نوع گزارش : گزارش های راهبردی
نویسندگان
1 اندیشکده اقتصاد دانش بنیان
2 کارشناس گروه فناوریهای نوظهور دفتر مرکز نوآوری و خانه خلاق مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
چکیده
سلسله گزارش های سیاست نوآوری، با هدف تحلیل الزامات و موانع موجود در کشور جهت طراحی و اجرای برنامه ها و سیاست های تحول اقتصادی از طریق فناوری های نوظهور منتشر می شود. این فناوری ها اغلب در شرکت های کوچک و متوسط توسعه می یابند و دولت ها همواره تلاش می کنند از این شرکت ها حمایت کنند. در گزارش حاضر، یک برنامه از هریک از کشورهای آلمان و کره جنوبی در زمینه حمایت از شرکت های کوچک و متوسط معرفی شده است.
در آلمان، برنامه محوری نوآوری برای شرکت های کوچک و متوسط (زیم) شامل سه بخش حمایت از پروژه های تحقیق وتوسعه انفرادی، مشارکتی و شبکه ای است و کمک هزینه هایی نیز برای مشاوره و خدمات به شرکت ها تعلق می گیرد. در بخش شبکه ای، از پروژه های تحقیق وتوسعه ای که در قالب کنسرسیوم بین حداقل ۶ شرکت انجام شود، حمایت می شود. این برنامه در سال ۲۰۱۱ جایزه بهترین برنامه نوآوری در آلمان را دریافت کرده است. دولت کره جنوبی نیز، در برنامه خرید تضمینی فناوری جدید، سازمان های دولتی را مکلف کرده حداقل ۱۰ درصد از خرید خود را از محل تولیدات شرکت های کوچک و متوسط انجام دهند. دولت از طریق نظام گواهی عملکرد و نظام بیمه عملکرد، سازمان های دولتی را نسبت به کیفیت محصولات فناورانه شرکت های کوچک و متوسط مطمئن کرده است.
ازجمله نکاتی که می توان از این برنامه ها آموخت عبارتند از: حمایت از شکل گیری همکاری های فناورانه علاوه بر حمایت از پروژه های شرکت ها، تشویق همکاری های بین المللی، حمایت از پروژه های مدیریت شبکه، تعیین معیارهای دقیق برای ارزیابی پروژه ها، ارائه حمایت های هدفمند با توجه به سطح توسعه یافتگی مناطق مختلف، کاهش زمان واریز حمایت های مالی، اجرای آزمایشی برنامه ها، بهبود مستمر برنامه ها متناسب با بازخوردهای ذی نفعان و رفع موانع موجود در همکاری با شرکت ها.
گزیده سیاستی
در این گزارش با هدف زمینه سازی جهت طراحی و اجرای برنامه های نوآوری اثربخش، برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط (زیم) در آلمان و برنامه خرید تضمینی فناوری جدید در کره جنوبی بررسی شده و درس آموزی هایی برای ایران بیان شده است.
کلیدواژهها
موضوعات
بیان/ شرح مسئله
مرکز نوآوری و خانه خلاق قوه مقننه در راستای مأموریت خود که تقویت نقش تقنین و نظارتی مجلس شورای اسلامی در حل مسائل کشور از روشهای نوآورانه با استفاده از ظرفیتهای زیستبوم نوآوری است، به مطالعه و تحلیل سیاست نوآوری در ایران و سایر کشورها میپردازد. در طی دهههای اخیر با توجه به نقش شرکتهای کوچک و متوسط در توسعه اقتصادی کشورها، دولتها همواره تلاش میکنند با تصویب و اجرای برنامهها و سیاستهای مختلف از این شرکتها حمایت کنند. بررسی برنامهها و سیاستهای کشورهای توسعهیافته در راستای حمایت از نوآوری در شرکتهای کوچک و متوسط میتواند برای ارتقای سیاستگذاری در کشور مفید باشد. چراکه اغلب شرکتهای دانشبنیان در کشور از نوع شرکتهای کوچک و متوسط هستند. این شرکتها، علاوهبر اینکه مشکلاتی همانند همه شرکتها دارند، با مشکلات و مسائل خاص خود نیز روبهرو هستند که از اندازه کوچک آنها ناشی میشود. در زمان طراحی و اجرای حمایتهای مالی و غیرمالی از شرکتهای دانشبنیان، باید به تمایز چالشهای آنها، توجه ویژهای شود.
بررسی تجارب موفق سایر کشورها در حمایت از نوآوری در شرکتهای کوچک و متوسط میتواند درسآموزیهایی برای اجرای فرایندهای ارزیابی برنامههای موجود در کشور و سپس اصلاح آنها با توجه به نظرات ذینفعان و همچنین تدوین سیاستهای نوآوری کارا و اثربخش در آینده داشته باشد. در این راستا، در گزارش اول از سلسله گزارشهای سیاست نوآوری، برنامه پژوهش برای نوآوری شرکتهای کوچک (اسبیر) در آمریکا، که یکی از برنامههای موفق این کشور در حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط است، بررسی شد. در گزارش حاضر، برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط (زیم) در آلمان و برنامه خرید تضمینی فناوری جدید در کرهجنوبی مطالعه شده است.
نقطه نظرات / یافتههای کلیدی
دولت آلمان بهواسطه توسعه صنعتی و حمایت از فعالیتهای نوآوری و بهویژه فعالیتهای شرکتهای کوچک و متوسط همواره بهعنوان یک نمونه موفق، مورد توجه دیگر کشورها بوده است. برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط (زیم) که از سال 2008 آغاز شده و همچنان نیز ادامه دارد، بهعنوان اصلیترین برنامه آلمان برای ارتقای فناوریهای بازارمحور در شرکتهای کوچک و متوسط شناخته میشود و در سال 2011 جایزه بهترین برنامه نوآوری در آلمان را دریافت کرده است. این برنامه از انجام تحقیقوتوسعه در شرکتهای کوچک و متوسط و همچنین شکلگیری همکاری در انجام تحقیقوتوسعه حمایت میکند و با اعطای حمایت بیشتر به پروژههای مشترک، بازیگران مختلف را به تشکیل شبکههای نوآوری تشویق میکند. این برنامه، شامل سه بخش حمایت از پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی، مشارکتی و شبکهای است و کمکهزینههایی نیز برای مشاوره و خدمات به شرکتها پرداخت میشود. در بخش شبکهای، از پروژههای تحقیقوتوسعهای که در قالب کنسرسیوم بین حداقل شش نهاد انجام شود، حمایت میشود.
ازسویدیگر دولت کرهجنوبی، همواره بهعنوان یکی از الگوهای موفق در عرصه توسعه شناخته شده و تجربههای این کشور مورد توجه محققان و سیاستگذاران بوده است. یکی از برنامههای قابلتوجه در حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط، برنامه خرید تضمینی فناوری جدید است که از سال 1996 شروع شده و همچنان ادامه دارد. در این برنامه، سازمانهای دولتی در کرهجنوبی ملزم شدند هرساله بخشی از خریدهای دولتی خود را از شرکتهای کوچک و متوسط تأمین کنند. براساس این برنامه، دولت با تأیید عملکرد محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط از طریق نظام گواهی عملکرد و نظام بیمه عملکرد که مصونیت از ضرر و زیان ناشی از خرید چنین محصولاتی را فراهم میکند، سازمانهای دولتی را نسبت به کیفیت محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط مطمئن کرده و بار مسئولیت مدیران خرید را کاهش میدهد. در حال حاضر سازمانهای دولتی در کرهجنوبی مکلف هستند حداقل 10 درصد از خرید خود را از محل تولیدات شرکتهای کوچک و متوسط که دارای گواهی عملکرد هستند، انجام دهند.
پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی
بررسی «برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط» و «برنامه خرید تضمینی فناوری جدید» با توجه به ویژگیها و فرایند اجرای آنها، با درسآموختههایی برای تدوین برنامهها و سیاستهای مرتبط با نوآوری در کشور همراه بوده که در ادامه به برخی از آنها اشاره شده است:
دولتها، مشوقهایی برای ترغیب شرکتها به همکاریهای فناورانه در نظر میگیرند. بر این اساس در برنامه زیم، از پروژههای تحقیقوتوسعهای مشارکتی و شبکهای نیز علاوهبر پروژههای انفرادی حمایت میشود. بهمنظور تقویت ارتباط صنعت و دانشگاهها، از پروژههای تحقیقوتوسعهای که حداقل یکی از مشارکتکنندههای آنها، دانشگاهها و مؤسسههای پژوهشی هستند، حمایت بیشتری میشود. همچنین شرکتهای آلمانیای که در پروژههای زیم با شریک خارجی همکاری کنند، مبالغی بهعنوان کمک بلاعوض دریافت میکنند.
در بخش پروژههای تحقیقوتوسعه شبکهای، برنامه زیم از هزینههای شکلگیری و مدیریت شبکههای همکاری نیز حمایت میکند. در مرحله اول، کمک مالی در زمینه شکلگیری و مدیریت شبکه است و در مرحله دوم، کمکها به موضوعاتی مانند آمادهسازی برای راهاندازی بازار و تثبیت شبکه تعلق میگیرد.
در برنامه زیم، معیارها و شاخصهای شفاف و دقیقی برای ارزیابی پروژهها در نظر گرفته شده است. برای نمونه پروژههایی مورد حمایت قرار میگیرند که: نوآورانه، بازارمحور و مستلزم ریسک فناورانه قابلتوجهی باشند، جهت توسعه محصول یا فرایند یا خدمات فنی جدید با کارکردها، پارامترها و ویژگیهای برتر نسبت به موارد موجود باشند، نتایج آنها منطبق بر شرایط بینالمللی فناوری باشد، سطح عملکرد فناورانه و مهارتهای نوآورانه شرکت را افزایش دهد، دارای ریسک فنی قابلتوجه باشد، رقابتپذیری شرکت را بهطور مداوم افزایش دهد، بدون تأمین مالی قابل انجام نباشد.
در برنامه زیم، حمایت مالی از همه شرکتها بهصورت یکسان صورت نمیگیرد، بلکه حمایتها از پروژههایی که در آلمان شرقی انجام میشوند بیشتر از آلمان غربی است. با این رویه، شرکتهای آلمانی تشویق میشوند که در آلمان شرقی که نسبت به آلمان غربی کمتر توسعهیافته است، فعالیت خود را دنبال کنند.
در برنامه زیم نسبت به دیگر برنامهها، حمایتهای مالی به ذینفعان در فاصله زمانی بسیار کوتاهی ارائه میشود که تقریباً 10 روز کاری است.
دولت کرهجنوبی برای رفع موانع برنامه خرید تضمینی فناوری جدید، مکانیسمهایی مانند معرفی بیمه عملکرد برای محصولات شرکتهای کوچک و متوسط؛ بازنگری در انواع و نظام صدور گواهینامهها و ایجاد یک کمیته برای ارتقای خرید محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط را پیادهسازی کرده است.
در هر دو برنامه مورد بررسی، بهمرور زمان اصلاحاتی در برنامهها صورت گرفت و این اصلاحات بهصورت خاص با توجه به بازخوردهای دریافت شده ازسوی ذینفعان مختلف برنامهها انجام میشد. موارد پیشنهادی را میتوان مجدداً از طریق نظرسنجی از ذینفعان، ارزشیابی کرده و مشکلات احتمالی آنها را تعیین و اصلاح کرد.
امروزه با توجه به اهمیت شرکتهای کوچک و متوسط و نقش قابلتوجه آنها در رشد و توسعه اقتصادی کشورها، سیاستگذاران بهویژه در کشورهای در حال توسعه تلاش میکنند با ارائه حمایتهای متعدد، شرایط را برای شکلگیری و رشد این دسته از شرکتها فراهم کنند. در همین راستا مشاهده میشود که هر کشور با توجه به ظرفیتهای خود برنامههای حمایتی متعددی را تدوین کرده و اجرا میکند. بررسی تجربه دیگر کشورها در زمینه حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط، میتواند با یادگیری برای سیاستگذاران و دولتمردان کشور همراه باشد. لذا گزارش حاضر به بررسی برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط (زیم) و برنامه خرید تضمینی فناوری جدید که بهترتیب مربوط به کشورهای آلمان و کرهجنوبی هستند، میپردازد.
دولت آلمان از طریق برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط، تلاش دارد این نوع شرکتها را به همکاری با یکدیگر و همچنین با دیگر بازیگران نظام نوآوری، بهویژه مؤسسههای آموزشی و پژوهشی، تشویق کند. از طرف دیگر، برنامه خرید تضمینی فناوری جدید در کرهجنوبی، سعی دارد با فراهم کردن زمینه فروش محصولات شرکتهای کوچک و متوسط، بخشی از دغدغه آنها برای فروش محصولات جدیدشان را رفع کند. در ابتدا، برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط در آلمان تشریح شده و در ادامه، برنامه خرید تضمینی فناوری جدید توضیح داده شده است. در پایان گزارش نیز برخی از مهمترین درسآموختههای این دو برنامه بیان شده است.
براساس شاخصهای اقتصادی مانند تولید ناخالص ملی، کشور آلمان، قویترین اقتصاد در میان کشورهای اروپایی بوده و در سطح جهانی نیز یکی از پنج کشور برتر اقتصادی است. در سالهای اخیر با وجود اینکه بحرانهای اقتصادی گریبانگیر بسیاری از کشورهای اروپایی شده، اما میانگین نرخ رشد سالیانه آلمان در طی سالهای گذشته بیشتر از 2 درصد بوده است. در سال 1994 بالاترین نرخ رشد (5 درصد) و در سال 2003 نیز پایینترین نرخ رشد (0.7) برای این کشور ثبت شده است [2].
زمانی که صحبت از قدرت اقتصادی آلمان است یکی از جنبههای مهم ساختار اقتصادی این کشور که کمتر بدان توجه میشود، نقش شرکتهای کوچک و متوسط در رشد اقتصادی این کشور است. تقریباً 99 درصد از کل شرکتهای آلمانی، شرکتهای کوچک و متوسط هستند. این شرکتها، منبع مهمی برای اشتغالزایی، کارآفرینی و نوآوری هستند و برای تقویت رقابتپذیری عامل حیاتی محسوب میشوند. آمار ارائه شده در جدول 1 نقش حیاتی شرکتهای کوچک و متوسط در اقتصاد آلمان را نشان میدهد.
جدول ۱. سهم شرکتهای کوچک و متوسط در اقتصاد آلمان براساس معیارهای منتخب (آمار براساس درصد است) [2]
نسبت ارزشافزوده خالص |
نسبت سرمایهگذاری خالص |
نسبت گردش مالی |
نسبت کارکنان |
نسبت شرکتها |
اندازه |
54.8 |
57.2 |
66.4 |
41.7 |
0.7 |
شرکتهای بزرگ |
45.2 |
42.8 |
33.6 |
58.3 |
99.3 |
کل شرکتهای کوچک و متوسط |
11.2 |
12.1 |
6.7 |
18.5 |
81.4 |
شرکتهای میکرو |
16.1 |
13.6 |
11.7 |
21.1 |
15 |
شرکتهای کوچک |
17.9 |
17.2 |
15.3 |
18.7 |
2.8 |
شرکتهای متوسط |
شرکتهای کوچک و متوسط بیش از 50 درصد از مشاغل در کل اقتصاد آلمان را ایجاد کردهاند. این شرکتها، در سالهای بحرانی 2008 و 2009 تأثیر تثبیتکنندهای بر اشتغال آلمان داشتند. براساس آمار ارائه شده در سال 2009، شرکتهای کوچک و متوسط حدود 99.5 درصد همه شرکتهای فعال در آلمان را تشکیل دادند. علاوهبر این سهم این شرکتها از ارزشافزوده شرکتهای آلمانی تقریباً 55 درصد است. آمارهای ارائه شده در مورد عملکرد شرکتهای کوچک و متوسط حاکی از نقش قابلتوجه آنها در تولید ناخالص داخلی این کشور است و میتوان گفت که شرکتهای کوچک و متوسط، بازیگران کلیدی نظام نوآوری آلمان هستند. با توجه به اهمیت و سهم قابلتوجه شرکتهای کوچک و متوسط در اقتصاد آلمان، دولت این کشور توجه ویژهای به توسعه و حمایت از این نوع شرکتها دارد [2].
در نظام ملی نوآوری آلمان اقدامات متعددی برای حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط در سه مسیر مختلف انجام شده است (شکل 1). بیشتر حمایتها (بهویژه از نظر مالی) از مسیر دولت صورت گرفتهاند. درواقع دولت آلمان در سالهای اخیر برنامههای متعددی را در راستای حمایت از ارتقای تحقیقوتوسعه، انتقال دانش و توسعه نوآوری در بین شرکتها تدوین کرده است. این برنامهها، منافع بسیاری برای شرکتهای کوچک و متوسط بههمراه داشتهاند. در این میان، برنامههایی که بهنوعی همکاری میان شرکتهای کوچک و متوسط با مراکز تحقیقاتی دولتی و شرکتهای بزرگ را تقویت میکنند، حمایتهای بیشتری را بهخود اختصاص دادهاند. هدف اساسی دولت از اجرای این برنامهها، تشویق مجموعهای از شرکتهای نوآور کوچک و متوسطی است که بهطور مداوم به رشد خود ادامه میدهند و باعث رشد اقتصادی کشور میشوند. یکی از مهمترین برنامههای حمایتی دولت آلمان که اهمیت بالایی هم دارد، برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط (زیم) است که در ادامه توضیح داده میشود.
شکل ۱. مسیرهای مختلف حمایت دولت آلمان از شرکتهای کوچک و متوسط [2]
پیرو توجه دولت آلمان به شرکتهای کوچک و متوسط، وزارت امور اقتصاد و انرژی فدرال این کشور در سال 2008 بهمنظور بهبود رقابتپذیری این نوع شرکتها و تسهیل و ترویج انجام تحقیقوتوسعه و کاهش ریسک اقتصادی مرتبط با فعالیتهای تحقیقوتوسعه، برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط (زیم) را تصویب کرد. زیم، برنامه پایهای وزارت امور اقتصاد و انرژی فدرال برای حمایت از فناوریهای بازارمحور شرکتهای کوچک و متوسط است [3] و [4]. در اسناد سیاستی آلمان این برنامه بهعنوان محوریترین و اصلیترین برنامه آلمان برای ارتقای فناوریهای بازارمحور در شرکتهای کوچک و متوسط مطرح شده است [2]. در سال 2011 برنامه زیم، جایزه بهترین برنامه نوآوری در آلمان را دریافت کرد و برای سومینبار در گزارشی که اتاق صنعت و تجارت آلمان منتشر کرد بهعنوان بهترین برنامه تأمین مالی برای نوآوری شناخته شد.
برنامه زیم نوعی برنامه تأمین مالی برای شرکتهای کوچک و متوسط است و برخلاف برخی از برنامههای دیگر کشور آلمان، مختص به حوزه فناورانه یا منطقه جغرافیایی خاصی نیست و از شرکتهایی که بهطور واقعی برای دستیابی به نوآوری تلاش میکنند، حمایت میکند. این برنامه در طی سالهای گذشته بهواسطه بازخوردهای دریافتی و همچنین یادگیریهایی که در طی اجرای برنامه حاصلشده، اصلاح شده و تغییرات متعددی در آن صورت گرفته که جزئیات مرتبط با آنها در دسترس است. ابتدا در برنامه زیم، از تحقیقوتوسعه مشارکتی و پروژههای شبکهسازی حمایت مالی میشد، اما از ابتدای ژانویه سال 2009، حمایت مالی به پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی نیز اختصاص یافت [4].
برنامه زیم، یک کلان برنامه است که شامل سه بخش پروژههای انفرادی، مشارکتی و شبکههای همکاری است. در پروژههای انفرادی بهصورت خاص حمایت مالی به پروژههای تحقیقوتوسعه که توسط شرکتهای کوچک و متوسط انجام میشود، تعلق میگیرد. در پروژههای مشارکتی از پروژههای تحقیقوتوسعه که بهصورت مشترک و در طی همکاری شرکتهای کوچک و متوسط، دانشگاهها و مؤسسههای آموزشعالی انجام میشود، حمایت میشود. درنهایت در بخش شبکههای همکاری نیز از پروژههای تحقیقوتوسعهای که در قالب کنسرسیوم بین حداقل 6 نهاد انجام شود، حمایت میشود. در نگاه اول بهنظر میرسد که هدف برنامه زیم حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط و تأمین مالی آنهاست، بااینحال باید توجه داشت که برنامه زیم بهدنبال اهداف متعددی بوده که در ادامه به آنها اشاره شده است [3]:
با توجه به اهمیت برنامه زیم، در طی سالهای گذشته بودجه برنامه، افزایش قابلتوجهی داشته، بهگونهای که از 313 میلیون یورو در سال 2010 بهترتیب به 389 و 500 میلیون یورو در سالهای 2011 و 2012 رسیده است [4]. این برنامه با تأمین مالی حدود ۴۰ هزار پروژه تأیید شده تا به امروز، مهمترین و گستردهترین برنامه تأمین مالی ملی برای پروژههای نوآورانه در شرکتهای کوچک و متوسط آلمان است. بودجه برنامه در سال 2023 نیز 700 میلیون یورو است.
برنامه زیم از شرکتهای نوآوری که دارای عملیات تجاری در آلمان هستند و قصد دارند محصولات، فرایندها یا خدمات فنی جدیدی را توسعه دهند یا محصولات، فرایندها یا خدمات فنی موجود را بهبود قابل ملاحظهای بخشند، حمایت مالی میکند. سازمانهای پژوهش و فناوری که در پروژههای تحقیقوتوسعه بهعنوان همکار شرکتهای کوچک و متوسط فعالیت میکنند، نیز واجد شرایط دریافت حمایت مالی برنامه زیم هستند. این برنامه، محدود به بخش یا فناوری خاصی نیست و متقاضیان از همه بخشها و حوزهها میتوانند برای دریافت حمایتهای برنامه اقدام کنند. بااینحال پروژهای که بهدنبال دریافت حمایت مالی برنامه زیم است باید نوآورانه، بازارمحور و مستلزم ریسک فناورانه قابلتوجهی باشد. ازآنجاییکه برنامه زیم بهصورت خاص، متمرکز بر شرکتهای کوچک و متوسط است، فرایند ثبت درخواست آن آسان است و تصمیمگیری در مورد درخواستها سریع انجام میشود [4]. ویژگی دیگر برنامه زیم در راستای نیازهای شرکتهای کوچک و متوسط، ارائه طیف وسیعی از امکانات برای انجام فعالیتهای نوآورانه در اشکال مختلف پروژه و همکاریهای فراملی است.
با توجه به توضیحات بالا مشخص شد که در برنامه زیم از پروژههای مختلفی حمایت میشود. بهصورت کلی در این برنامه از سه مدل پروژه تحقیقوتوسعه حمایت میشود که عبارتند از: پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی، پروژههای تحقیقوتوسعه مشارکتی و شبکههای همکاری. بهنوعی میتوان گفت که برنامه زیم یک کلان برنامه است و خود چندین بخش دارد. براساس اطلاعات ارائه شده در جدول 2، سازمانهای اصلی و مهم که مسئولیت اجرای برنامه را برعهده دارند، عبارتند از: انجمن سازمانهای پژوهشی صنعتی همراه با زیرمجموعههایش، انجمن مهندسان آلمانی و انجمن فناوریهای اطلاعات و الکترونیکی و الکتریکی بههمراه زیرمجموعههای مشترکشان.
جدول 2. بخشهای مختلف برنامه زیم [2]
پروژههای انفرادی |
پروژههای مشارکتی |
شبکههای همکاری |
پروژههای تحقیقوتوسعهای که توسط شرکتها بهصورت انفرادی انجام میشود. |
پروژههای تحقیقوتوسعهای که توسط چندین شرکت یا بین شرکتها و مؤسسههای پژوهشی انجام میشود. |
شبکههای همکاری که هر دو نوع پروژههای تحقیقوتوسعه و مدیریت شبکه را پوشش میدهد. |
سازمان مسئول پروژه: EuroNorm in co-operation with VDI/VDE Innovation |
سازمان مسئول پروژه: AiF Projekt |
سازمان مسئول پروژه: VDI /VDE Innovation |
در برنامه زیم همانند سایر برنامههای دیگر، از شرکتها و پروژههای با شرایط و ویژگیهای خاصی حمایت میشود. در ادامه توضیحات مربوط به پروژههای واجد شرایط دریافت حمایت در هر بخش ارائه شده است.
باید توجه داشت که متحد کردن شرکایی که ایدهای مشترک برای توسعه و بازاریابی یک محصول، فرایند یا خدمات فنی نوآورانه دارند، همان چیزی است که شبکههای همکاری به آن میپردازند. پروژهها را میتوان بهعنوان بخشی از یک فناوری یا خوشه منطقهای یا در طول یک زنجیره ارزش خاص توسعه داد.
جدول 3. تعریف شرکتهای کوچک و متوسط در آلمان [4]
|
شرکتهای کوچک |
شرکتهای متوسط |
تعداد کارمندان |
کمتر از 50 نفر |
کمتر از 250 نفر |
گردش مالی سالیانه |
حداکثر 10 میلیون یورو |
حداکثر 50 میلیون یورو |
مجموع ترازنامه سالیانه |
حداکثر 10 میلیون یورو |
حداکثر 43 میلیون یورو |
شرکت باید مستقل باشد یا اگر با همکاری شرکت دیگری فعالیت میکند و یا وابسته به شرکت دیگری است، نباید هیچکدام از شرکتها معیارهای فوق را نقض کنند. |
مواردی که در برنامه زیم به آنها کمک بلاعوض تعلق میگیرد عبارتند از:
1.پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی: در این مورد کمکهای مالی برای پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی با تمرکز بر توسعه محصولات، فرایندها یا خدمات فنی نوآورانه ارائه میشود. حمایتهای این بخش باید بهنوعی باعث توسعه و تقویت مهارتهای نوآوری درونی در داخل شرکت شوند. در این بخش علاوهبر پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی در برخی موارد ممکن است کمکهای مالی برای ارائه خدمات و مشاوره در مورد کاربردی کردن نوآوریها نیز به شرکتها ارائه شود.
2.پروژههای تحقیقوتوسعه مشارکتی: در این برنامه کمکهای مالی به پروژههای تحقیقوتوسعه مشترکی که بین شرکتها یا بین شرکتها و مؤسسههای پژوهشی در راستای توسعه محصولها و فرایندهای جدید صورت میگیرد، ارائه میشود. در این پروژهها باید همه همکاران (مشارکتکنندگان) در سطح قابلقبولی در انجام فعالیتهای نوآورانه سهم داشته باشند. همچنین در برخی مواقع کمکهای مالی برای ارائه خدمات و مشاوره نوآوری در راستای استفاده از نتایج به شرکتها اعطا می شود.
جدول 4. موارد قابلقبول برای دریافت کمک مالی در بخش پروژههای انفرادی [4]
پروژههای انفرادی |
· پروژههای تحقیقوتوسعهای که درون یک شرکت انجام میشود. |
· پروژههای تحقیقوتوسعهای که توسط کارکنان خود شرکت با پشتیبانی ارائهدهندگان خدمات خارجی و/یا شرکای دانشگاهی خارجی انجام میشود (قرارداد تحقیقوتوسعه). |
· مشاوره و خدماتی در راستای پشتیبانی از ارائه نتایج پروژه تحقیقوتوسعه به بازار ( به صورت اختیاری در دسترس شرکتهای کوچک و متوسط قرار میگیرد). |
3.پروژههای تحقیقوتوسعه شبکهای: متحد کردن همکارانی که ایده مشترکی برای توسعه و بازاریابی یک محصول، فرایند یا خدمت فنی نوآورانه دارند، همان چیزی است که شبکههای همکاری به آن توجه دارند. این برنامه مرتبط با پروژههای تحقیقوتوسعهای است که بهصورت شبکهای انجام میشود. در ابتدا لازم است که شرایط اولیه برای شکلگیری شبکه فراهم شود و سپس فعالیتهای مربوط به تحقیقوتوسعه انجام شوند. ازاینرو حمایتهای این برنامه در دو مرحله صورت میگیرند، البته همانطور که قبلاً اشاره شد قبل از شروع مرحله اول، لازم است شرکتهایی که تمایل به عضویت در شبکه دارند، برای سازماندهی شبکه و فعالیتهای ذیل آن، هزینهای را به مؤسسهای که مدیریت شبکه را برعهده دارد، پرداخت کنند. مرحله اول، شامل اعطای کمک مالی در زمینه خدماتی مانند مشاوره در زمینه شکلگیری و مدیریت شبکه است، البته باید توجه داشت که در اینجا شکلگیری شبکه، مستلزم حضور حداقل 6 شرکت کوچک و متوسط در پروژه تحقیقوتوسعه است. از طرف دیگر اعضای شبکه در راستای انجام پروژههای تحقیقوتوسعه خود معمولاً با مؤسسههای پژوهشی، دانشگاهها و دیگر شرکتها و نهادها از قبیل انجمنها نیز همکاری میکنند. در مرحله دوم، نه فقط به خدمات مدیریت شبکه، پشتیبانی و مشاوره نوآوری کمک مالی تعلق میگیرد، بلکه به فعالیتهای تحقیقوتوسعه نیز کمک مالی تخصیص داده میشود.
جدول 5. موارد قابلقبول برای دریافت کمک مالی در بخش پروژههای مشارکتی [4]
پروژههای مشارکتی |
· پروژههای تحقیقوتوسعه مشترک بین حداقل دو شرکت |
· پروژههای تحقیقوتوسعه مشترک بین حداقل یک شرکت و یک مؤسسه تحقیقاتی |
· پروژههای تحقیقوتوسعه مشترک در حوزههای خاص فناوری بین حداقل 4 شرکت کوچک و متوسط و حداقل دو مؤسسه تحقیقاتی |
· پروژههای تحقیقوتوسعهای که توسط کارکنان خود شرکت یا با پشتیبانی ارائهدهندگان خدمات خارجی و / یا شرکای دانشگاهی خارجی انجاممیشود (قرارداد تحقیقوتوسعه). |
· مشاوره و خدماتی در راستای پشتیبانی از ارائه نتایج پروژه تحقیقوتوسعه به بازار (بهصورت اختیاری در دسترس شرکتهای کوچک و متوسط قرار میگیرد). |
4.مشاوره و پشتیبانی در مورد نوآوری به شرکتها: فرایندها و محصولات جدید باید در ورود بازار موفق شوند و این امر، یکی از مشکلات اصلی شرکتهای کوچک و متوسط است. ازاینرو سیاستگذاران آلمانی با در نظر گرفتن این موضوع، در برنامه زیم، حمایتها و مشاورههایی را در زمینه تجاریسازی یافتهها به شرکتهای کوچک و متوسط ارائه میکنند، البته در اینجا دولت آلمان منابع مالی لازم در زمینه هزینههای مشاوره و خدمات را به شرکتها اعطا میکند. در این بخش از هر نوع خدمتی حمایت نمیشود، بلکه مصادیق آن در برنامه تعیین شده است که فهرست آنها در ادامه آورده میشود:
1.مشاوره مدیریتی: در زمینه استراتژی کسبوکار و استراتژی نوآوری، فروش و بازاریابی، راهاندازی بازار، خدمات مالی پروژهمحور.
2.پشتیبانی فنی: برای حرکت به سمت تولید انبوه محصولات حاصل از نتایج پروژه، مشاورههای فنی در زمینه تهیه و تولید محصول (مباحث مربوط به استانداردسازی و...) و طراحی فرایند، ایجاد مستندات محصول و راهنماهای عملیاتی، برگههای اطلاعات محصول، راهنماها و شرح فرایندها.
3.خدمات انتقال فناوری: پشتیبانی برای بینالمللی کردن نتایج پروژه (ورود به بازار خارجی)، کمکهزینه برای ارائه محصولات جدید در سخنرانیها، نمایشگاهها، کارگاهها، کنفرانسها و ... .
4.آموزش: مشارکت در آموزشهای پروژهمحور بیرونی برای بهکارگیری نوآوری، آمادهسازی برای فروش و بازاریابی.
5.مشاوره در ارتباط با اکتساب، حفاظت و تجاریسازی حقوق دارایی فکری و قراردادهای اعطای امتیاز: امور مربوط به ثبت پتنت، مشاوره در اکتساب دارایی فکری و قرارداد اعطای امتیاز.
6.مشاوره درباره استفاده از استانداردها.
7.هزینههای فضای محلکار برای آمادهسازی محصول.
8.استفاده از پایگاههای داده.
بودجه ممکن است منحصراً به شرکتهای کوچک و متوسطی که پروژههای تحقیقوتوسعه آنها تأیید شده است، اعطا شود. شرکتها حداکثر6 ماه پس از پایان پروژه زیم میتوانند هزینههای ارائه به بازار را مطالبه کنند.
جدول 6. موارد قابلقبول برای دریافت کمک مالی در بخش پروژههای شبکهای [4]
پروژههای شبکهای |
|
مرحله اول: |
تهیه قراردادها و طراحی شبکه، ایجاد شبکه در حوزه عمومی و توسعه نقشه راه فناوری برای تنظیم پروژه |
مرحله دوم: |
نظارت و اجرای طرح شبکه برای پروژه توسعه در راستای نقشه راه فناوری و آمادهسازی برای راهاندازی بازار و تثبیت شبکه |
بهطورکلی هزینههای قابلقبول که حمایتهای برنامه به آنها تعلق میگیرد عبارتند از:
برای شرکتها، سقف هزینههای قابلقبول برای هر پروژه (یا هر پروژه فرعی در صورت انجام پروژههای همکاری) به 380 هزار یورو و برای مؤسسات تحقیقاتی، سقف هزینههای قابلقبول برای هر پروژه فرعی به 190 هزار یورو محدود میشود.
بهطورکلی در برنامه زیم برای پروژهها، کارکنان و شرکتها، شرایط اولیهای بهشرح زیر تعیین شده است:
در برنامه زیم در راستای تأمین بخشی از هزینههای نیروی انسانی که در پروژه مشغول فعالیت هستند، کمکهای مالی به شرکتها ارائه میشود، البته این بخش از کمکهای مالی درصورتی اعطا میشود که مسئولین پروژه ثابت کنند که حضور افراد مورد نظر در پروژه لازم و ضروری است.
در برنامه زیم، درصد تأمین مالی برای هرکدام از انواع مشارکتکنندگان در پروژههای تحقیقوتوسعه متفاوت است. در جدول 7 وضعیت حمایتها در هریک از انواع پروژههای تحقیقوتوسعه بیان شده است. سقف حمایت مالی از شرکتها تا سقف 380 هزار یورو و در مورد مؤسسههای تحقیقاتی سقف حمایتها 190 هزار یورو تعیین شده است. در مورد مؤسسههای پژوهشی معمولاً بین 90 تا 100 درصد از مجموع هزینهها در این برنامه تأمین مالی میشود. میزان حمایتهای خدماتی و مشاورههای نوآوری، حداکثر 50 درصد از هزینهکرد شرکتها تا سقف 50 هزار یورو است، البته در موارد خاص، سقف حمایتها برای نتایج پروژههای بینالمللی و صادراتمحور به 75 هزار یورو نیز میرسد.
جدول 7. درصد تأمین مالی در انواع پروژههای برنامه زیم
اندازه شرکت |
پروژههای انفرادی |
پروژههای مشارکتی |
پروژههای با شرکای بینالمللی |
شرکتهای کوچک در شرق آلمان |
45% |
50% |
55% |
شرکتهای کوچک در غرب آلمان |
40% |
45% |
55% |
شرکتهای متوسط |
35% |
40% |
50% |
در مورد پروژههای مدیریت شبکه نیز باید توجه داشت که حمایتهای مالی بهمرور در طول زمان فعالیت شبکه کاهش مییابد. همانطور که در جدول 8 مشاهده میشود در سال اول تا 90 درصد از هزینههای واجد شرایط از طریق این برنامه تأمین میشود، اما در سال دوم سقف 70 درصد تعیین شده است. شایانذکر است که حداکثر حمایت مالی برای مدیریت شبکهها 380 هزار یورو بوده که در مرحله اول حداکثر 160 هزار یورو قابل پرداخت است. همچنین شرکتهای عضو شبکه نیز باید سهم خود برای مدیریت شبکه را از منابع داخلی خود پرداخت کنند.
جدول 8. نرخهای تأمین مالی در پروژههای مدیریت شبکه
مدیریت شبکه |
سال اول |
سال دوم |
سال سوم |
سال چهارم (اختیاری) |
%90 |
%70 |
%50 |
%30 |
2-8.رویههای ارسال و تصویب درخواست
شرکتهای متقاضی دریافت حمایت برای پروژههای تحقیقوتوسعه، باید ابتدا به سایت زیم مراجعه و فرمهای مورد نیاز را تکمیل کنند. همچنین متقاضیان میتوانند فرمهای مربوطه را از سازمان مسئول اجرای برنامه نیز دریافت و از طریق پست، همراه با مدارک مورد نیاز ارسال کنند. نکتهای که باید به آن توجه کرد این است که محدودیت زمانی برای ارسال درخواست وجود ندارد و ثبت درخواست هیچگونه حق قانونی برای متقاضیان ایجاد نمیکند. در ادامه نیز وزارت امور اقتصاد و انرژی فدرال یا سازمان مسئول اجرای برنامه، براساس معیارهای مطرح شده در بخش قبل، به بررسی و ارزیابی درخواستها میپردازد و درنهایت نتیجه را اعلام میکند.
متقاضیان میتوانند قبل از ارسال درخواست، به سازمان مربوطه مراجعه کرده و راهنماییهای لازم در مورد نحوه اقدام برای دریافت کمک مالی را دریافت کنند. علاوهبر این متقاضیان قبل از ارسال درخواست میتوانند از خدماتی مانند مشاوره رایگان و ارزیابی کلی صلاحیت پروژه پیشنهادیشان برای دریافت حمایت مالی، بهره ببرند. فرایند درخواست برای پروژههای انفرادی و مشارکتی بهصورت شکل 2 است. در مورد دریافت حمایت برای شبکههای همکاری نیز برای هریک از مراحل اول و دوم تقریباً رویه مشابهی طی میشود.
ازجمله مدارکی که شرکتها باید در سایت برنامه بارگذاری کنند عبارتند از: اعلامیه قانونی شرکت، فهرست کمکهای مالی که در طی 3 سال گذشته از برنامههای مختلف دریافت کردهاند، اعلامیه استقلال یا وابستگی شرکت و خلاصه پروژه (شامل اهداف، آثار، طرح جریان کار، برنامهریزی هزینهها) است.
در برنامه زیم از همکاریهای بینالمللی برای پروژههای مشترک نیز حمایت میشود، البته برای این کار، دولت آلمان تفاهمنامههایی با برخی از کشورها امضا کرده که شرکتهای این کشورها میتوانند در پروژههای برنامه زیم با شرکتهای آلمانی همکاری کنند. ازجمله این کشورها میتوان به کانادا، فنلاند، کرهجنوبی، اسپانیا و ویتنام اشاره کرد. براساس برنامه مورد نظر، شرکتهای آلمانی که در پروژههای زیم با شریک خارجی همکاری کنند، 10 درصد بیشتر از نرخهای کمک مالی معمول بهعنوان کمک بلاعوض دریافت میکنند (البته باید توجه داشت حداکثر نرخ با وجود 10 درصد اضافی برابر 55 درصد است).
برنامه زیم از سال 2008 شروع و با استقبال شرکتهای کوچک و متوسط روبهرو شده و چند سال نیز بهعنوان بهترین برنامه مشوق نوآوری در شرکتهای کوچک و متوسط در آلمان انتخاب شده است. زیرا آمارهای مختلف حاکی از عملکرد موفق برنامه زیم در آلمان بودهاند. بررسیها نشان داده برنامه زیم، یک برنامه مؤثر و در دسترس برای ترویج نوآوری در شرکتهای کوچک و متوسط آلمانی است. حمایت مالی، فرصتهای شبکهسازی و فرایند ارزیابی دقیق آن، به موفقیت پروژههای متعددی کمک کرده که هم به نفع شرکتهای کوچک و متوسط مشارکتکننده در برنامه بوده و هم به نفع کل اقتصاد آلمان. این برنامه ظرفیت شرکتهای کوچک و متوسط آلمانی را برای خلق نوآوری و ارتقای شبکه و همکاری بین صنعت و پژوهش (انتقال دانش) افزایش داده است [3].
در ژوئن سال 2010، مؤسسه معتبر آلمانی فرانهوفر، برنامه زیم را ارزیابی کرد که یافتههای جالبی در مورد موفقیت برنامه بههمراه داشت. براساس بررسی انجام شده، مشخص شد که در بازه زمانی سالهای 2010-2008 تقریباً 13900 درخواست برای دریافت حمایتهای برنامه زیم ثبت شدند. از بین درخواستهای ثبت شده در این بازه زمانی حدوداً 8800 درخواست پذیرفته شده و مورد حمایت قرار گرفتند. درمجموع نیز تقریباً 1.11 میلیارد یورو کمک بلاعوض به پذیرفتهشدگان تخصیص یافت [2]. نتایج مطالعه فوق نشان داد که بیش از 75 درصد شرکتهایی که در برنامه زیم کمک بلاعوض دریافت کرده بودند، کمتر از 50 نفر کارمند داشتند. این موضوع بیانگر آن است که برنامه زیم بهدرستی موفق به حمایت از گروههای هدف یا همان شرکتهای کوچک شده و ازسوی این شرکتها نیز مورد استقبال قرار گرفته است.
شکل 2. فرایند ثبت درخواست برای پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی و مشارکتی
دریافت مشاوره از سازمان مدیریت پروژه / تشریح مفهوم ثبت شده برای سازمان مدیریت پروژه (اختیاری) |
ثبت درخواست در سازمان مدیریت پروژه |
پردازش درخواستها بهوسیله سازمان مدیریت پروژه |
تصمیمگیری بهوسیله وزارت امور اقتصاد و انرژی فدرال یا سازمان مسئول اجرای پروژه |
از نظر مشارکتکنندگان در برنامه، سرعت بالای پرداخت کمکهای بلاعوض یکی از مزیتهای اصلی برنامه است. تأمین منابع مالی مورد نیاز شرکتکنندگان در این برنامه، تقریباً10 روز کاری طول میکشد. علاوهبر این، حمایت حدوداً 50 درصدی از هزینههای تحقیقوتوسعه و بالا بودن شانس پذیرش درخواستهای ثبت شده نیز بهعنوان یکی دیگر از مزیتهای مهم برنامه زیم عنوان شدند [2]. ویژگیهای مهم برنامه زیم که باعث شدند این برنامه مورد توجه ذینفعان مختلف قرار گیرد در شکل 3 خلاصه شده است.
در طی سالهای بعد بهواسطه شرایط و همچنین بازخوردهای ذینفعان تغییراتی در برنامه زیم اعمال شده است. برای مثال، در بازههای زمانی مختلف، دستورالعملهای جدیدی برای برنامه زیم منتشر شده که به ترتیب در طی سالهای 2008، 2009، 2011، 2012، 2015، 2020 و 2021 این دستورالعملها بهروزرسانی شدهاند. در هریک از این دستورالعملها، تغییراتی در برنامه صورت میگرفت و بهعنوان نمونه، در دستورالعمل جدید سال 2021 موسسههای پژوهشی نیز مجاز شدند که در شبکههای نوآوری مورد حمایت برنامه مشارکت کنند. علاوهبر این یک پیششرط برای دریافت حمایت مالی در برنامه زیم قرار داده شد که نهادهای مربوطه در زمان دریافت حمایت مالی باید بهصورت دائم در آلمان مستقر باشند درحالیکه قبلاً استقرار یک شعبه از نهاد متقاضی دریافت حمایت در آلمان در زمان ارسال درخواست حمایت، کفایت میکرد. یک مورد دیگر این است که در موارد خاص، تمدید مدت زمان دریافت حمایت در مراحل اول و دوم شبکههای نوآوری امکانپذیر شد.
براساس گزارشی که در سال 2019 در مورد ارزیابی عملکرد برنامه زیم منتشر شد، مشخص گردید از ابتدای شروع برنامه زیم تا 30ژوئن سال 2018 ، در مجموع از 16142 پروژه که توسط حدود 8900 متقاضی مختلف ثبت شده بودند، حمایت شده است. میزان مشارکت ذینفعان مختلف در برنامه در سالهای اجرای برنامه، با نوسان همراه بوده است. نکته جالب توجه اینکه در طول زمان، میزان مشارکت مؤسسه های پژوهشی در این برنامه از 24 درصد در سال 2008 به 38 درصد در سال 2018 افزایش یافته است. این افزایش به نوعی حاکی از ارتقای همکاری بین شرکتها و مؤسسه های پژوهشی آلمانی در زمینه توسعه فناوری و نوآوری است [13].
نرخ پذیرش درخواستها در طول زمان و به ویژه در بازه زمانی 2014-2016 به صورت کلی با کاهش همراه بوده است. یکی از دلایل این موضوع، افزایش درخواستها از یک طرف و محدودیت بودجه برنامه از طرف دیگر بوده است. به عنوان مثال در سال 2014 با تغییر دستورالعمل های برنامه زیم، تعداد درخواستهای رسیده برای دریافت حمایت با افزایش همراه بود اما با توجه به محدودیت بودجه برنامه، امکان حمایت از پروژه های بیشتری وجود نداشت و در نتیجه، نرخ پذیرش کاهش یافت. نرخ پذیرش درخواستهای انواع مختلف نهادهای متقاضی (شرکتهای خرد، کوچک و متوسط، مؤسسه های پژوهشی و )... نیز در طول زمان، تغییر کرده است. به عنوان نمونه، نرخ پذیرش درخواستهای شرکتهای خرد با کاهش همراه بوده اما این نرخ در مورد شرکتهای کوچک و متوسط تا حدی افزایش یافته است [13].
جهت بررسی نقش برنامه زیم در کمک به ارتقای فعالیتهای تحقیق و توسعه، از آمار مربوطه به میزان درخواست نهادهای مختلف برای دریافت حمایت مجدد از برنامه زیم استفاده گردیده است. بررسیها حاکی از آن است که در بازه زمانی 2008-2018، حدود 60 درصد از بنگاهها در سال، حداقل یک درخواست حمایت از برنامه زیم را ثبت کردند، 21 درصد نیز در هر دو سال، حداقل یک درخواست و 10درصد نیز در هر سه سال، یک درخواست را ثبت کردند. در این بین، بنگاههای فعال در آلمان شرقی نسبت به بنگاههای مستقر در آلمان غربی، تمایل بیشتری برای مشارکت در برنامه زیم داشتند که با توجه به حمایت بیشتر از شرکتهای آلمان شرقی این موضوع نشاندهنده موفقیت برنامه در اهداف خود است. علاوه بر این، براساس نظرسنجی صورت گرفته در بین بنگاههای مختلف برای تمایل مجدد به استفاده از حمایتهای برنامه زیم، 44 درصد از مشارکت کنندگان در پیمایش عنوان کردند که در حال حاضر یک درخواست را ثبت کردند که در حال بررسی است و 55 درصد نیز عنوان کردند که تمایل دارند در آینده درخواست جدیدی را ثبت کنند [13].
شکل 3. مهمترین ویژگیهای برنامه زیم
کرهجنوبی امروزه بهعنوان یکی از کشورهایی شناخته میشود که توانسته بهسرعت به رشد اقتصاد بالایی دست پیدا کند. کرهجنوبی در سال 2019 براساس شاخص رقابتپذیری جهانی مجمع جهانی اقتصاد در در جایگاه 13 دنیا قرار گرفته است [12]. این توسعه در کرهجنوبی مدیون تغییر سیاستهای این کشور از دهه 1960 به بعد است که متمرکز بر افزایش رقابتپذیری بودند. اگرچه بنگاههای بزرگ مانند الجی، سامسونگ و هیوندایی نقش مهمی در رشد و توسعه کرهجنوبی ایفا کردهاند، اما بخش مهمی از رشد این کشور نیز مدیون انعطافپذیری و نوآوری شرکتهای کوچک و متوسط است [7]. در اکثر کشورها، شرکتهای کوچک و متوسط بهواسطه نقشی که در اشتغالزایی و تقویت زنجیره ارزش در هر صنعت دارند، بهعنوان یکی از بازیگران اصلی در مسیر توسعه اقتصادی شناخته میشوند. با وجود این، این دسته از شرکتها بهدلیل رقابتی نبودن از نظر سرمایه، بهرهوری و شبکه ارتباطی، در مقایسه با شرکتهای بزرگ در برابر تغییرات بیرونی آسیبپذیرتر هستند. لذا برای دولتها مهم است که با کمک به شکلگیری یک زیستبوم صنعتی سالم و مطمئن، سیاستهای افزایش رقابتپذیری شرکتهای کوچک و متوسط را در اولویت قرار دهند. در یک بازه زمانی، بهدلیل موانعی که در زمینه تجارت بین کشورها وجود داشت، دولتها، شرکتهای تابعهای را تأسیس و سیاستهای حفاظتی را برای توسعه شرکتهای کوچک و متوسط دنبال کردند، اما با جهانی شدن اقتصاد و گسترش تجارت آزاد، با شکلگیری سازمان تجارت جهانی، دولتها تمرکز خود را بر تحریک نوآوری و ارتقای رقابتپذیری شرکتهای کوچک و متوسط معطوف کردهاند. در حال حاضر، اجرای برنامههای حمایتی تحقیقوتوسعه برای شرکتهای کوچک و متوسط به امری معمول برای دولتها تبدیل شده است. بسیاری از کشورها، ازجمله کرهجنوبی، تلاش میکنند تا نوآوری را در شرکتهای کوچک و متوسط تقویت و پیوند آنها را با مراکزی مانند دانشگاهها و سازمانهای تحقیقاتی دولتی تقویت کنند. بااینحال، اقدامات حمایتی و رسمی دولتها همواره موفقیت فعالیتهای تحقیقوتوسعه در شرکتها را تضمین نمیکند، و ممکن است در برخی موارد، مداخله دولت منجر به مسائل جدیدی در زیستبوم نوآوری شود که از آن جمله میتوان به تخصیص ناکارآمد منابع دولتی یا شکست بازار اشاره کرد [6].
در راستای مداخله در زیستبوم نوآوری، ابزارهای سیاستی متعددی وجود دارد که یکی از مهمترین آنها، ابزار خرید دولتی نوآوری و فناوری است. خرید دولتی نوآوری بهنوعی یک کاتالیزور یا تسریعکننده نوآوری در شرکتهاست. بهصورت کلی باید توجه داشت که اگرچه مهم است که نهادهای دولتی آنچه را که نیاز دارند با قیمت رقابتی تهیه کنند، اما دولتها باید بهکارگیری ابزار خرید دولتی را بهعنوان یک راهبرد نوآوری برای زمانی که بازار بهاندازه کافی بالغ نشده یا انتظار شکست بازار وجود دارد، مدنظر قرار دهند. حتی اگر کشور با شرایط خاص اقتصادی روبهرو باشد، دولت باید با ایجاد تقاضا در بازار بخش دولتی برای فناوریهای جدید حوزه امنیت، محیط زیست و مراقبتهای بهداشتی، فرصتهایی را برای شرکتهای فعال کوچک و متوسط در مرزهای خود فراهم کند تا قابلیتهای نوآوری خود را افزایش دهند. شرکتهای کوچک و متوسط، برخلاف شرکتهای بزرگ، با محدودیت منابع روبهرو هستند، بنابراین بهمنظور حفظ بقای خود (بهویژه در سالهای ابتدایی فعالیت) به حضور در بازار و فروش محصولاتشان نیاز جدی دارند. این موضوع میتواند در تحقیقوتوسعه بروز پیدا کند و محصولاتی که در فهرست خرید دولتی هستند، مورد توجه شرکتها قرار گیرند. سیاست خرید دولتی، تجاریسازی محصول را تضمین میکند حتی اگر در بازار شکست بخورد. بنابراین، سیاست خرید دولتی میتواند نوآوری شرکتهای کوچک و متوسط را با راهبردهای دستیافتنیتر، امکانپذیرتر و دقیقتر تقویت کند [6].
یکی از برنامههای کرهجنوبی در راستای توسعه رقابتپذیری و نوآوری در شرکتهای کوچک و متوسط «برنامه خرید تضمینی فناوری جدید» است [7]. این برنامه از سال ۱۹۹۶ بهعنوان بخشی از راهبرد دولت کرهجنوبی برای پرورش و تقویت شرکتهای کوچک و متوسط نوآور از طریق خرید دولتی محصولات فناورانه این شرکتها، آغاز شده [8] که بهنوعی یک سیاست تحریک طرف تقاضاست [9]. مسئولیت تأمین منابع مالی مورد نیاز برای اجرای برنامه خرید تضمینی فناوری جدید و همچنین هماهنگی و مدیریت اجرای آن برعهده اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط کرهجنوبی است [7].
برنامه خرید تضمینی فناوری جدید به این شکل است که اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط، سازمانها و نهادهای دولتی را ملزم کرده محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط را که از لحاظ عملکرد مورد تأیید دولت قرار گرفتهاند، خریداری کنند؛ بهنوعی این برنامه از مسیر خرید دولتی محصولات تولیدی شرکتهای کوچک و متوسط، بهدنبال توسعه فناوری در این شرکتهاست. مبنای قانونی این برنامه، ماده (۱۴) قانون حمایت از کسبوکارهای کوچک و متوسط و تشویق به خرید محصولات آنهاست [8].
براساس این برنامه، اگر محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط گواهینامه «تضمین خرید»دریافت کنند، اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط میتواند به همه سازمانهای دولتی و زیرمجموعههای آنها توصیه کند که خرید این محصولات را در اولویت قرار دهند، البته باید توجه داشت بهواسطه بازخوردهای ذینفعان و ارزیابی عملکرد برنامه، اصلاحاتی در برنامه خرید تضمینی فناوری جدید صورت گرفت. در نسخه اولیه برنامه، اداره کسبوکارهای کوچک به سازمانهای دولتی صرفاً پیشنهاد میکرد که محصولات تولیدی شرکتهای کوچک و متوسط را خریداری کنند که در این حالت تصمیمگیری برای خرید یا عدم خرید برعهده سازمانهای دولتی بود. در نسخه اولیه فقط اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط مکلف بود که از شرکتهای کوچک و متوسط خرید کند.
در سال 2005، یک بازنگری اساسی در برنامه خرید تضمینی فناوری جدید صورت گرفت و براساس آن سازمانهای دولتی مکلف شدند که بخشی از نیازهای خود را از مسیر این برنامه و با خرید محصولات شرکتهای کوچک و متوسط رفع کنند. براساس نسخه اصلاح شده برنامه مقرر شد که از سال 2006، سازمانهای دولتی حداقل 5 درصد از خرید دولتی خود را از شرکتهای کوچک و متوسط و در قالب این برنامه انجام بدهند و این عدد در سال 2010 به 10 درصد خرید دولتی افزایش یافت. علاوهبر این، طبق قوانین و مقررات کرهجنوبی، حداقل درصدی از محصولات طبقهبندی شده بهعنوان محصولات عالی جدید باید از مسیر این برنامه راهبردی خریداری شوند [8].
درواقع در کرهجنوبی محصولات توسعه داده شده با فناوری جدید، ارزیابی شده و در صورت تأیید، گواهینامه محصول عالی جدید را دریافت میکنند و در لیست خرید ترجیحی قرار میگیرند. برای این محصولات فناورانه جدید، مجموعه پیچیدهای از گواهینامهها وجود دارد که در شکل 4 خلاصه شده است. سازمانهای دولتی مرکزی و زیرمجموعههای آنها موظف هستند حداقل 10 درصد از خریدهای خود را از شرکتهای کوچک و متوسط از میان کالاهای تولید شده با فناوری جدید توسط شرکتهای کوچک و متوسط خریداری کنند [11].
با ملزم کردن سازمانهای دولتی به خرید محصولات فناورانه، شرکتهای کوچک و متوسط، بهنوعی مشکل مربوط به فقدان ضمانت اجرایی که در نسخه اولیه برنامه وجود داشت رفع شد. درواقع در نسخه اولیه برنامه به سازمانهای دولتی توصیه شده بود که از شرکتهای کوچک و متوسط واجد شرایط خرید کنند، اما در نسخه جدید، سازمانهای دولتی ملزم شدند که از شرکتهای کوچک و متوسط خرید کنند. علاوهبر این در ادامه بازنگری صورت گرفته، چند اقدام دیگر نیز بهمنظور بهبود کارایی رویههای خرید نیز انجام شد که عبارتند از: ۱. معرفی بیمه عملکرد برای محصولات شرکتهای کوچک و متوسط؛ 2. بازنگری در سیستم صدور گواهینامه برای اعطای گواهینامه عملکرد، 3. ایجاد یک کمیته برای ارتقای خرید محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط [8]. در ادامه توضیحاتی در مورد اقدامهای مورد نظر ارائه شده است.
شکل 4. انواع گواهینامه و محصولات توسعه داده شده با فناوری جدید [11]
۱) گواهی عملکرد عالی:گواهینامهای که به محصولات فناورانه جدید شرکتهای کوچک و متوسط داده میشود. 2) محصولات عالی عرضه دولتی: محصولاتی که از نظر عملکرد، فناوری یا کیفیت عالی هستند. سازمانهای دولتی ارائهدهنده خدمات خرید محصولاتی را که امکان قرارداد مستقیم با هر نهاد دولتی را دارند، در این دسته قرار میدهند. 3) محصول عالی جدید: صدور گواهینامه برای محصولات جدید که با استفاده از فناوری نوینی در کره، توسعه یافته است یا پیشرفتهای نوآورانهای را نسبت به فناوریهای موجود به ارمغان میآورد. 4) گواهینامه نرمافزار خوب: گواهی برای نرمافزار با کیفیت بالا که در کره توسعه یافته است. 5) هشت دسته دیگر تعیین شده توسط اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط: الف) محصولات دارای گواهینامه فناوری عالی جدید. ب) محصولات توسعه یافته از برنامه تحقیقوتوسعه مشروط خرید: براساس طرحی که دولت به تحقیقوتوسعه برای توسعه محصول با هدف خرید محصول نهایی ارائه میدهد، توسعه یافته است. ج) محصولات دارای برچسب سبز. د) محصولات در برنامه تجاری مشترک عرضه دولتی عالی ﻫ) محصولات حاصل از پروژههای توسعه همگرایی و همجوشی فناوری. و) محصولاتی که توسط وزارت تجارت، صنعت و نیرو بهعنوان محصولات «همجوشی صنعت» تعیین شدهاند. ز) محصولات انتخاب شده از پروژههای تحقیقوتوسعه مشترک بین نهادهای دولتی و شرکتهای کوچک و متوسط. ح) محصولاتی که بهطور مشترک در پروژههای «توسعه فناوری برای نتایج مشترک» از طریق همکاری بین شرکتهای بزرگ و شرکتهای کوچک و متوسط توسعه یافتهاند. |
با توجه به اهمیت برنامه خرید دولتی در کرهجنوبی و نقش آن در رشد و توسعه شرکتهای کوچک و متوسط کره، در طول تجربه چندین ساله اجرای برنامه خرید تضمینی فناوری جدید، بهواسطه بازخوردهای ذینفعان مختلف برخی از ضعفها و مشکلات برنامه مشخص شد که برای رفع این موارد، در سال 2005 در برنامه بازنگری صورت گرفت. در این بخش بهمنظور آشنایی با ضعفهای برنامه، به برخی از مهمترین موارد اشاره شده است.
با توجه به اهمیت نظارت و بررسی عملکرد برنامههای سیاستی و نقش آنها در موفقیت برنامه، در کرهجنوبی سازمانهای مختلف، عملکرد برنامههای سیاستی در حوزه فعالیت خود را بررسی میکنند. در این بین، کمیسیون کسبوکارهای کوچک و متوسط ریاست جمهوری و مؤسسه اقتصاد صنعتی و تجارت کره در گزارشی در سال 2001 با عنوان «بهبود سیستم خرید سازمانهای دولتی از محصولات کسبوکارهای کوچک و متوسط» به بررسی عملکرد برنامه خرید دولتی فناوری پرداختند. نتایج گزارش مورد نظر حاکی از آن بود که بهرغم توصیه فعال دولت به سازمانهای دولتی برای خرید از شرکتهای کوچک و متوسط، اما درمجموع سازمانهای دولتی عملکرد ضعیفی در خرید محصولات فناورانه با کیفیت از این شرکتها داشتند. این برنامه بهطور عمده از طریق قراردادهای خصوصی با سازمانهای دولتی و آنهم فقط توسط سازمانهای دولتی ارائهدهنده خدمات خرید اجرا میشد. بهعبارتدیگر غیر از سازمانهای مذکور، دیگر سازمانهای دولتی تقریباً هیچ خریدی نداشتند یا قراردادهای خصوصی سطح پایینی را برای خرید منعقد کرده بودند.
بااینحال، در گزارش مورد نظر اشاره شده که سازمانهای دولتی به کسبوکارهای کوچک و متوسطی که محصولات فناورانه با کیفیت عالی دارند، با اعطای امتیازهای اضافی به آنها در آزمونهای انتخابی (غربالگری)، اولویت ویژهای میدهند. بهنوعی میتوان گفت اعطای گواهی عملکرد به محصولات واجد شرایط ازسوی دولت کرهجنوبی، نوعی محرک برای متقاعد کردن و تشویق هرچه بیشتر سازمانهای دولتی برای خرید از شرکتهای کوچک و متوسط بود. علاوهبر این، در گزارش مورد نظر اشاره شده که نتایج نظرسنجی صورت گرفته در بین سازمانهای دولتی کرهجنوبی، نشان میدهد که «عدم علاقه سازمانهای دولتی به خرید محصولات شرکتهای کوچک و متوسط» دلیل اساسی پایین بودن میزان خرید آنها از آن شرکتها بوده است. «عدم تأیید کیفیت» و «مشکلات تعمیر و نگهداری محصولات خریداری شده در صورت ورشکستگی سازنده» از دیگر دلایل سازمانهای دولتی برای عدم تمایل به خرید از شرکتهای کوچک و متوسط عنوان شده بود [8].
در نظرسنجی دیگری که توسط مؤسسه اقتصاد صنعتی و تجارت کره در سال 2011 و در راستای بهبود خرید محصولات شرکتهای کوچک و متوسط توسط سازمانهای دولتی انجام شد، توسعهدهندگان فناوری دلایلی که سازمانهای دولتی، کالاهای فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط را خریداری نمیکنند را ذکر کردند که مهمترین دلایل عبارتند از: «عدم شناخت سازمانهای تدارکات و خرید (از توانمندی و محصولات شرکتهای کوچک و متوسط)» (49%)، «عدم وجود سازوکارهای قانونی و نهادی» (29.1%) و «عدم تأیید عملکرد محصول». اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط نیز در مطالعه دیگری که در حوزه خرید دولتی انجام داده، به این نتیجه رسیده که بهرغم روند افزایشی در خرید دولتی محصولات شرکتهای کوچک و متوسط، مدیران خرید دولتی همچنان از خرید آن محصولات اجتناب میکنند. دلایل اصلی چنین عدم تمایلی، «عدم اعتماد به کیفیت و عملکرد کالاهای شرکتهای کوچک و متوسط» (۲۱%)، «نظامهای قانونی و اجرایی ضعیف» (20%) و «دغدغههای حسابرسی» (20%) عنوان شده است [8].
در بررسی دیگری که انجمن فناوری صنعتی کره در سال 2005 در مورد برنامه خرید دولتی انجام داد، مشخص شد که مشکل اصلی این برنامه، زمینههای قانونی ضعیف برای اجرای خرید دولتی است. این برنامه مبتنیبر توصیه بوده و بنابراین از نظر قانونی الزامآور نبود. مشکل دیگر این بود که گواهی فناوری عالی جدید برای هر محصول صرفاً دو تا سه سال پس از توسعه فناوری به شرکتها اعطا میشد. این موضوع دریافت مزایای حاصل از این گواهی را برای شرکتهای کوچک و متوسط دشوار کرده بود. مشکل سوم این بود که هیئت حسابرسی و بازرسی عمدتاً روی این موضوع متمرکز بود که آیا یک مدیر خرید از رویههای مناسب خرید دولتی پیروی کرده است یا خیر؟ بهنوعی هیئت حسابرسی صرفاً روند اجراییفرایند خرید را بررسی میکردند و به محتوا و خروجی آن توجه نمیشد. به همین دلیل مدیران خرید در سازمانهای دولتی اغلب برای اجتناب از درگیر شدن در رعایت جزئیات دقیق فرایند عقد قرارداد و نگرانی در مورد تأیید آن توسط هیئت حسابرسی، ترجیح میدادند محصول مورد نظر خود را از طریق برگزاری مناقصه عمومی خریداری کنند. با توجه به این مشکلات، انجمن فناوری صنعتی کره تأکید کرد که بهدلیل سطح پایین خرید سازمانهای دولتی، نظام منبع ترجیحی تأثیر کمی بر تجاریسازی دستاوردهای فناوری شرکتهای کوچک و متوسط دارد [8].
در طی سالهای اولیه اجرای برنامه خرید تضمینی فناوری جدید، بهدلیل عدم استقبال سازمانهای دولتی از مشارکت در جریان خرید دولتی، برنامه عملکرد قابلتوجهای نداشت. لذا دولت کرهجنوبی به بررسی راهکارهای افزایش اثربخشی برنامه پرداخت. درنتیجه، این بررسیها با توجه به ضعفها و مشکلات برنامه، پیشنهادهایی در راستای بهبود برنامه مطرح شدند که ازجمله میتوان به تصویب نظام صدور گواهینامه عملکرد و نظام بیمه عملکرد از طریق اصلاح قانون حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط و تشویق به خرید محصولات آنها (31 دسامبر سال 2004) و همچنین تجدیدنظر در دستورالعمل و مقررات اجرایی آن (30 ژوئن سال 2005) اشاره کرد [8]. درنهایت این تغییرات منجر به ارتقای قابلتوجهی در برنامه شدند (شکل 5 و جدول 9).
شکل 5. نکات اصلی بازنگری برنامه خرید تضمینی فناوری جدید [8]
دوره پشتیبانی خرید ترجیحی: سه سال از تاریخ توصیه اولیه • شرایط ترجیحی در تهیه محصولات دارای گواهی عملکرد توسط سازمانهای دولتی خریداران در قبال ضرر و زیان ناشی از خرید محصولات تحت پوشش بیمه عملکرد مصونیت دارند. به شرکتهای کوچک و متوسط تولیدکننده و عرضهکننده محصولات با گواهی عملکرد و تحت پوشش بیمه عملکرد، در مناقصههای محدود / تعیینشده، صلاحیت ترجیحی اعطا میشود. • اجرای تضمینی برنامه خرید ترجیحی سازمانهای دولتی گزارش داده میشود و بهصورت سالیانه در جلسه هیئت دولت توسط اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط اعلام میگردد. سازمانهای دولتی عملکرد خرید ترجیحی و دلایل عدم خرید را به اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط یا سازمان اداری مرکزی مرتبط اطلاع میدهند. • راهاندازی کمیته ارتقای تدارکات محصول فناورانه این کمیته محصولات فناورانه را برای خرید ترجیحی توسط سازمانهای دولتی انتخاب و توصیه کرده و راههای تسهیل خرید را بررسی میکند. ترکیب کمیته (رئیس: مدیر اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط): کمتر از 20 متخصص، ازجمله مدیران وزارتخانههای مرتبط و فدراسیون کسبوکارهای کوچک و متوسط کره. |
جدول 9. مقایسه نسخه قبلی و نسخه بازبینیشده برنامه خرید تضمینی فناوری جدید [8]
|
نسخه قبلی |
نسخه بازبینیشده |
محصولات مشمول خرید ترجیحی |
محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط |
محصولات فناورانه دارای گواهی کیفیت شرکتهای کوچک و متوسط |
انتخاب و اعلام محصولات مشروط به خرید ترجیحی |
اعلام طیف محصولات مشمول خرید ترجیحی (ماده (۱۴)، بند «۲» آییننامه اجرایی مربوطه) |
محصولات دارای گواهی عملکرد و سایر محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط که دارای معیارهای خاصی هستند، بهعنوان محصولات مشمول خرید ترجیحی انتخاب و اعلام میشوند (ماده(۱۴)، بند «۲» قانون). |
کمیته ارتقای خرید محصول فناورانه |
اطلاعاتی وجود ندارد. |
این کمیته برای انتخاب و پیشنهاد محصولات مشمول خرید ترجیحی تشکیل میشود. |
درخواست برای خرید ترجیحی |
مدیر اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط یا رئیس سازمانهای اداری مرکزی مرتبط جهت خرید ترجیحی محصولات فوق به سازمانهای دولتی درخواست میدهند. |
بدون تغییر |
دوره برای خرید ترجیحی |
دو سال (از روز صدور گواهینامه و ثبتنام) |
سه سال (از اولین روز توصیه) |
سازمانهای دولتی |
خرید ترجیحی و قراردادهای خصوصی ممکن است منعقد شود (ماده (۲۶) آییننامه اجرایی قانون قراردادهای ملی) |
بدون تغییر |
نظام صدور گواهینامه عملکرد |
اطلاعاتی وجود ندارد، اما یک نظام گواهی کیفیت وجود داشته است. |
محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط تحت یک فرایند گواهی عملکرد قرار میگیرند تا محصولات مشمول خرید ترجیحی انتخاب شوند. |
نظام بیمه عملکرد |
اطلاعاتی وجود ندارد. |
بیمه عملکرد به محصولات دارای گواهی عملکرد اعطا میشود. |
صلاحیت ترجیحی در مناقصه |
اطلاعاتی وجود ندارد. |
هنگام شرکت در مناقصههای محدود / مشخص، به محصولات دارای بیمه عملکرد، صلاحیت ترجیحی اعطا میشود. |
بند مصونیت خریدار |
اطلاعاتی وجود ندارد. |
یکبند مصونیت برای مدیران خرید در خرید محصولات دارای بیمه عملکرد، ایجاد شده است. |
دولت با تأیید عملکرد محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط از طریق نظام گواهی عملکرد و اتخاذ نظام بیمه عملکرد که مصونیت از ضرر و زیان ناشی از خرید چنین محصولاتی را فراهم میکرد، توانست خریداران سازمانهای دولتی را نسبت به محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط مطمئن کند و بار مسئولیت مدیران خرید را کاهش دهد و درنتیجه مشکل عدم خرید از شرکتهای کوچک و متوسط را تا حدی رفع کند.
این برنامه بههمراه نظام گواهی عملکرد و نظام بیمه عملکرد، تلاش کرد تا با استفاده از «نظام نسبت خرید محصول فناورانه» از شرکتهای کوچک و متوسط و خرید اجباری بخشی از محصولات جدید، اثربخشی برنامه خرید دولتی کالاهای فناورانه را افزایش دهد. اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط از نظام نسبت خرید محصول فناورانه از شرکتهای کوچک و متوسط در کنار ارائه برنامه خرید محصول از شرکتهای کوچک و متوسط و گزارش عملکرد استفاده کرد، بهطوریکه محصولات تأیید شده میتوانستند بخشی از خرید محصولات شرکتهای کوچک و متوسط را شامل شوند.
مهمترین تغییر، مقرراتی بود که براساس آن محصولات جدید دارای گواهی فناوری عالی باید بخشی از کل مبلغ خرید یک کالا را تشکیل دهند. درحالیکه برنامه قبلی متکی بر درخواستها و توصیهها به سازمانهای خرید دولتی بود، اما در نسخه اصلاح شده سازمانهای دولتی موظف هستند درصد معینی از نیاز خود به یک کالا را از طریق خرید محصولات دارای گواهی فناوری جدید، تأمین کنند [8]. بهبیاندیگر این برنامه، سازمانهای دولتی را ملزم میکند که در هنگام تهیه کالاها و خدمات مورد نیاز، خرید از شرکتهای کوچک و متوسط را در اولویت قرار دهند [10]. هدف فعلی برنامه این است که حداقل 10 درصد از بودجه خرید دولتی سالیانه به خرید محصولات مشمول برنامه خرید تضمینی فناوری جدید تخصیص یابد. همچنین علاوهبر تضمین خرید، شرکتهای کوچک و متوسط از کمکهای مالی تحقیقوتوسعه تحت برنامه خرید تضمینی فناوری جدید که توسط اداره کسبوکارهای کوچک و متوسط کرهجنوبی برای حمایت از توسعه فناوری ارائه میشود، بهره میبرند [5].
در مرحله اولیه این برنامه، نسبت خرید دولتی محصولات جدید فناوری شرکتهای کوچک و متوسط به کل خرید دولتی محصولات شرکتهای کوچک و متوسط کمتر از 3% بود. بااینحال، پس از بازنگری و اجرای سیستم گواهی عملکرد و این نسبت افزایش یافته و در سال 2009 به عدد 9.3% رسید که حاکی از عملکرد قابلتوجه برنامه است. از طرف دیگر، براساس آمارهای در دسترس، میزان خرید دولتی محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط از زمان تجدیدنظر در برنامه در سال 2005 تا سال 2009، بیش از سه برابر شده و از 614.4 میلیارد و ون (تقریباً 0.6 میلیارد دلار) به ۲۰۷۸.۵ میلیارد و ون (تقریباً 1.9 میلیارد دلار با فرض ۱۱۰۰ و ون = 1 دلار آمریکا) افزایش یافته است [8].
دولتهای آلمان و کرهجنوبی با توجه به اهمیت شرکتهای کوچک و متوسط در اقتصادشان، برنامهها و سیاستهایی در راستای حمایت از این شرکتها، تدوین کردهاند که در این بین، دو مورد از مهمترین برنامههای این کشورها بهترتیب عبارتند از: برنامه محوری نوآوری برای شرکتهای کوچک و متوسط (زیم) و برنامه خرید تضمینی فناوری جدید. برنامه زیم در آلمان یک کلان برنامه است که از سال 2008 بهمنظور بهبود رقابتپذیری شرکتهای کوچک و متوسط و بهویژه تسهیل و ترویج انجام تحقیقوتوسعه و کاهش ریسک اقتصادی مرتبط با فعالیتهای تحقیقوتوسعه اجرا میشود. این برنامه خود شامل سه بخش است و رویکرد اصلی آن، حمایت مالی از شرکتهای کوچک و متوسط برای انجام تحقیقوتوسعه است. بخشی از این برنامه، بر حمایت از پروژههای تحقیقوتوسعه درون یک شرکت منفرد متمرکز است و بخشی دیگر، بر حمایت از پروژههای تحقیقوتوسعه مشترک بین حداقل دو سازمان (اعم از دو بنگاه یا بین یک بنگاه و یک مؤسسه پژوهشی) تمرکز دارد. یک بخش دیگر از این برنامه به حمایت از پروژههای تحقیقوتوسعهای اختصاص دارد که حداقل بین 6 نهاد انجام میشود. این برنامه برخلاف دیگر برنامههای تأمین مالی شرکتهای کوچک و متوسط در آلمان، متمرکز بر یک حوزه فناورانه یا منطقه جغرافیایی مشخص نیست و از شرکتهایی که بهصورت واقعی بهدنبال دستیابی به نوآوری هستند، حمایت میکند.
برنامه خرید تضمینی فناوری جدید در راستای توسعه رقابتپذیری و نوآوری در شرکتهای کوچک و متوسط است. این برنامه در سال 1996 بهعنوان بخشی از راهبرد دولت کرهجنوبی در راستای پرورش و تقویت شرکتهای کوچک و متوسط نوآور از طریق خرید دولتی محصولات فناورانه آنها، آغاز شده است. براساس این برنامه، سازمانهای دولتی در کرهجنوبی که هرساله بخشی از بودجه خود را صرف خرید میکنند باید بخشی از نیازها و خریدهای خود را از بین محصولات توسعهیافته توسط شرکتهای کوچک و متوسط کرهجنوبی که دارای کیفیت مناسب هستند، تأمین کنند. در ابتدای برنامه، خریداری محصولات تولیدی شرکتهای کوچک و متوسط به سازمانهای دولتی توصیه میشد، اما از سال 2005 این سازمانها مکلف شدند که بخش مشخصی از خرید خود را از این محصولات انجام دهند.
یک مطالعه تطبیقی با این هدف صورت میگیرد که مشخص شود برنامهها، در پاسخ به چه مسائلی در کشورهای مربوطه، تدوین شده و چرا موفق بودهاند؟ برای اینکه بتوان برنامه موفقی در کشور طراحی و اجرا کرد، اولاً، باید مشخص شود شرکتهای دانشبنیان در کشور چه مسائلی دارند و ثانیاً، براساس نظام سیاسی و اقتصادی ایران، چه برنامهای قابلیت تحقق و توفیق دارد. این پژوهش صرفاً به بررسی چرایی شکلگیری این دو برنامه در آلمان و کرهجنوبی و دلایل موفقیت آنها پرداخته است و توجه دارد که نمیتوان از این برنامهها تقلید کرد و ارائه پیشنهادهای سیاستی برای اصلاح سیاست نوآوری در ایران، نیازمند مطالعات بیشتر است. در پایان، نکاتی بهعنوان درسآموختهها بیان میشود و پیشنهادهای سیاستی در گزارشهای آتی، ارائه خواهد شد.
حمایت از همکاریها
موفقیت همکاری شرکتها در زمینه تحقیقوتوسعه، ریسک بالایی دارد که علیرغم فواید و مزایای فراوان همکاری، بسیاری از شرکتها حاضر به همکاری با دیگران نیستند. بنابراین دولتها، مشوقهایی برای ترغیب شرکتها به همکاری، در نظر میگیرند. بر این اساس در برنامه زیم، علاوهبر حمایت از پروژههای انفرادی، از پروژههای مشارکتی و شبکهای نیز حمایت میشود. این مشارکت میتواند بین چند شرکت کوچک و متوسط و یا بین یک شرکت با مؤسسههای پژوهشی باشد. بهمنظور تقویت ارتباط صنعت و دانشگاهها از پروژههای تحقیقوتوسعه مشترکی که حداقل یکی از مشارکتکنندههای آنها، دانشگاهها و مؤسسههای پژوهشی هستند، حمایت بیشتری میشود. در این پروژهها، همه همکاران (مشارکتکنندگان) باید در سطح قابلقبولی در انجام فعالیتهای نوآورانه سهم داشته باشند.
توجه به همکاریهای بینالمللی
در برنامه زیم از همکاریهای بینالمللی برای پروژههای مشترک نیز حمایت میشود. شرکتهای آلمانیای که در پروژههای زیم با شریک خارجی همکاری کنند، مبالغی بهعنوان کمک بلاعوض دریافت میکنند، البته برای این کار، دولت آلمان تفاهمنامههایی با برخی از کشورها امضا کرده که شرکتهای این کشورها میتوانند در پروژههای برنامه زیم با شرکتهای آلمانی همکاری کنند.
حمایت از پروژههای مدیریت شبکه
در بخش پروژههای تحقیقوتوسعه شبکهای، برنامه زیم از هزینههای شکلگیری و مدیریت شبکههای همکاری نیز حمایت میکند. در مرحله اول، کمک مالی در زمینه شکلگیری و مدیریت شبکه اعطا میشود. در مرحله دوم، کمکها به موضوعاتی مانند نظارت و اجرای پروژه توسعه در راستای نقشهراه فناوری و همچنین آمادهسازی برای راهاندازی بازار و تثبیت شبکه تعلق میگیرد. در مرحله اول تا 90 درصد از هزینههای واجد شرایط از طریق این برنامه تأمین میشود، اما در مرحله دوم سقف 70 درصد تعیین شده است.
تنوع در سازمانهای متولی اجرای برنامه
برنامه زیم شامل سه بخش حمایت از پروژههای تحقیقوتوسعه انفرادی، مشارکتی و شبکهای است. در بخش شبکهای، از پروژههای تحقیقوتوسعهای که در قالب کنسرسیوم بین حداقل 6 نهاد انجام شود، حمایت میشود. با توجه به تفاوت رویهها در ارزیابی پروژهها و همچنین نیاز به مشاوره تخصصی به شرکتها در طول دوره انجام پروژه، برای هر بخش از برنامه زیم، یک سازمان متولی خاص در نظر گرفته شده است. با این شیوه، امکان اجرای تخصصی برنامه و همچنین امکان ارزیابی دقیقتر هر بخش از برنامه، فراهم میشود.
پشتیبانی و مشاوره به شرکتها
محصولات و خدمات جدید در ورود به بازار، با موانع مختلفی روبهرو میشوند و این چالش برای شرکتهای کوچک و متوسط، بسیار جدیتر است. ازاینرو سیاستگذاران آلمانی با در نظر گرفتن این موضوع، در برنامه زیم، از تجاریسازی یافتهها در شرکتهای کوچک و متوسط حمایت میکنند تا شرکتها بتوانند هزینههای مشاورهها و پشتیبانیهای مورد نیاز خود را تأمین کنند.
معیارهای دقیق برای ارزیابی پروژهها
در برنامه زیم، معیارها و شاخصهای شفاف و دقیقی برای ارزیابی پروژهها در نظر گرفته شده تا شرکتها بدانند که چه مواردی مورد حمایت برنامه قرار میگیرند و چرا برخی از پروژهها، رد میشوند؟ برخی از این موارد عبارتند از: پروژههایی که نوآورانه، بازارمحور و مستلزم ریسک فناورانه قابلتوجهی باشند، جهت توسعه محصول یا فرایند یا خدمات فنی جدید با کارکردها و پارامترها و ویژگیهای برتر نسبت به موارد موجود باشند، نتایج آنها منطبق بر شرایط بینالمللی فناوری باشد، سطح عملکرد فناورانه و مهارتهای نوآورانه شرکت را افزایش دهد، دارای ریسک فنی قابلتوجه باشد، رقابتپذیری شرکت را بهطور مداوم افزایش دهد، بدون تأمین مالی قابل انجام نباشد.
معیارهایی برای ارزیابی شرکتها
در برنامه زیم، علاوهبر پروژهها، شرکتها نیز مورد ارزیابی قرار میگیرند و از نظر معیارهایی مانند این موارد، ارزیابی میشوند: باید پرسنل علمی و فنی واجد شرایط را دارا باشند، سابقه موفقی در زمینه انجام پروژههای قبلی (که کمک مالی دریافت کردهاند) داشته و همچنین رویههای حسابداری منظمی داشته باشند.
ارائه حمایتهای هدفمند با توجه به سطح توسعه یافتگی مناطق مختلف
در برنامه زیم، حمایت مالی از همه شرکتها بهصورت یکسان صورت نمیگیرد، بلکه حمایتها از پروژههایی که در آلمان شرقی انجام میشوند بیشتر از آلمان غربی است. با این رویه، شرکتهای آلمانی تشویق میشوند که در آلمان شرقی که نسبت به آلمان غربی کمتر توسعهیافته است، فعالیت خود را دنبال کنند.
حداقل زمان واریز حمایتهای مالی
یکی از محدودیتها و نقاط ضعف اصلی اغلب برنامههای حمایتی این است که حمایتها با تأخیر زمانی زیادی پرداخت میشود. در برنامه زیم نسبت به دیگر برنامهها، حمایتهای مالی به ذینفعان در فاصله زمانی بسیار کوتاهی ارائه میشود. تأمین منابع مالی مورد نیاز شرکتکنندگان در این برنامه، تقریباً10 روز کاری طول میکشد. علاوهبر این، بالا بودن شانس پذیرش درخواستهای ثبت شده نیز بهعنوان یکی دیگر از مزیتهای مهم برنامه زیم عنوان شده است.
اجرای اولیه و آزمایشی برنامه خرید تضمینی فناوری جدید بهصورت غیر تکلیفی
در نسخه اولیه برنامه، اداره کسبوکارهای کوچک صرفاً به سازمانهای دولتی پیشنهاد میکرد که محصولات تولیدی شرکتهای کوچک و متوسط را خریداری کنند که در این حالت تصمیمگیری برای خرید یا عدم خرید برعهده سازمانهای دولتی بود. قبل از اینکه دولت، سازمانهای دولتی را مکلف کند که بخش مشخصی از نیازهای خود را از مسیر این برنامه و با خرید محصولات شرکتهای کوچک و متوسط رفع کنند، مشکلات این برنامه را شناسایی کرده و در یک بازنگری اساسی، آنها را برطرف کرد.
توجه به موانع خرید دولتی
در مطالعات مختلف درباره برنامه خرید تضمینی فناوری جدید، عدم علاقه سازمانهای دولتی به خرید محصولات شرکتهای کوچک و متوسط، دلیل اصلی پایین بودن میزان خرید آنها بوده است. مواردی مانند عدم تأیید کیفیت و مشکلات تعمیر و نگهداری محصولات خریداری شده در صورت ورشکستگی سازنده، بهعنوان دلایل این امر عنوان شده است. دولت کرهجنوبی برای رفع این موانع، مکانیسمهایی مانند معرفی بیمه عملکرد برای محصولات شرکتهای کوچک و متوسط؛ بازنگری در نظام صدور گواهینامهها و ایجاد یک کمیته برای ارتقای خرید محصولات فناورانه شرکتهای کوچک و متوسط را پیادهسازی کرده است. دولت، انواع مختلفی از گواهینامهها برای محصولات با فناوری جدید شرکتهای کوچک و متوسط صادر میکند مانند محصول عالی جدید، عملکرد عالی، محصولات عالی عرضه دولتی، نرمافزار خوب و همجوشی صنعت.
بهبود مستمر برنامه متناسب با بازخوردهای ذینفعان
در هر دو برنامه مورد بررسی، بهمرور زمان اصلاحاتی در برنامهها صورت گرفته و این اصلاحات بهصورت خاص با توجه به بازخوردهای دریافت شده ازسوی ذینفعان مختلف برنامهها انجام شده است. فرایند مستمر ارزیابی اجرا و نتایج برنامه، میتواند ضعفها و نواقص آن را مشخص کند و مسیری برای دریافت پیشنهادها برای اصلاح برنامه باشد. همچنین موارد پیشنهادی را میتوان مجدداً از طریق نظرسنجی از ذینفعان، ارزشیابی کرده و مشکلات احتمالی آنها را تعیین و اصلاح کرد.