توجه به ویژگیهای منحصر بهفردیکه داراست، نقش بیبدیلی در تشکیل ساختار، بافت و سیمای شهری راستای غربی کلانشهر تهران دارد. بهویژه آنکه در یک نگرش تجربهگرا از منظر شهری، پهنه مزبور قابلیت آن را دارد تا بهعنوان یکی از ساختمایههای اصلی فضاسازی بهکار گرفته شود. با توجه به امتداد شریانهای بزرگراهی متعدد با حجم آمد و شد بسیار بالا، بیشینه تودهگذاری بناها و تراکم ساختمانی ویژه در منطقه 22 و تمرکز شدید فعالیت در منطقه 21، باغ ملی گیاهشناسی ایران درواقع بخش جاندار ساخت کالبدی دهلیز تهران- کرج است و در هماهنگی با بخش بیجان کالبد شهر، ساختار سیمای شهری بهینه در این محدوده را شکل میدهد. درصورتیکه خدشهای به منظر این پهنه وارد شود، باغ ملی گیاهشناسی فاقد نقش لبهای و تفکیککننده فضاهای شهری و آراستگی شبکه عبور و مرور خواهد بود.
ازسویدیگر، قرارگیری پهنه باغ ملی گیاهشناسی ایران در متن تودههای بلندمرتبه، متراکم و ناموزون بخش میانی منطقه 22، ضمن نقش تعدیلکننده تراکم ساختمانی، در جایگاه یک پیونددهنده منطقی بین الگوهای پیشین، زمان حال و سیمای آتی ایفای نقش میکند. بیتوجهی به محدوده بلافصل آن و عدم در نظر گرفتن حریم در روند توسعه اراضی پیرامون آن منجر به افت کمّیوکیفی خوانایی، نمایانی و هویتبخشی منظر آن خواهد شد. باغ ملی گیاهشناسی ایران ضامن استقرار و بقای یکپارچگی بصری و ساختاری محیط شهری مدخل کلانشهر تهران است و بهنوعی میراث زنده از گذشته و تجلی آینده محسوب میشود.
در طراحی منظر، عوامل دخیل بهطور پیوسته در حال تغییر هستند و علاوهبر اینکه باید با استفاده از ترکیبات مختلف عناصر، اشکال، رنگها و بافتهای گوناگون بهصورت سهبعدی صورت سامانمند را به تصویر کشید، بُعد چهارم هم اهمیت مییابد. ازاینرو، بیتوجهی بهبعد زمان در فرایند نیل به خوانایی محیط میتواند به مشکلات جبرانناپذیری منجر شود. مداقه در روند گسترش و پابرجایی باغهای گیاهشناسی حاکی از آن است گسترهای که این فضای سبز پهنهای را در خود جای داده، پس از پایان فرایند بنیان نیز، به واقع هنوز تکمیل نشده است و تنها در طول زمان است که بهشکل نهایی خود دست پیدا میکند و هویت خود را باز مینمایاند.
شاخصه و ویژگی بسیاری از سکونتگاههای شهری، مرهون وجود فضاهای سبز پهنهای در مقیاس فراشهری است و باغ ملی گیاهشناسی کاملاً حائز خصیصه نشانسازی و ایجاد ماهیت متمایز در راستای غربی کلانشهر تهران است. شاید در یک نگرش کارکردگرا به توسعه شهری، در نظر گرفتن حریم و توجه خاص به اراضی بلافصل آن ایجاب ننموده و نقش تعیینکنندهای در زیست شهروندان نداشته باشد، اما نگریستن به یک پهنه سبز گسترده بدون خدشهدار شدن افقهای دید بصری، لذت زایدالوصفی را بههمراه دارد که باید تمامی افراد جامعه از آن بهرهمند شوند. خلقت انسان و مراتب و ساحات وجودی او بهگونهای است که سلامت و نشاط جسمانی و روحانی او در ارتباط مؤثر و سالم با طبیعت، گیاهان و درختان معنا مییابد. احاطه باغ ملی گیاهشناسی ایران توسط ساختمانهای بلندمرتبه و خزش پهنههای اسکان جمعیت تا مرزهای این پهنه، ضمن ایجاد یکنواختی منظر برای بازدیدکنندگان و مراجعهکنندگان به این باغ و همچنین سایر ساکنان منطقه 22 و منطقه 22 که در فاصله دورتری از آن قرا گرفتهاند، منجر به تکوین عنصر مکمل در ساختار سهبعدی ساختمانهای اطراف و معنادهی به فضاهای بین بناهای پیرامون آن خواهد شد که میتواند یکی از مصادیق بارز تبعیض ناروا تلقی شود و اجحاف در حق همه شهروندان خواهد بود.
با توجه به اینکه درختان و گیاهان باغ ملی گیاهشناسی ایران، دارای تنوع زیادی در بافت، شکل و رنگ هستند؛ ازاینرو هسته مرکزی بومشناختی یک چشمانداز را رقم میزنند و علاوهبر جنبههای زیباییشناسی، منفککننده کاربریهای مختلف و از بین برنده سیمای نامطلوب عوامل مصنوع هستند. در شرایطی که ساختمانهای بلندمرتبه و تودههای فشرده بناهای سیمانی و فولادی، نمایانی این پهنه سبز ارزشمند را از بین ببرند، امکان خلق و تأکید بر توجه و نگاه به عناصر طبیعی که در به نظم کشیدن سیمای محیط، تأثیر روانشناختی دارد از بین خواهد رفت.
۵. جمعبندی
باغ گیاهشناسی ملی ایران با قدمت طولانی 55ساله در زمینی به وسعت 145 هکتار در حاشیه آزادراه تهران- کرج، در شمال شهرک پیکانشهر قرار گرفته است. این باغ بالغبر 4000 گونه گیاهی بومی، انحصاری، نادر و در معرض خطر انقراض را در خود جای داده است و با ورود انواعی از جانورانی مانند سنجاب، روباه، تشی، خرگوش، لاکپشت، انواع ماهیها و قورباغه و همچنین انواع پرندگان از بومی گرفته تا مهاجر، به یک اثر ملی منحصربهفرد در موضوع حفاظت از ذخایر ژنتیکی در مجاورت پایتخت تبدیل شده است. باغ ملی گیاهشناسی ایران با 4000 گونه گیاهی از نظر تنوع گونههای گیاهی، بالاتر از باغ گیاهشناسی پادوا در ایتالیا (با 3500 گونه گیاهی) و یکی از سه باغ گیاهشناسی ثبت شده بهعنوان میراث جهانی یونسکو، یک گنجینه جهانی محسوب میشود. علاوهبر این باغ ملی گیاهشناسی ایران از لحاظ وسعت در بین باغهای گیاهشناسی شاخص در سطح دنیا رتبه پنجم جهانی قرار گرفته است و وسیعترین باغ گیاهشناسی در آسیا و خاورمیانه بهشمار میرود. باغ گیاهشناسی ملی ایران ازسوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در تاریخ 1395/12/10 بهعنوان اثر طبیعی و در تاریخ 1401/02/19 بهدلیل شأن تاریخی- فرهنگی خود، بهعنوان آثار ملی فرهنگی- تاریخی ثبت شده است. اگرچه تاکنون ارزشگذاری اقتصادی رسمی بر روی باغ ملی گیاهشناسی ایران توسط هیچیک از دستگاههای متولی در کشور انجام نشده است، اما در مطالعهای انجام گرفته در سال 1396 که به برآورد ارزش اقتصادی خدمات تفرجی- حفاظتی باغ گیاهشناسی ملی ایران با استفاده از روش ارزشگذاری مشروط پرداخته است، ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی باغ گیاهشناسی برای هر نفر سال 226,980 ریال (معادل با 6 دلار و 47 سنت) برآورد شده است. بر این اساس، در صورت اینکه این باغ بهعنوان ثروت ملی کلی ایرانیان در نظر گرفته شود، صرفاً ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی به این گنجینه ملی برابر با 543,835,850 دلار در سال برآورد میشود. در کنار آنچه به آن اشاره شد، بازدید از باغهای گیاهشناسی و پیوند دوباره انسان با طبیعت، علاوهبر ایجاد آرامش روانی در بازدیدکننده و ارتقای سطح آگاهی وی، بهواسطه برگزاری برخی از جشنوارهها در باغ ملی گیاهشناسی نظیر گلابگیری، امکان اشاعه فرهنگ ملی و همچنین استفاده از ظرفیت فعالین این حوزه و توسعه اقتصادی کشور نیز فراهم میشود. با توجه به اهمیت غیرقابلانکار باغهای گیاهشناسی، حفظ و حراست از آنها ضرورتی اجتنابناپذیر بهنظر میرسد. بر این اساس، در نظر گرفتن حریم و مناطق حائل برای این باغها رویکردی است که در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. در ایران نیز مطابق با رویه انجام گرفته در سایر کشورها، حریم باغ ملی گیاهشناسی در سال 1401 به تصویب رسیده است. براساس ضوابط و مقررات حفاظتی عرصه و حریم باغ گیاهشناسی ملی ایران مصوب وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ضلع شمالی باغ گیاهشناسی در جنوب اتوبان شهید همدانی جزء حریم باغ بوده و انجام یا صدور مجوز هرگونه عملیات عمرانی و اجرایی نظیر ساختوساز، نوسازی، گواهی پایانکار ساختمان و نظایر آن بدون استعلام و کسب مجوز از وزارت ممنوع است و حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربریهای مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم 15 متر تعیین شده است. علت در نظر گرفتن حداکثر ارتفاع 15 متر (معادل با 5 طبقه) تأثیرات مخرب ساخت ساختمانهای بلندمرتبه بر محیط اطراف بهخصوص باغهای گیاهشناسی است. بررسیهای انجام گرفته نشان میدهد که پیامدهای ناگواری نظیر کاهش شدید سفرههای آب زیرزمینی منطقه و باغ، خزان زودرس گونههای گیاهی بهدلیل کاهش وزش باد و جریانهای خنککننده، تشکیل جزایر حرارتی و افزایش دما در میکروکلیماهای باغ و خشکیدگی گیاهان حساس و نیمهحساس، افزایش میزان و گستره گردوغبار، اخلال در تبادل گازی و فتوسنتز و بروز ضعف در گیاهان، افزایش آلودگیهای صوتی و درنتیجه کوچ و نابودی جانوران موجود در این اکوسیستم، بههم خوردن تعادل نوری و اکولوژیکی و درنهایت زوال درختان، نفوذ پساب یا فاضلاب شهری به خاک، آلودهسازی آب و خاک در دسترس گیاهان و نابودی منظر ازجمله اثرات احداث ساختمانهای بلندمرتبه در جوار باغ ملی گیاهشناسی است.
با توجه به این نکته مهم که در صورت بدعتگذاری صدور مجوز بلندمرتبهسازی در حریم باغ گیاهشناسی، زمینه برای دستاندازی بیشتر و صدور مجوزهای جدید را هموار خواهد ساخت، پیشنهادهای ذیل در این زمینه ارائه میشود: